Archif Tag: John Gwilym Jones

Pentecost

Mae Llyfr yr Actau yn sôn am yr Apostolion, dan ddylanwad yr Ysbryd Glân, yn siarad â thafodau, hynny yw yn llefaru mewn iaith ryfedd, a phawb yn ei chlywed fel ei iaith ef ei hun. Roedd yr arferion rhyfedd hyn i’w gweld mewn hen grefyddau paganaidd pan fyddai rhyw addolwr mewn ecstasi, ac fe gredid ei fod yn siarad iaith angylion.

Daeth hyn wedyn yn rhan o fywyd ambell eglwys Gristnogol yn y canrifoedd cynnar, ac yn ddiweddarach ymhlith y Pentecostiaid a’r mudiadau Apostolaidd a’r Mormoniaid. Beth gaed fyddai un o’r addolwyr, yn hollol ddigymell, yn torri allan i lefaru mewn iaith a swniai’n garbwl annealladwy, ac weithiau ceid un arall yn y gynulleidfa yn honni cyfieithu’r seiniau hyn i iaith ddealladwy. Mae yna gysylltiadau teimladwy i’r peth, ac oherwydd elfen emosiynol y diwygiadau fe frigodd y nodwedd hon i’r golwg am ysbaid yn y diwygiad yng Nghymru dros ganrif yn ôl. Bydddai rhai o blaid y peth am ei fod yn rhoi gwreichionyn o ysbrydoliaeth mewn oedfa. Byddai eraill yn ei weld yn hollol wrthun o ddisynnwyr a dibwrpas am ei fod yn annealladwy.

Ac eto, yr wrtheb ryfeddol yw hyn: mae holl bwyslais yr adroddiadau am lefaru â thafodau yn sôn fod y lleferydd yn annealladwy i’r gwrandawyr, tra mai’r prif bwyslais yn Llyfr yr Actau yw fod pawb o bob cenedl yn deall pob gair a lefarai’r apostolion. Un peth arall y dylid ei nodi yw na wnaeth Iesu ei hun erioed lefaru â thafodau na sôn am y peth. A dyna lle daw’r gwirionedd sylfaenol adre i ni. Roedd pob gair a lefarodd Iesu erioed yn ddealladwy i bob crefydd a phob cenedl dan haul, am ei fod yn sôn am yr hanfodion, cariad a thrugaredd.

Pentecost Iesu

Yn Jerwsalem ein heddiw ni
clywir côr o ieithoedd:
clywn dafodiaith y di-ffydd
a geiriau esmwyth y glastwryn glwth;
parabl y di-dduw a’r di-ddim,
a lleferydd yr amheuwr a’r sinic a’r penboeth gwyllt.

Ac yn y carbwl llafar hwn
mae clustiau plant ein strydoedd yn drysu,
a’u llygaid ar y lluniau yn eu sgrin fach gyfrin.

Gwaeth fyth yw hi ym Mhentecost ein crefyddau.
Bydd gan y Mwslim ddirgel fantra yn ei blyg,
a’r Bwdydd ei fyfyr, a’r Hindŵ ei berlewyg.
Ninnau yn ein Salem a’n Soar,
yn Annibynwyr chwyrn,
y mae gennym ninnau ein cystrawen dwt;
ym Methel y pentre nesaf
clywn acenion pêr eu Presbyteriaeth;
a chan deyrngarwyr capel Ainon
eu deddfol ddefodol fedydd.

A bydd plant ein strydoedd yn drysu mwy fyth ymhlith y lleisiau,
a suddo’n ddyfnach i’r lluniau bach ar eu sgrin gyfrin.

Ond yna ryw ddydd daw’r Ysbryd
i ffrwydro â’i dân drwy’r pedlera a’r ddogma ddall,
gan roi inni ei iaith newydd.
Iaith y gwneud fydd hon, nid iaith y dweud;
iaith y ffydd, nid iaith y duwiol gredoau.
Enwau a fydd yn drugaredd, ansoddeiriau maddeuant,
idiomau gras a chymwynas, a berfau’n gyhyrog gan gariad.
Hon yw iaith yr actau tosturiol y bydd pawb yn ei deall,
Parthiaid a Mediaid ac Elamitiaid y cychod brau
a ffoaduriaid y pebyll pell.

Canys iaith Iesu yw hon, a daw’n plant i’w deall,
petaem ni ond yn dechrau ei siarad hi.

(Daw’r gerdd hon o’r gyfrol, Am yn ail)

Pa fath ddiwygiad (3)

Ar 13 Medi 1904 yr oedd dyn ifanc o’r enw Evan Roberts wedi cyrraedd Castellnewydd Emlyn yn fyfyriwr yn Ysgol John Phillips, i’w baratoi ar gyfer y weinidogaeth. Fe gafodd letya, ynghyd â chyfaill iddo, Sydney Evans o Gorseinon, yn Tŷ Llwyd gyda dwy chwaer garedig, dwy wraig weddw, Rachel ac Ann Davies. Ond roedd rhyw brofiadau ysbrydol dirdynnol yn gafael ynddo drwy’r wythnos gyntaf fel na allai roi ei feddwl ar wersi. Y Beibl yn unig a roddai dangnefedd iddo. Fe glywodd am y cyffro yn ardal Ceinewydd, a hynny yn cymhlethu ei deimladau.

Ar Sul, 25 Medi, daeth Seth Joshua i Gastellnewydd i ymgyrch yng nghapel Bethel. Roedd Evan Roberts yn sâl a methodd fynd. Felly hefyd nos Lun, a Sydney Evans yn dod yn ôl i Tŷ-llwyd a sôn wrtho am orfoledd y cyfarfod, a’r modd y clywsai bobol ifanc Ceinewydd yn tystio a chanu. Aeth i gyfarfod nos Fawrth, ond teimlai ryw rwystredigaeth, a’r diafol yn ei boeni. Y dydd Mercher, er bod yna gyfarfod gan Seth Joshua yn Bethel Castellnewydd, roedd yna gynhadledd yn Blaenannerch a drefnwyd gan Joshua Jenkins a John Thickens. Ac i honno yr aeth Evan Roberts y dydd Mercher hwnnw, a dangos yn amlwg ryw anniddigrwydd mawr yn ei enaid, nes codi pryder ar y ddau drefnydd. Yr oedden nhw wedi gobeithio cael cynhadledd dawel i ddyfnhau profiadau. Doedd John Thickens yn arbennig ddim yn gweld pwrpas mewn cyfarfodydd afreolus, yn weddïo a chanu.

Bore drannoeth, bore dydd Iau, fe gychwynnodd Evan Roberts allan o Tŷ-llwyd am chwech y bore, a chyda Seth Joshua a rhyw ugain eraill mewn car a cheffyl yn teithio i fod yn oedfa saith o’r gloch y bore ym Mlaenannerch. Yn eu plith yr oedd y merched o Geinewydd, a phawb yn canu “O fryniau Caersalem” ac emynau eraill. Yn yr oedfa honno fe deimlai Evan Roberts yr ysbryd yn gafael, ac fe weddïodd Seth Joshua ar derfyn y cyfarfod i’r Arglwydd eu plygu nhw i gyd. Yn nhŷ M P Morgan, Blaenannerch, dros frecwast dyma Mag Phillips yn cynnig darn o fara menyn i Evan Roberts, ac yntau’n gwrthod. Ond fe gymerodd Seth Joshua ddarn. Ai dyna sy’n bod, meddai Evan Roberts, mod i’n gwrthod yr ysbryd a Seth yn ei gymryd? Ar y ffordd i gyfarfod naw roedd Evan Roberts bron â rhwygo gan brofiad.

Yna, yn yr oedfa honno fe wyddai fod yn rhaid iddo weddïo. Roedd y gwasanaeth yn rhydd ac eraill wrthi yn eu tro. Gofynnai Evan Roberts i’r Ysbryd, “A gaf i weddïo nawr?” “Na,” meddai’r Ysbryd, “aros am ychydig.” Eraill wedyn yn gweddïo. “A gaf i weddïo nawr?” meddai Evan Roberts. “Na,” meddai’r Ysbryd eto. Roedd bron ffrwydro gan angen i weddïo. Yng ngeiriau Evan Roberts,

teimlais ynni byw yn myned i’m mynwes. Daliai hwn fy anadl, crynai fy nghoesau yn arswydus. Cynyddu wnâi yr ynni byw yma, fel y byddai pob un yn gweddïo, a bron fy rhwygo, ac fel y gorffennai pob un gofynnwn, “Gaf i yn awr?” Ond mewn rhyw ysbaid wedi rhyw weddi, fe weddïais. Mi es ar fy ngliniau a mreichiau dros y sedd o mlaen a chwys ar fy wyneb. Daeth Mrs Davies, Mona, Ceinewydd i sychu’r chwys a Mag Phillips (merch y Parchg Evan Phillips, Castlellnewydd Emlyn) ar y dde i mi a Maud Davies ar y chwith. Bu yn ofnadwy arnaf am ddeng munud annioddefol. Minnau’n gweiddi “Plyg fi! Plyg fi! Plyg ni! O! O! O! O! Wrth sychu fy chwys, meddai Mrs Davies, “O! ryfedd ras!” Ie meddwn innau, “O! ryfedd ras!” A dyna don o dangnefedd wedyn yn llanw fy mynwes. Canai y gynulleidfa gyda blas pan oeddwn dan y teimlad hwn, “Arglwydd dyma fi, Ar dy alwad di”.

Aeth y lle yn wyllt, er braw i’r gweinidogion a drefnodd y gynhadledd. Rhy wyllt iddynt hwy a oedd wedi dymuno cael cyfarfodydd i ddyfnhau profiad a gwybodaeth.

Cwrdd cymundeb oedd cyfarfod deg o’r gloch, a’r ddau weinidog yn gwahodd tystio gan y rhai ifanc. Cododd Sydney Evans i sarad dan grynu, a buasai wedi syrthio oni bai i Maud Davies ei ddal.

Am bump, caed cwrdd y bobol ifanc, a thair merch ifanc yn y fan honno yn glynu wrth orsedd gras. Yna fe gododd rhyw hen ŵr gan ailadrodd y pennill,

Dyma Geidwad i’r colledig,
Meddyg i’r gwywedig rai …

Aeth Mag Phillips dan ddylanwadau llethol, a dweud wrth Evan Roberts ei bod yn ormod o bechadures i gael maddeuant. Yntau’n ei chysuro a sôn am helaethrwydd yr Iawn. Trawodd Sydney Evans yn ddirybudd allan i ganu,

Golchwyd Magdalen yn ddisglair,
A Manase’n hyfryd wyn
Yn y dŵr a’r gwaed a lifodd
O ystlys Iesu ar y bryn.
Pwy a ŵyr na olchir finnau,
Pwy a ŵyr na byddaf fyw,
Mae rhyw drysor anchiliadwy
O ras ynghadw gyda’m Duw.

Pan orffennwyd canu, teimlodd y goleuni’n dod. Gofynnodd i Sydney Evans ar y ffordd allan, “Ai chi drawodd yr emyn?”

“Ie,” meddai.

“A wyddech chi mai Magdalen yw fy enw i?”

“Na,” meddai, “rown i’n meddwl mai Maggie oedd eich enw chi. Ond a oedd yr emyn yn dweud y gwir amdanoch chi?”

“Oedd nawr,” meddai hithau. Ac fe gerddon nhw i gyd yn ôl i Gastellnewydd Emlyn dan ganu y noson honno.

Byddai Evan Roberts a Sydney Evans am nosweithiau wedyn yn aros i lawr yn hwyr y nos i weddïo a darllen y Beibl a chanu nes i’r chwiorydd Rachel ac Ann Davies yn Tŷ Llwyd feddwl fod rhywbeth o’i le ar eu synhwyrau.

Ar ddydd Gwener, cyn diwedd Medi, y dechreuodd Evan Roberts sôn sut y byddai’n mynd drwy Gymru oll i gynnig Crist i bechaduriaid, gan ddechrau rhoi ar bapur ei gynlluniau. Mewn cyfarfodydd dilynol, fel yr un yng Nghapel Drindod, ger Castellnewydd, fe welwyd eto’r emynau yn allweddol, lle mynnai Evan Roberts gael yr emyn “Ni buasai gennyf obaith”.

Dychwelodd y cwmni i Gastellnewydd eto dan ganu, a chyrraedd rhwng un a dau y bore. Tua thri fe aethon nhw i’r gwely. Yna Evan Roberts yn gofyn i Sydney Evans, “A yw dy dad yn aelod?”

“Nac ydi,” meddai Sydney.

“Beth am weddïo drosto fe te?”

A dyna beth wnaeth y ddau. Tua phedwar, troi i sôn am Iesu, ac Evan Roberts yn torri lawr i wylo. Yna torrodd Sydney allan i ganu: “Gogoniant byth am drefn / y cymod a’r glanhad, / derbyniaf Iesu fel yr wyf / a chanaf am y gwa’d.” A’r noson honno, y chwiorydd druain yn codi a rhedeg o’r llofft arall at y drws ac ymbil arnyn nhw dawelu. Ond eto, wrth gwrs, yr emyn yn cael rhan allweddol yn y profiad.

Erbyn hynny roedd y dylanwadau yn dechrau ymledu. Mae Nantlais Williams, Rhydaman, yn sôn am Joseph Jenkins yn dod atynt i bregethu ar yr ail Sul yn Hydref. Adroddai’r hanes am gyfarfod a gawsent yn y Ceinewydd lle roedd y gynulleidfa wedi torri allan i ganu:

Dewch, hen ac ieuanc, dewch
at Iesu, mae’n llawn bryd.

A dyma un o’r blaenoriaid tawelaf oedd gyda Nantlais yn Rhydaman yn torri ar draws Joseph Jenkins gan droi at y gynulleidfa a dweud, “Beth am i ni ei ganu yma nawr fel y gwnaethon nhw yn y Ceinewydd?” A dyna weddnewid y cyfarfod. Roedd Nantlais wedi cyhoeddi cwrdd gweddi am bump, cyn oedfa’r hwyr, a phryderai nawr pwy allai ddod yn ôl mewn pryd i hwnnw. Ond doedd dim angen iddo bryderu – roedd y lle yn orlawn.

Yna, yn ôl yn y Ceinewydd, pan oedd Joseph Jenkins yn pregethu adre, dyma Florrie Evans yn torri ar draws ei bregeth gan ddechrau canu,

Dof fel yr wyf, does gennyf fi
Ond dadlau rhin dy aberth di
a’th fod yn galw, clyw fy nghri
Rwy’n dod, Oen Duw, rwy’n dod.

Ac erbyn y pennil ola, roedd Joseph Jenkins ei hun druan ar ei liniau’n gweiddi: “Oen Duw, rwy’n dod”.

Penderfynodd Evan Roberts yn gynnar ym mis Hydref adael yr ysgol yng Nghastellnewydd a dychwelyd adre i Gasllwchwr. Mewn cyfarfod ar y nos Lun, canwyd

Dyma gariad fel y moroedd,
Tosturiaethau fel y lli,

am y tro cyntaf yn y gyfres cyfarfodydd.

Yng nghyfarfod nos Fercher ym Mryn-teg Gorseinon, roedd y lle’n orlawn a’r canu’n wefreiddiol, a’r ddau emyn a nodwyd yn arbennig oedd: “Dyma gariad fel y moroedd,” a’r un arall, yn briodol iawn,

Mi nesaf atat eto’n nes
Pa les im ddigalonni,
Mae sôn amdanat ti ̕mhob man
Yn codi’r gwan i fyny.

Yr oedd y sôn am Dduw yn codi pobol o’u gwendid ysbrydol yn cerdded drwy dde Cymru erbyn hynny.

Ar y nos Wener, dechreuwyd y cyfarfod yn hen gapel Moriah, ond aeth yn llawer rhy fychan, a bu raid mynd i’r capel newydd. Aethpwyd dan ganu o’r naill gapel i’r llall, a buan y llanwyd hwnnw wedyn. Dydd Sadwrn, 12 Tachwedd, roedd yna gerbydau o fannau eraill yn dod i gyfarfod yng Nghasllwchwr. Yn ystod y dydd roedd dwy ferch wedi mynd i Gorseinon i gyhoeddi’r efengyl o flaen tafarndai. Ni fuont yn hir cyn i eraill ymuno â hwy. yn canu a gweddïo ac annerch. A’r noson honno fe barhaodd cyfarfodydd yr hwyr yn y capeli tan 5 o’r gloch bore Sul.

(i’w barhau)

Rhan 1

Rhan 2

Rhan 4

Pa fath ddiwygiad (2)

Un arall a oedd yn amlwg yn y cyfnod yn arwain at y Diwygiad oedd Seth Joshua. Roedd ef a’i frawd Frank wedi eu hachub yn un o gyfarfodydd Byddin yr Iachawdwriaeth, ac yn eu gweithgarwch cenhadol cynta yn gweddïo, a chanu a gwerthu Beiblau. Byddai yn erbyn rhoi gormod o bwys ar athrawiaeth. Roedd pobol wedi blino, meddai, ar gael diwinyddion yn gwisgo’r efengyl mewn dillad athrawiaethol newydd. Mae yna lawer porth i’r deyrnas, meddai. Ac roedd Seth Joshua wastad yn uniongyrchol ei ddull a pharod ei ateb. Mae hanes amdano fe’n gofyn yn sydyn ryw noson i’w wraig: “Mary, wyt ti wedi cael dy achub?”

“Wel, Seth bach,” mynte hi, “rwyt ti’n gwybod mod i wedi cael fy nghonffirmo yn yr eglwys.”

“O, rwy’n gwybod hynny,” meddai Seth, “ac rwy’n gwybod dy fod ti wedi cael injection at TB hefyd, ond beth ofynnes i yw a wyt ti wedi cael dy achub?”

Fe ddaeth e â’i deulu i Gaerdydd, i ardal Splott. Ac fe aeth ati i godi pabell ar ddarn o dir yn ymyl fel lle i efengylu. Tra oedd e wrthi’n codi’r babell, daeth rhyw ddyn ifanc a gofyn iddo fe, “Oes ’na boxing match i fod ’ma?”

“Oes,” meddai Seth.

“Pryd mae’n dechre?”

“Bore fory.”

“Ond mae fory’n ddydd Sul.”

“Sdim gwahaniaeth,” meddai Seth, “better the day, better the deed.”

“Pwy sy’n bocsio, ’te?” gofynnodd y dyn.

“Fi sy’n ymladd y rownd gynta,” meddai Seth.

“Pwy sy’n dy erbyn di?”

“Rhyw foi o’r enw Beelsebub,” meddai Seth.

“Chlywais erioed amdano fe,” meddai’r dyn ifanc.

“O, mae’n un peryg,” meddai Seth. “Mae e’n heavyweight. Dere di i’w weld e bore fory.”

“Fe fydda i ’ma,” meddai’r dyn.

“Ac fe ddaeth,” meddai Seth, “a phan lediais i’r emyn cynta, roedd e’n gwybod ei fod e wedi cael ei ddal. Fe fwriwyd Beelsebub dros y rhaffau gan Dduw, ac fe achubwyd y brawd yna y bore hwnnw.”

Fel y medrwch ddychmygu, pregethu grymus a heriol oedd nodwedd amlyca Seth Joshua. Ond roedd yntau’n sylweddoli, gyda chefndir Byddin yr Iachawdwriaeth, beth oedd gwerth y gân a’r emyn.

Rhwng Hydref 1904 a Mawrth 1905 y parhaodd grym mawr y Diwygiad. Ond yr oedd yna rai defnynnau wedi disgyn cyn hynny. Yn y Ceinewydd, yn Sir Aberteifi, yr oedd yna weinidog o’r enw Joseph Jenkins wedi trefnu cyfarfodydd arbennig dros y Calan yn Ionawr 1904. Hanner cant ar y mwyaf oedd yn y rheini, ac ni chaed canu na gorfoleddu, dim ond chwilio’r calonnau. Yna wedyn, ym mis Chwefror, wedi oedfa pan bregethodd y gweinidog ar 1 Ioan 5.4: “Hon yw’r oruchafiaeth a orchfygodd y byd: ein ffydd ni,” fe wnaeth rhyw ferch ifanc o’r enw Florrie Evans ddilyn Joseph Jenkins i’w gartre. Dyma hi’n mentro curo’r drws, a chael ei gwadd mewn atyn nhw.

“Bûm yn disgwyl amdanoch yn y lobi,” meddai hi, “gan obeithio ddwedech chi rywbeth wrtha i, ond wnaethoch chi ddim. Mi es i atoch chi ar yr hewl, ond wnaethoch chi ddim sylw ohona i, dim ond dweud nos da. Rwy wedi bod yn cerdded lan a lawr o flaen y tŷ am hanner awr, ac yn y diwedd roedd yn rhaid i mi alw, oherwydd mae mater fy enaid i bron â’m lladd i. Gwelais y byd yn y bregeth heno. Rwy dan ei draed e. Alla i ddim byw fel hyn.”

A dyma Joseph Jenkins yn gofyn iddi, “A allwch chi ddweud ‘Fy Arglwydd’ wrth Iesu Grist?”

“Na,” meddai Florrie. “Rwy’n gwybod beth mae’n ei feddwl, ond alla i ddim ei ddweud e. Sa i’n gwybod beth ofynnai fe i fi ei wneud. Rhywbeth anodd falle.”

“Ie. O, ie,” meddai Joseph Jenkins. “Mae e’n gofyn pethe anodd – porth cyfyng sy’n arwain i hedd a llawenydd yr efengyl.”

Y bore Sul canlynol gofynnodd Joseph Jenkins a oedd gan rywun air o brofiad. Wedi i rai siarad fe gododd Florrie Evans, a dweud yn grynedig, “Rwy’n caru Iesu Grist â’m holl galon.” Dyna pryd y torrodd yr argae yn y Ceinewydd. Aeth geiriau Florrie fel trydan drwy’r rhai oedd yn bresennol. Fe afaelodd yr Ysbryd mewn dwy arall, Maud Davies a Mag Phillips, a’r rheini fel Florrie yn gantoresau. Fe ddechreuon nhw grwydro ymhlith eglwysi’r fro.

Cynhaliwyd cynhadledd arall yn Aberaeron ddiwedd Gorffennaf, ac yna yn y Ceinewydd ym mis Medi, a Seth Joshua wedi ei wahodd yno. Am y Sul cynta, 18 Medi, meddai, “Mae’r lle yma, yn llawn ysbryd diwygiad. Mae’n hawdd pregethu fan hyn!”

Wythnos ryfeddol oedd honno, gyda phob cyfarfod bob nos yn orfoleddus gan weddïo a chanu a thystiolaethu, a rhyw ddeugain wedi eu hachub.

JGJ

(i’w barhau)

Rhan 1

Rhan 3

Rhan 4

Teyrnged JGJ i Vivian Jones

Vivian Jones

O dro i dro mewn bywyd byddwn yn cwrdd â phobol fydd yn ffitio i mewn yn dwt i’n cymuned ni, a’r rhan fwya ohonyn nhw yn debyg iawn i ni ein hunain. Nid un fel yna oedd Dr Vivian Jones. Yn wir, fe fydde fe wedi chwyrnu arna i eisoes, o nghlywed i’n rhoi’r teitl yna iddo ac yntau’n gwybod mai Viv fyddai mewn cwmni ac yn ei gefn. Byddai’n meddwl amdano’i hun iddo gael ei fagu ar aelwyd gyffredin, ac eto aelwyd anghyffredin oedd hi, oherwydd cynhesrwydd ac anwyldeb y cartre a’r gymdeithas a welodd yn ei blentyndod. Fe wnaeth gymwynas â phob glöwr a gwraig i löwr wrth lunio portread mor fyw gerbron y byd, byd na wyddai am gwlwm twym ardaloedd y glo. A gwnaeth hynny’n fwriadol yn Saesneg, yn rhannol oherwydd iddo synhwyro mor ddieithr i Americanwyr a Saeson oedd y gymdeithas lofaol.

Ond nid y talcen glo oedd yn disgwyl amdano ef. Er iddo lwyddo i gael mynd i Ysgol Ramadeg Llanelli, roedd yna ryw anniddigrwydd yn ei dynnu o’r fan honno wedyn, ac yn un ar bymtheg oed aeth i swydd ysgrifenyddol yng Nghaerdydd. Yn y lle hwnnw, yn gwrando ar bregethau coeth y gweinidog a thrafodaethau bywiog yr ysgol Sul, fe’i tröwyd i gyfeiriad y Weinidogaeth. Y cam nesaf oedd Prifysgol Bangor a gradd anrhydedd mewn Cymraeg. Yna, cyfnod cofiadwy yng Ngholeg Diwinyddol Bala–Bangor. Byddai ei gyd-fyfyrwyr yn sôn ymhen blynyddoedd wedyn am ambell sgwrs dros ginio yn y coleg hwnnw, a’r Prifathro yn cydfwyta gyda’r myfyrwyr. Yng nghwmni Gwilym Bowyer byddai’r myfyrwyr yn gwybod mai gwrando oedd yn gymwys iddyn nhw tra byddai’r Prifathro yn traethu ei sylwadau ar y byd a’i bethau. Ond ni wnaeth Vivian erioed blygu i’r drefn honno, ac fe fyddai hi’n ddifyrrwch ambell awr ginio tra distawai sŵn y cyllyll a’r ffyrc er mwyn gwrando ar Vivian yn mentro anghytuno â rhyw sylw neu’i gilydd o eiddo Bowyer. Yn y cyfnod hwnnw fe sefydlodd Vivian ei le fel tipyn o anghydffurfiwr.

Yn ei gyfnod ym Mangor y datblygodd y garwriaeth hyfryd rhwng Vivian a Mary. Roedd hithau yno yn gwneud gradd mewn Astudiaethau Beiblaidd, a chlywais ddyfynnu’r Athro Bleddyn Jones Roberts yn sôn amdani fel myfyriwr galluog mewn Hebraeg. Byddai ei gyd-fyfyrwyr weithiau’n dyfalu beth oedd wedi ennill calon Vivian fwyaf, ai harddwch swynol ei gwedd a’i phersonoliaeth hi, neu ddisgleirdeb ei ysgolheictod hi? Beth bynnag yw’r gwir, doedd dim troi ’nôl ar Vivian, a phriodi fu hanes y ddau.

Am chwarter canrif wedyn bu Vivian yn weinidog yn yr Onllwyn, ym Mhentre Estyll ac yn yr Allt-wen. Yn y cyfnod cynta yn yr Onllwyn daeth i gysyllltiad â’r gweinidog hynaws, Erastus Jones. Daeth Ras yn destun edmygedd i Viv, nid yn unig ar gyfri ei bersonoliaeth dawel, drawiadol, ond hefyd ei argyhoeddiad diwyro dros ecwmeniaeth a chydweithredu eglwysig. Gadawodd hynny argraff ddofn ar Viv, a barhaodd ar hyd ei yrfa.

Pan oedd yntau a Mary ym Mhentre Estyll roedd fy mrawd yn gymydog iddo yn y Mynydd Bach. Ac un o atgofion dymunol fy mrawd am y cyfnod hwnnw oedd y boreau hynny pan fyddai mam Mary wedi dod ar ymweliad; gadawai Viv i Mary a’i mam gwmnïa yn y tŷ, a landiai Viv am fore o sgwrsio a thrafod yn stydi fy mrawd yng Nghilfwnwr.

, ymadael â chyrion tre Abertawe a symud i fyny i gwm diwydiannol ac i eglwys enwog yr Allt-wen. Buont yno fel teulu yn ddedwydd eu byd. Yn y cyfnod hwnnw byddai’n datblygu gwaith cydeglwysig ac yn cydarwain canolfan fach eciwmenaidd gydag Erastus Jones.

Bu hefyd yn ystod y cyfnod hwn yn weithgar dros addysg Gymraeg yng Nghwm Tawe fel ysgrifennydd y pwyllgor a sefydlodd Ysgol Gynradd Gymraeg Pontardawe ac wedyn Ysgol Gyfun Ystalyfera. Fel y gŵyr pawb ohonom sydd wedi ymladd y brwydrau hynny mae’r gwrthwynebiad yn medru bod yn chwyrn. Yn ffodus, roedd gan Vivian y meddwl craff a’r dycnwch ar gyfer yr ymgyrch. A dangosodd y gweithgarwch hwn mor agos at ei galon oedd Cymru a’r Gymraeg. Doedd hi ddim yn rhyfedd wedyn, ymhen blynyddoedd lawer, mai dymuniad Dr Gwynfor Evans, arweinydd amlycaf Plaid Cymru, oedd mai Vivian fyddai’n pregethu yn ei angladd ef, a gwnaeth Vivian hynny yn anrhydeddus.

Ond yr oedd gan Vivian orwelion lletach o lawer. Ym 1969 roedd wedi ennill ysgoloriaeth Cyngor Eglwysi’r Byd i wneud gradd Meistr mewn athroniaeth a diwinyddiaeth yn y Princeton Seminary, New Jersey yn yr Unol Daleithiau. Cafodd y cyfnod hwn gryn argraff arno. Profodd y cynnwrf a’r anniddigrwydd yn yr Unol Daleithiau yn dilyn marwolaeth Martin Luther King Jr. Roedd y profiadau hynny eto wedi lledu ei orwelion.

Yna, ym 1979 yr oedd Eglwys Annibynnol Plymouth Minneapolis, Minnesota, yn chwilio am ‘Brif Weinidog’, a chytunodd Vivian i gyfaill iddo gymeradwyo ei enw i’r eglwys. Beth sy’n amlwg yw hyn. Nid uchelgais oedd ei gymhelliad, ond yn hytrach y fenter, yr her i wasanaethu mewn amgylchfyd estron mewn gwlad estron mewn iaith estron. Er clod i Eglwys Plymouth, fe fentrodd hi roi’r alwad i Vivian. Gofynnodd Vivian am wythnos i ystyried yr alwad.

Cofiwch y byddai’n fenter i’r teulu oherwydd byddai’n golygu i Mary, dros y blynyddoedd cynta, orfod aros yng Nghymru er mwyn i Anna a Heledd barhau â’u haddysg. Bu hynny’n ystyriaeth ddwys iddyn nhw. Cyn pen yr wythnos penderfynodd y ddau fentro, ac ymadawodd Vivian â Chymru i wynebu her newydd.

Ac roedd hi’n her i weinidog oedd wedi arfer ag eglwysi uniaith Gymraeg a heb bregethu fawr ddim erioed yn Saesneg, gweinidog wedi arfer ag eglwysi gwahanol iawn eu hanian, a thipyn llai eu maint. Roedd yn yr eglwys ym Minneapolis dros ddwy fil o aelodau. Byddai gan Vivian bedwar o weinidogion cynorthwyol yn atebol iddo, a rhyw ddeg ar hugain o swyddogion yn gyfrifol am wahanol rannau o’r gwaith. Byddai’n her aruthrol.

Ond na. Dyn yw dyn ar bum cyfandir, meddai Elfed. Ac fel y clywais Vivian yn dweud, yr un ymroddiad oedd ei angen yn yr Unol Daleithiau ag yng Nghymru, yr un tynerwch mewn profedigaethau, yr un amynedd yn wyneb anawsterau, a’r un cariad a gras a maddeuant.

Ac yn ôl tystiolaeth ei staff a’i gyd-aelodau, fe welwyd y doniau hynny yng ngweinidogaeth Vivian, yn ogystal â threiddgarwch ei bregethu cofiadwy. Cafodd aelodau Eglwys Plymouth glywed hefyd am ddiwinyddion a llenorion a meddylwyr amlwg y byd, megis Wittgenstein ac Iris Murdoch ac R S Thomas.

Wedi rhyw bedair blynedd fe ymunodd Mary ag ef yn Minneapolis, a chawsant un mlynedd ar ddeg wedyn a fu’n ddedwydd a llwyddiannus iawn, gyda Mary yn cyfrannu ym mhob modd i’w bywyd ar yr aelwyd a’r gweithgarwch yn yr eglwys.

Yna, ym 1995 gwelwyd y ddau yn dychwelyd i Gymru, ac i’w cartre newydd yn yr Hendy. Yn y fan honno byddent yn agos at Anna a Heledd a’r teuluoedd. Fe enwyd eu tŷ yn Santa Fe, oherwydd cysylltiad â’u cyfeillion yn New Mexico, a’r atgofion melys am adegau hapus yn y lle hwnnw. Mae’r dewis hefyd yn dangos y cyfuniad rhyfedd ynddynt rhwng diwylliant America a Chymru, gan yr ysbrydolwyd y dewis gan gerdd T H Parry Williams:

Rwy’n mynd yn rhywle, heb wybod ymhle,
Ond mae enw’n fy nghlustiau – Santa Fe.

Ac yn y pennill ola:

Yr enwau persain ar fan a lle;
Rwy’n wylo gan enw Santa Fe.

Mae hudoliaeth yr enw yn awgrymu y byddai’r aelwyd honno yn yr Hendy yn lle delfrydol i ymddeol iddo, a hamddena a segura. Ond dim o’r fath beth i Viv. Fe roddodd, yn ystod pymtheng mlynedd olaf ei fywyd, gyfraniadau, mewn ysgrifau a chyfrolau, a fydd yn barhaol eu gwerth i grefydd yng Nghymru.

Roedd ynddo o ddechrau ei yrfa ysfa lenyddol anniddig. Daeth yn gyntaf yng Nghystadleuaeth y Fedal Lenyddiaeth yn y Bala ym 1967 gyda’i gyfrol Chwalu Cnapau, cyfrol a ddangosodd ei allu a’i hiwmor, a’i weledigaeth dreiddgar, fel yn ei ysgrif, ‘Y Gweinidog Olaf’. Felly, nid syndod i neb oedd iddo ymroi ar unwaith, wedi dychwelyd, i gyfrannu erthyglau i wahanol gyfnodolion.

Daeth i gysylltiad â nifer o Gristnogion blaengar megis Pryderi Llwyd Jones, Cricieth; Enid Morgan, Aberystwyth, ac Emlyn Davies o Bentyrch, a rhyngddynt hwy ac eraill sefydlwyd yn 2008 gymdeithas Cristnogaeth 21. Prif nod y gymdeithas honno yw bod yn fforwm agored i wahanol safbwyntiau crefyddol yng Nghymru, gan roi lle arbennig i arweiniad Iesu. Bu Vivian yn ysbrydoliaeth yng ngweithgarwch y Gymdeithas, yn trefnu darlithoedd a chynadleddau mewn gwahanol fannau drwy Gymru, gan fod yn ei dro yn Gadeirydd a Llywydd, ac yna yn Llywydd Anrhydeddus.

Welais i erioed awdur mor gynhyrchiol yn ei oedran ef. Yn 2004 cyhoeddodd Helaetha Dy Deyrnas, yn 2006 Y Nadolig Cyntaf, ac yn 2009 Menter Ffydd. Yna, yn 2012 cyhoeddodd addasiad o gyfrol Saesneg o dan y teitl, Byw’r Cwestiynau. Wedyn yn 2015, Symud Ymlaen, sy’n crynhoi llawer o’r syniadau a fu’n ei gyffroi dros y cyfnod diweddar.

Ond yna yn 2017 fe ailafaelodd mewn gwaith a fu ar y gweill ganddo ers degawdau, sef hunangofiant Saesneg am ran gyntaf ei fywyd, Childhood in a Welsh Mining Valley. Fe’i hysgogwyd i lunio’r gyfrol hon yn wreiddiol gan iddo deimlo nad oedd disgwyl i’w gynulleidfa yn Minneapolis amgyffred y gwerthoedd a geid mewn cymdeithas fel y Garnant. Y mae’n gyfrol sylweddol, a’r portreadau am bobol ac aelwydydd yn twymo’r galon.

Mae’n siŵr fod ein meddyliau ni nawr yn mynd at Mary yn ei hystafell yn y Cartref Gofal. Mewn adeg pan welwn deuluoedd yn cael eu cadw ar wahân, roedd hi’n fendith fod y ddau wedi cael cyfnod o fod yn yr un cartre yn Hafan y Coed. Ac rydym yn diolch i’r cartre hwnnw am eu gofal am y ddau. Dymunwn bob bendith i Mary, gan ddiolch i Dduw am gyfraniad hollol unigryw Vivian i’n bywydau ni ac i fywyd ein cenedl.

JGJ

Ymddiheuriad

Mae hi’n gyfnod diddorol iawn o ran ymddiheuriadau: Almaenwyr yn ymddiheuro i Iddewon am yr holocost; Llywodraeth Prydain yn ymddiheuro i’r bobol hynny a ddaeth yma ar long yr Empire Windrush ond a alltudiwyd wedyn ar gam; Tony Blair yn ymddiheuro am ryfel Irac; awdurdodau Gogledd Iwerddon yn ymddiheuro am ladd ar y Sul Gwaedlyd; prifweithredwraig Hong Kong, Carrie Lam, yn ymddiheuro am ystyried creu deddf newydd; Michael Gove yn ymddiheuro am gymryd cocên. A theulu Carl Sargeant yn disgwyl ymdiheuriad gan Carwyn Jones. Mae’r rhestr yn faith. Hefyd, y mae’n codi cwestiwn: beth yw ymddiheuriad? Onid hanner ymddiheuriad yw ambell un. Wedi i Marc Field ymosod ar brotestwraig mewn cinio, ymddiheurodd iddi gyda’r eglurhad ei fod yn ofni ei bod yn arfog. Dyna unreserved apology, yn ôl Jeremy Hunt. Hanner ymddiheuriad i mi, yn awgrymu mai hi oedd ar fai.

Mae’r gair ei hun yn ddiddorol. Y gair Saesneg yw ‘apology’, wedi ei fenthyca o Roeg a Lladin, ac yn golygu’n wreiddiol ‘gair sy’n tynnu i ffwrdd’, hynny yw ‘tynnu’r bai i ffwrdd’. Fe ddefnyddiwyd y gair gan John Henry Newman yn ei Apologia Pro Vita Sua yn union yn yr hen ystyr yna: amddiffyniad am gwrs ei fywyd a’i gred, a’r cyfan er mwyn ei gyfiawnhau ei hun. Yna, yn Saesneg fe newidiodd y gair ‘apologia’ ei ystyr yn llwyr, a daeth i olygu cyffes unigolyn am ryw gam a wnaeth â rhywun. Mae’r gair ‘apology’ bellach yn cael ei ddefnyddio pan fydd rhywun yn syrthio ar ei fai. Ond, yn anffodus, mae blas yr hen ystyr hunangyfiawn yn parhau o hyd mewn ambell ymddiheuriad, ac fe deimlir am lawer ‘apology’ mai ystryw ydyw i osgoi ysgwyddo’r bai.

Yn rhyfedd iawn mae’r gair Cymraeg ‘ymddiheuriad’ wedi newid yn yr un ffordd yn union. Ystyr y gair ‘diheuro’ yw cyhoeddi fod rhywun, yr haerwyd ei fod wedi troseddu, yn ddieuog. Fe ddefnyddir yr union air yn Rhufeiniaid 8.33: ‘Pwy sydd i ddwyn cyhuddiad yn erbyn etholedigion Duw? Duw yw’r un sy’n diheuro.’ Yna fe fathwyd y gair ‘ymddiheuro’ am rywun yn ei gyhoeddi ei hun yn ddieuog, gan osgoi cymryd y bai.

Eithr, yn union yn yr un ffordd ag y newidiodd ‘apologise’ ac ‘apology’ eu hystyr yn Saesneg, fe newidiodd ‘ymddiheuro’ ac ‘ymddiheuriad’ eu hystyr yn Gymraeg. Daethant i olygu ‘cyfaddef bai’ a chydnabod euogrwydd, a dyna brif ystyr ‘ymddiheuriad’ i ni heddiw. Ond pan fyddwn y dyddiau hyn yn gweld gwleidyddion yn ‘ymddiheuro’, fe fyddwn weithiau’n clywed yr hen flas gwreiddiol hunangyfiawn ar eu hymddiheuriad. Fel Michael Gove yn ychwanegu at ei gyffes am gymryd cyffuriau: ‘ond onid ydym oll yn bechaduriaid mewn byd syrthiedig?’

Ugain canrif yn ôl fe soniodd Iesu am yr union wahaniaeth rhwng y ddau ymddiheuriad: yr hen ymddiheuriad sy’n troi’n hunanamddiffyniad, ac ymddiheuriad yn ei ystyr newydd sy’n gyffes ac yn cydnabod bai. Soniodd am ddau ddyn yn mynd i’r deml i weddïo. Dechreuodd un ohonynt ei weddi yn rhagorol, yn cydnabod ei ddyled i Dduw: ‘O Dduw, yr wyf yn diolch i ti …’ A byddem ar unwaith yn meddwl, dyma wir ymddiheuriad yn ei ystyr newydd. Ond wedyn fe waethygodd pethau: ‘… am nad wyf fi fel pawb arall’. Beth gawn ni o hynny ymlaen, am weddill ei weddi ef, yw ‘ymddiheuriad’ yn yr hen ystyr, sef cyhoeddi ei fod yn ddieuog ym mhob ffordd oherwydd ei weithredoedd da. Yr hen apologia. Yna soniodd Iesu am un arall yn dod ag ymddiheuriad yn ei ystyr newydd, yn cyfaddef yn llwyr ei fod ar fai: ‘O Dduw, bydd drugarog wrthyf fi, bechadur.’ Ac meddai Iesu: ‘Dyma’r dyn a aeth adref wedi ei gyfiawnhau, nid y llall.’

JGJ