Beth sydd i mi mwy a wnelwyf ag eilunod gwael y llawr?: Yr eilunod fydd angen eu dymchwel yng Nghymru wedi Brexit

Crynhoad o gyflwyniad Gethin Rhys i Gynhadledd Flynyddol Cristnogaeth 21 ar y thema ‘Wynebu yfory yn yr Ewrop newydd’ yn gynharach eleni.

Diolch am y gwahoddiad i siarad yn y gynhadledd hon. Fel y gwyddoch, rwy’n gyflogedig gan Cytûn ac mae’n bwysig dweud ar y cychwyn mai siarad yn bersonol ydw i heddiw – ni ddylid casglu bod unrhyw beth rwy’n ei ddweud heddiw yn mynegi barn Cytûn na’i aelodau.

Yn fy ngwaith rwy wedi bod yn ymwneud llawer â helynt a helbul y Deyrnas Unedig yn ymadael â’r Undeb Ewropeaidd, ac fe wyddom oll fod y drafodaeth yn y cyd-destun hwnnw wedi pegynnu’n aruthrol ers Mehefin 2016. Un o beryglon y fath begynnu yw bod arddel safbwynt cwbl resymol yn gallu dod yn fater o wneud eilun o’r safbwynt hwnnw – delw na ellir ei gwestiynu ac y mae’n rhaid ei addoli. Mae cwestiynu’r eilunod yn troi’n gabledd, a sgwrs am faterion gwleidyddol ac economaidd ymarferol yn troi’n ddadl lle mae’r naill yn cwestiynu hunaniaeth a hyd yn oed gyflwr enaid y llall.

Fel y gwyddai cenhadon yr oes o’r blaen, y cam cyntaf at drafodaeth resymol yw dymchwel yr eilunod, a dyma felly sôn am dri eilun y mae mawr angen erbyn hyn eu dymchwel.

1. Yr Ymerodraeth Brydeinig a’r Ail Ryfel Byd

Ar un adeg fe liwiwyd llawer o’r map yn binc. Ym meddyliau rhai nid yw hynny wedi newid – neu ni ddylai fod wedi newid. Fe glywir sôn am atgyfodi hen berthynas â’r Ymerodraeth a’i throin berthynas fasnachol o’r newydd – er budd Prydain Fawr, wrth gwrs.

Ynghlwm wrth hyn mae yna agwedd tuag at gyfandir Ewrop – na fu erioed (tu hwnt i Calais) yn rhan o’r Ymerodraeth Brydeinig – sy’n seiliedig ar Ymerodraeth Prydain yn ‘achub’ Ewrop yn ystod yr Ail Ryfel Byd. Mae ambell drydarwr yn mynegi’r peth yn groyw (llun):

Ond un o’r pethau annwyl am y Saeson yw sut y maent yn brolio nid yn unig eu llwyddiannau ond eu methiannau, ac mae ‘ysbryd Dunquerque’ yn ysbryd a goleddir llawer heddiw i’n helpu ni i wynebu ymadael â’r Undeb Ewropeaidd yn sydyn ac yn ddigytundeb.

Nid 1918 na 1940 na 1945 yw 2019 – gwell fyddai disodli’r eilun hwn a dod â’r drafodaeth ‘nôl at y presennol a’i realiti.

2. Y werin groesawgar Gymreig

Os mai Saeson ar y cyfan sy’n codi’r eilun cyntaf, ni’r Cymry sydd wrthi’n codi’r ail. Fel gyda phob eilun, mae yna rywbeth gwir y tu cefn i’r eilun. Mae hi’n gwbl briodol ein bod yn brolio’r mudiad tuag at greu Cenedl Noddfa yng Nghymru. Mae’r ymdrech gydlynus gan Lywodraeth Cymru, Cytûn, Citizens Cymru, eglwysi lleol a llawer o fudiadau eraill i greu dinasoedd noddfa yng Nghaerdydd, Abertawe, Wrecsam a Bangor, a sicrhau polisïau cyhoeddus mwy gwâr na’r rhai yr ochr arall i’r ffin yn rhywbeth y dylem fod yn falch ohono. Mae ymatebion cadarnhaol rhai teuluoedd o ffoaduriaid, megis y teulu hwn yn Aberystwyth, yn llonni’n calonnau, ac felly y dylai fod.

 

Yr eilun sy’n cael ei godi ar y sylfeini hyn yw bod pawb yn y genedl yn groesawus – mae hon yn broblem gynhenid mewn enw fel “Cenedl Noddfa” (mae “Cenedl Masnach Deg” yn agored i’r un perygl). Nid felly mae mewn gwirionedd. Cofier am Darren Osborne yn llogi cerbyd ym Mhont-y-clun ac yn ei yrru i Lundain i ladd Mwslimiaid yno, neu’r graffiti hiliol a welir ar hyd a lled Cymru, neu’r dinasyddion Ewropeaidd sydd wedi eu hel o’u tai gan gymdogion a fu cyn Mehefin 2016 yn ddigon ffeind. A noder ar y map hwn mai’r Gymru wledig oedd un o’r mannau lle y gwelwyd y cynnydd mwyaf mewn troseddau casineb yn dilyn y refferendwm. Purion i ni anelu at fod yn genedl noddfa, ond peidied neb â meddwl i ni lwyddo hyd yma.

Mae rhai yn ei chael hi’n anodd cofio’r gwahaniaeth hwn rhwng dyhead a realiti’r sefyllfa. Weithiau pan ddeuir ar draws pobl nad ydynt yn cyflawni’r ddelfryd, fe ddywedir nad ydynt yn Gymry go iawn (dyna ddywedodd nifer am Darren Osborne, er enghraifft). Neu fe awgrymir i’w meddyliau gael eu gwyrdroi gan ddylanwadu allanol dieflig, nad oeddent – megis – yn eu hiawn bwyll. Dyma’r esboniad a ddefnyddiwyd gan Gomiwnyddion ganrif yn ôl i esbonio’r gweithwyr hynny oedd yn amharod i godi mewn chwyldro ac am gadw at yr hen drefn er ei bod yn andwyol iddynt – yr hyn a elwid yn ffug ymwybyddiaeth (false consciousness).

Ond ymhle y mae’r ymwybyddiaeth ffug mewn gwirionedd? Yn y 1980au roeddwn yn astudio ymwneud Cristnogaeth â Marcsaeth, ac yn mynychu cyfarfodydd cangen y Blaid Gomiwnyddol yn Rhydychen. Un tro roedd gŵr anhysbys i’r swyddogion wedi ymuno â’r cyfarfod, ac fe gododd ar ei draed i gyfrannu i’r drafodaeth. “Rydw i’n shop steward yn Cowley...” meddai. Ni chafodd fynd ymhellach gan i’r Cadeirydd dorri ar ei draws. “Ddywedaist ti dy fod yn gweithio yn Cowley?” gofynnodd. “Do,” meddai’r dyn, yn edrych braidd yn syn. “Edrychwch! Edrychwch!” gwaeddodd y cadeirydd, gan bwyntio at y dyn (a oedd yn cochi braidd erbyn hyn) a bron â gwlychu’i hun yn ei gyffro, “Mae’r dyn hwn yn aelod o’r proletariat! Dyma un o’r bobl rydym ni’n ymladd drostyn nhw!” Mae’n amlwg fod dyfodiad aelod go iawn o’r proletariat i blith comiwnyddion Rhydychen yn ddigwyddiad pur anghyffredin, er mai buddiannau’r cyfryw bobl oedd (i fod) wrth wraidd holl fodolaeth y blaid yn y lle cyntaf. Tybed pwy yno oedd yn dioddef gan y ffug ymwybyddiaeth?

I ddod ‘nôl at Gymru, fe welwyd rhywbeth tebyg dros ganrif yn ôl ym myth Gwlad y Menyg Gwynion – yr eilun hwnnw o Gymru a godwyd yn frwd gan Anghydffurfwyr ein gwlad. Caradoc Evans aeth ati i ddymchwel yr eilun yn ei gasgliad deifiol o straeon byrion, My People, sy’n darlunio’n gignoeth sut y cadwyd y ddelwedd trwy gloi i ffwrdd bobl anabl, pobl â dementia, pobl â moesau “diffygiol” yn ôl safonau’r oes, ac unrhyw un arall oedd yn peryglu’r ddelwedd. Bu Caradoc yn ddigon doeth i symud i Lundain cyn mentro cyhoeddi, oherwydd ffyrnig fu’r adwaith iddo ar y pryd a byth oddi ar hynny – nid yw’r Cymry, fwy na neb arall, yn hoffi gweld dryllio’u heilunod.

Roedd y Gymru ddinesig hithau ymhell o fod yn wlad y menyg gwynion. Pan gynyddwyd poblogaeth croenddu Bae Caerdydd yn dilyn y Rhyfel Byd Cyntaf, gan bobl a fu’n ymladd dros yr Ymerodraeth, ymateb poblogaeth Caerdydd oedd cynnal terfysgoedd yn eu herbyn. Mae’n beth da i ni gofio canmlwyddiant y digwyddiad hwnnw eleni. A rhag i ni feddwl mai rhywbeth pell yn ôl oedd y werin Gymreig anghroesawgar hon, yn ystod fy magwraeth mewn teulu Cristnogol Cymraeg yng ngogledd Caerdydd yn y 1960au a’r 1970au, pan awn i’r ddinas fawr ar fy mhen fy hun y rhybudd mwyaf i mi oedd “peidiwch â mynd o dan y bont”, hynny yw, y bont ar bwys gorsaf Caerdydd Canolog oedd yn arwain at Tiger Bay. Roedd y lle yn beryglus, a’r islais (na fynegwyd ar lafar erioed) oedd mai yno roedd y bobl groenddu yn byw – yn sicr doedd neb felly yn byw yn Rhiwbeina ar y pryd. Rwy’n falch iawn o allu cerdded i lawr Bute Street yn rheolaidd yn fy ngwaith heddiw a mwynhau’r gymdeithas fywiog, gymhleth, sydd o hyd yn byw yn y strydoedd hynny.

3. Y trydydd eilun

Rwy’n synhwyro efallai y bydda i’n colli cydymdeimlad ambell un yn y gynulleidfa wrth droi at y trydydd eilun. Mae’r danbaid fendigaid Ann Griffiths, y benthycais un o’i phenillion ar gyfer teitl y ddarlith hon, wedi rhag-weld yn union pwy fyddai’n codi’r trydydd eilun hwn:

Beth sy imi mwy a wnelwyf
Ag eilunod gwael y llawr?
Tystio’r wyf nad yw eu cwmni
I’w cystadlu â Iesu mawr:
O! am aros, O! am aros
[Yn yr Undeb ddyddiau f’oes].

Oherwydd y trydydd eilun yw’r Undeb Ewropeaidd ei hun. Cyn 24 Mehefin 2016 bach iawn fu’r eilun-addoli ar yr Undeb Ewropeaidd yng Nghymru. Roedd hyd yn oed ei gefnogwyr pennaf yn deall ei fod yn sefydliad dynol amherffaith, bod angen ei wella mewn amryw ffyrdd, er cymaint ei ddelfrydau a’i gyfraniad at heddwch Ewrop oddi ar yr Ail Ryfel Byd.

Ers y refferendwm, wrth ymateb i rym yr eilun cyntaf yn enwedig, fe ddechreuodd y dyfarnu pwyllog hyn newid, a bellach mae’r Undeb Ewropeaidd yn cael ei ddyrchafu yn eilun mewn llawer man. Mae yna sawl agwedd ar hyn, ond byddaf yn canolbwyntio ar dri heddiw:

i. Mae angen yr Undeb Ewropeaidd i ymdrin â’r argyfwng ffoaduriaid

Does dim amheuaeth nad yw dewrder gwleidyddol Angela Merkel yn croesawu miliwn o ffoaduriaid i’r Almaen, a’r gefnogaeth i hynny ar y pryd gan yr Undeb Ewropeaidd, yn un o hanesion gorau Ewrop yn ddiweddar. Ond erbyn hyn, os ewch chi i wefan y Cyngor Ewropeaidd a chwilio am yr argyfwng ffoaduriaid, fe gewch chi dudalen â’r pennawd Strengthening the EU’s external borders, yn brolio nid y croeso a gynigir i ffoaduriaid ond yr holl ddulliau a ddefnyddir i’w cadw draw.

Cyn Mehefin 2016, roedd llif trydar llawer o fudiadau dyngarol Cymru – gan gynnwys Cytûn – yn tynnu sylw rheolaidd at yr argyfwng, ac at y ffordd yr oedd rhai llywodraethau Ewropeaidd yn llai croesawus na’i gilydd. Bellach, mae’n anodd dod o hyd i’r straeon hyn, gan fod polisïau’r Undeb Ewropeaidd yn symud i’r un cyfeiriad, ond nid yw’r mudiadau hyn am dynnu sylw at fethiannau’r Undeb – arwydd eglur o droi sefydliad yn eilun.

ii. Mae’r Undeb Ewropeaidd yn gwarchod ein hawliau dynol

Mae llawer iawn o fudiadau yn dweud y bydd ymadael â’r Undeb Ewropeaidd yn peryglu hawliau dynol, a bod yr Undeb yn gadarn o blaid hawliau dynol ymysg ei aelodau. I ni yng Nghymru, dylai un gair fod yn ddigon i wrthbrofi’r gosodiad hwn, sef Catalunya.

Pan gafwyd y refferendwm ‘anghyfreithlon’ ar annibyniaeth Catalunya yn Hydref 2017, bu Prif Ddirprwy Gomisiynydd y Comisiwn Ewropeaidd, Frans Timmermans, yn amddiffyn y defnydd o drais gan heddlu Sbaen. Y mis canlynol, bu Jean-Claude Juncker yntau’n pwysleisio mai aelod wladwriaeth yr Undeb Ewropeaidd, Sbaen, oedd yn derbyn cefnogaeth y Comisiwn.

Mae’r gefnogaeth honno wedi parhau wrth i rai aelodau o lywodraeth Catalunya gael eu carcharu a’u rhoi ar brawf – er bod y Cenhedloedd Unedig bellach yn galw am eu rhyddhau. Tawedog hefyd fu’r Senedd Ewropeaidd wrth i Sbaen wrthod cydnabod i dri chenedlaetholwr Catalanaidd gael eu hethol yn Aelodau Seneddol Ewropeaidd ym Mai 2019.

Peidied neb yng Nghymru â meddwl y byddai’n wahanol pe bai Cymru mewn rhyw ddadl gyfansoddiadol â’r Deyrnas Unedig: tra mae’n aelod o’r Undeb Ewropeaidd, y Deyrnas Unedig gâi gefnogaeth yr Undeb Ewropeaidd bob tro, faint bynnag o eilun ydyw i rai Cymry ar hyn o bryd.

iii. Mae’r Undeb Ewropeaidd ar flaen y gad gydag ymladd newid hinsawdd

Mae newid hinsawdd yn fater trawsffiniol, a dweud y lleiaf, ac felly mae’n naturiol meddwl mai sefydliadau trawsffiniol, megis yr Undeb Ewropeaidd, fydd orau i fynd i’r afael â’r sefyllfa. Ond cyn ymddiried yn yr Undeb Ewropeaidd i wneud hynny, mae’n rhaid i ni ddeall pam y mae newid hinsawdd wedi carlamu yn ystod y blynyddoedd diwethaf, a beth fu rôl yr Undeb Ewropeaidd yn hynny.

Ym 1986 fe gytunodd aelodau’r Undeb Ewropeaidd i sefydlu’r Farchnad Sengl yr ydym yn clywed cymaint amdani ar hyn o bryd. Fe gymerodd hynny rai blynyddoedd, ac ar 1 Ionawr 1993 y daeth i fodolaeth yn llawn. Yn y cyfamser, roedd tri pheth arall hynod arwyddocaol wedi digwydd:

• Ar 23 Mehefin (noder y dyddiad!) 1988 – diwrnod eithriadol o boeth – fe roddodd James Hansen o NASA dystiolaeth ffrwydrol i Senedd yr Unol Daleithiau, a ddaeth â’r gwirionedd am newid hinsawdd i sylw llawn y cyhoedd am y tro cyntaf. Gweithgarwch dynol ac yn enwedig ein defnydd o danwydd ffosil oedd ar fai, meddai.
• Ym 1989 fe syrthiodd Wal Berlin a chwalwyd y Llen Haearn ar draws Ewrop. Newydd da yn sicr – rwy’n cofio gwylio’r peth ar y teledu yn Llundain, yn meddwl am ein ffrindiau yn Nwyrain yr Almaen, ac yn llawenhau drostynt a chyda hwy. Y canlyniad fyddai cynnwys y gwledydd hynny yn y Farchnad Sengl Ewropeaidd newydd – rhywbeth nad oedd neb wedi’i rag-weld ym 1986.
• Ym 1992 fe gynhaliwyd cynhadledd y Cenhedloedd Unedig am yr amgylchedd a datblygu yn Rio de Janeiro, lle’r ymrwymodd gwledydd y byd – gan gynnwys gwledydd yr Undeb Ewropeaidd – i fynd i’r afael â newid hinsawdd.

Yn fuan wedi sefydlu’r Farchnad Sengl Ewropeaidd, yn Ebrill 1994, fe sefydlwyd Sefydliad Masnach y Byd (WTO) – y sefydliad a gyflwynir i ni erbyn hyn fel ein hachubiaeth rhag peryglon economaidd ymadael â’r Undeb Ewropeaidd.

Mae Naomi Klein yn ei chyfrol ddirdynnol, This Changes Everything: Capitalism vs the Climate (gyda llaw, tynnwyd yr is-deitl o’r argraffiad Prydeinig!!), yn crynhoi’n fachog gyd-weu’r digwyddiadau hyn yn nheitl un o’r penodau – “Mur yn dymchwel, allyriadau yn codi”. Oherwydd canlyniad sefydlu masnach rydd, yn Ewrop yn gyntaf ac yn gynyddol wedyn ar draws y byd, oedd symud o economïau cenedlaethol lle’r oedd cydrannau yn cael eu gwneud gerllaw’r ffatrïoedd oedd yn gosod y cynnyrch at ei gilydd, a lle mae’r bwyd yn cael ei dyfu yn y wlad yr oedd yn mynd i’w bwydo, i economïau – fel y gwelsom yn ddiweddar – lle mae 2.6 miliwn o lorïau nwyddau yn defnyddio porthladd Dover yn flynyddol. Mae cyrchu’r llaeth sy’n gynhwysyn anhepgor o Bailey’s Irish Cream yn golygu bod 5,000 o lorïau yn croesi’r ffin yn  Iwerddon bob blwyddyn, ac mae cyflogeion Airbus ym Mrychdyn yn gwneud 80,000 o deithiau yn ôl ac ymlaen i’r Cyfandir bob blwyddyn, y cyfan, bron, ar awyrennau.

O sefyll yn ôl, mae hyn yn ymddangos yn ffordd ryfeddol o wastraffus o redeg pethau, ond dyma resymeg y Farchnad Sengl – gwneud pob dim lle bynnag y mae rataf ac yna’i anfon o gwmpas y byd – yr holl broses yn cynyddu’n aruthrol y defnydd o danwydd ffosil. Y Farchnad Sengl Ewropeaidd ddechreuodd yr holl broses, ac a droes newid hinsawdd o fod yn broblem enfawr i fod yn argyfwng dirfodol i’r ddynoliaeth. Nid ymladd newid hinsawdd y mae’r Undeb Ewropeaidd, ond ei ddwysáu yn arw.

Hyd yn oed pan fo eraill yn ceisio lliniaru rhywfaint ar newid hinsawdd, nid eu cefnogi y mae’r Undeb Ewropeaidd. Mae Naomi Klein yn ei llyfr yn adrodd hanes bwriad y llywodraeth daleithiol yn Ontario, Canada, i sefydlu diwydiant ynni adnewyddol yno, gyda chyfran deg o’r incwm yn mynd i’r bobl frodorol.

Japan and then the European Union let it be known that they considered Ontario’s local-content requirement to be a violation of World Trade Organization rules. … The WTO ruled against Canada … From a climate perspective, the WTO ruling was an outrage … And yet from a strictly legal standpoint, Japan and the EU were perfectly correct. One of the key provisions in almost all free trade agreements involves something called “national treatment”, which requires governments to make no distinction between goods produced by local companies and goods produced by foreign firms outside their borders. Indeed, favoring local industry constitutes illegal “discrimination”. (This Changes Everything, tt 68-69, fy mhwyslais i)

Pam y mae’r Undeb Ewropeaidd yn gweithio yn y modd andwyol yma? Mae Naomi Klein yn dweud: “climate change is … the greatest single free-market failure. This is what happens when you don’t regulate corporations and you allow them to treat the atmosphere as an open sewer.” A dyna’r eilun mawr y tu cefn i’r eilunod bach – eilun cyfalafiaeth a’r farchnad rydd. Mae Simon Brooks yn ei lyfr Adra yn dweud am gyflogaeth ansicr, cyflog isel, Gwynedd, “Afiechyd cyfalafiaeth hwyr ydi hwn, ac nid yw’n fwy afiach yn unman nag yn economi ymylol, dymhorol drefedigaethol Gwynedd.” (O’r Pedwar Gwynt, Gorff. 2018).

Ond dyna gychwyn darlith arall am yr eilun hwnnw. Efallai yr hoffai Cristnogaeth 21 wneud eilun cyfalafiaeth yn bwnc ar gyfer cynhadledd y flwyddyn nesaf?

Diolch.

Gethin Rhys 06.07.2019