Archifau Categori: Agora 44

Pa fath ddiwygiad (3)

Pa fath ddiwygiad (3)

Ar 13 Medi 1904 yr oedd dyn ifanc o’r enw Evan Roberts wedi cyrraedd Castellnewydd Emlyn yn fyfyriwr yn Ysgol John Phillips, i’w baratoi ar gyfer y weinidogaeth. Fe gafodd letya, ynghyd â chyfaill iddo, Sydney Evans o Gorseinon, yn Tŷ Llwyd gyda dwy chwaer garedig, dwy wraig weddw, Rachel ac Ann Davies. Ond roedd rhyw brofiadau ysbrydol dirdynnol yn gafael ynddo drwy’r wythnos gyntaf fel na allai roi ei feddwl ar wersi. Y Beibl yn unig a roddai dangnefedd iddo. Fe glywodd am y cyffro yn ardal Ceinewydd, a hynny yn cymhlethu ei deimladau.

Ar Sul, 25 Medi, daeth Seth Joshua i Gastellnewydd i ymgyrch yng nghapel Bethel. Roedd Evan Roberts yn sâl a methodd fynd. Felly hefyd nos Lun, a Sydney Evans yn dod yn ôl i Tŷ-llwyd a sôn wrtho am orfoledd y cyfarfod, a’r modd y clywsai bobol ifanc Ceinewydd yn tystio a chanu. Aeth i gyfarfod nos Fawrth, ond teimlai ryw rwystredigaeth, a’r diafol yn ei boeni. Y dydd Mercher, er bod yna gyfarfod gan Seth Joshua yn Bethel Castellnewydd, roedd yna gynhadledd yn Blaenannerch a drefnwyd gan Joshua Jenkins a John Thickens. Ac i honno yr aeth Evan Roberts y dydd Mercher hwnnw, a dangos yn amlwg ryw anniddigrwydd mawr yn ei enaid, nes codi pryder ar y ddau drefnydd. Yr oedden nhw wedi gobeithio cael cynhadledd dawel i ddyfnhau profiadau. Doedd John Thickens yn arbennig ddim yn gweld pwrpas mewn cyfarfodydd afreolus, yn weddïo a chanu.

Bore drannoeth, bore dydd Iau, fe gychwynnodd Evan Roberts allan o Tŷ-llwyd am chwech y bore, a chyda Seth Joshua a rhyw ugain eraill mewn car a cheffyl yn teithio i fod yn oedfa saith o’r gloch y bore ym Mlaenannerch. Yn eu plith yr oedd y merched o Geinewydd, a phawb yn canu “O fryniau Caersalem” ac emynau eraill. Yn yr oedfa honno fe deimlai Evan Roberts yr ysbryd yn gafael, ac fe weddïodd Seth Joshua ar derfyn y cyfarfod i’r Arglwydd eu plygu nhw i gyd. Yn nhŷ M P Morgan, Blaenannerch, dros frecwast dyma Mag Phillips yn cynnig darn o fara menyn i Evan Roberts, ac yntau’n gwrthod. Ond fe gymerodd Seth Joshua ddarn. Ai dyna sy’n bod, meddai Evan Roberts, mod i’n gwrthod yr ysbryd a Seth yn ei gymryd? Ar y ffordd i gyfarfod naw roedd Evan Roberts bron â rhwygo gan brofiad.

Yna, yn yr oedfa honno fe wyddai fod yn rhaid iddo weddïo. Roedd y gwasanaeth yn rhydd ac eraill wrthi yn eu tro. Gofynnai Evan Roberts  i’r Ysbryd, “A gaf i weddïo nawr?” “Na,” meddai’r Ysbryd, “aros am ychydig.” Eraill wedyn yn gweddïo. “A gaf i weddïo nawr?” meddai Evan Roberts. “Na,” meddai’r Ysbryd eto. Roedd bron ffrwydro gan angen i weddïo. Yng ngeiriau Evan Roberts,

teimlais ynni byw yn myned i’m mynwes. Daliai hwn fy anadl, crynai fy nghoesau yn arswydus. Cynyddu wnâi yr ynni byw yma, fel y byddai pob un yn gweddïo, a bron fy rhwygo, ac fel y gorffennai pob un gofynnwn, “Gaf i yn awr?” Ond mewn rhyw ysbaid wedi rhyw weddi, fe weddïais. Mi es ar fy ngliniau a mreichiau dros y sedd o mlaen a chwys ar fy wyneb. Daeth Mrs Davies, Mona, Ceinewydd i sychu’r chwys a Mag Phillips (merch y Parchg Evan Phillips, Castlellnewydd Emlyn) ar y dde i mi a Maud Davies ar y chwith. Bu yn ofnadwy arnaf am ddeng munud annioddefol. Minnau’n gweiddi “Plyg fi! Plyg fi! Plyg ni! O! O! O! O! Wrth sychu fy chwys, meddai Mrs Davies, “O! ryfedd ras!” Ie meddwn innau, “O! ryfedd ras!” A dyna don o dangnefedd wedyn yn llanw fy mynwes. Canai y gynulleidfa gyda blas pan oeddwn dan y teimlad hwn, “Arglwydd dyma fi, Ar dy alwad di”.

Aeth y lle yn wyllt, er braw i’r gweinidogion a drefnodd y gynhadledd. Rhy wyllt iddynt hwy a oedd wedi dymuno cael cyfarfodydd i ddyfnhau profiad a gwybodaeth.

Cwrdd cymundeb oedd cyfarfod deg o’r gloch, a’r ddau weinidog yn gwahodd tystio gan y rhai ifanc. Cododd Sydney Evans i sarad dan grynu, a buasai wedi syrthio oni bai i Maud Davies ei ddal.

Am bump, caed cwrdd y bobol ifanc, a thair merch ifanc yn y fan honno yn glynu wrth orsedd gras. Yna fe gododd rhyw hen ŵr gan ailadrodd y pennill,

Dyma Geidwad i’r colledig,
Meddyg i’r gwywedig rai …

Aeth Mag Phillips dan ddylanwadau llethol, a dweud wrth Evan Roberts ei bod yn ormod o bechadures i gael maddeuant. Yntau’n ei chysuro a sôn am helaethrwydd yr Iawn. Trawodd Sydney Evans yn ddirybudd allan i ganu,

Golchwyd Magdalen yn ddisglair,
A Manase’n hyfryd wyn
Yn y dŵr a’r gwaed a lifodd
O ystlys Iesu ar y bryn.
Pwy a ŵyr na olchir finnau,
Pwy a ŵyr na byddaf fyw,
Mae rhyw drysor anchiliadwy
O ras ynghadw gyda’m Duw.

Pan orffennwyd canu, teimlodd y goleuni’n dod. Gofynnodd i Sydney Evans ar y ffordd allan, “Ai chi drawodd yr emyn?”

“Ie,” meddai.

“A wyddech chi mai Magdalen yw fy enw i?”

“Na,” meddai, “rown i’n meddwl mai Maggie oedd eich enw chi. Ond a oedd yr emyn yn dweud y gwir amdanoch chi?”

“Oedd nawr,” meddai hithau. Ac fe gerddon nhw i gyd yn ôl i Gastellnewydd Emlyn dan ganu y noson honno.

Byddai Evan Roberts a Sydney Evans am nosweithiau wedyn yn aros i lawr yn hwyr y nos i weddïo a darllen y Beibl a chanu nes i’r chwiorydd Rachel ac Ann Davies yn Tŷ Llwyd feddwl fod rhywbeth o’i le ar eu synhwyrau.

Ar ddydd Gwener, cyn diwedd Medi, y dechreuodd Evan Roberts sôn sut y byddai’n mynd drwy Gymru oll i gynnig Crist i bechaduriaid, gan ddechrau rhoi ar bapur ei gynlluniau. Mewn cyfarfodydd dilynol, fel yr un yng Nghapel Drindod, ger Castellnewydd, fe welwyd eto’r emynau yn allweddol, lle mynnai Evan Roberts gael yr emyn “Ni buasai gennyf obaith”.

Dychwelodd y cwmni i Gastellnewydd eto dan ganu, a chyrraedd rhwng un a dau y bore. Tua thri fe aethon nhw i’r gwely. Yna Evan Roberts yn gofyn i Sydney Evans, “A yw dy dad yn aelod?”

“Nac ydi,” meddai Sydney.

“Beth am weddïo drosto fe te?”

A dyna beth wnaeth y ddau. Tua phedwar, troi i sôn am Iesu, ac Evan Roberts yn torri lawr i wylo. Yna torrodd Sydney allan i ganu: “Gogoniant byth am drefn / y cymod a’r glanhad, / derbyniaf Iesu fel yr wyf / a chanaf am y gwa’d.” A’r noson honno, y chwiorydd druain yn codi a rhedeg o’r llofft arall at y drws ac ymbil arnyn nhw dawelu. Ond eto, wrth gwrs, yr emyn yn cael rhan allweddol yn y profiad.

Erbyn hynny roedd y dylanwadau yn dechrau ymledu. Mae Nantlais Williams, Rhydaman, yn sôn am Joseph Jenkins yn dod atynt i bregethu ar yr ail Sul yn Hydref. Adroddai’r hanes am gyfarfod a gawsent yn y Ceinewydd lle roedd y gynulleidfa wedi torri allan i ganu:

Dewch, hen ac ieuanc, dewch
at Iesu, mae’n llawn bryd.

A dyma un o’r blaenoriaid tawelaf oedd gyda Nantlais yn Rhydaman yn torri ar draws Joseph Jenkins gan droi at y gynulleidfa a dweud, “Beth am i ni ei ganu yma nawr fel y gwnaethon nhw yn y Ceinewydd?” A dyna weddnewid y cyfarfod. Roedd Nantlais wedi cyhoeddi cwrdd gweddi am bump, cyn oedfa’r hwyr, a phryderai nawr pwy allai ddod yn ôl mewn pryd i hwnnw. Ond doedd dim angen iddo bryderu – roedd y lle yn orlawn.

Yna, yn ôl yn y Ceinewydd, pan oedd Joseph Jenkins yn pregethu adre, dyma Florrie Evans yn torri ar draws ei bregeth gan ddechrau canu,

Dof fel yr wyf, does gennyf fi
Ond dadlau rhin dy aberth di
a’th fod yn galw, clyw fy nghri
Rwy’n dod, Oen Duw, rwy’n dod.

Ac erbyn y pennil ola, roedd Joseph Jenkins ei hun druan ar ei liniau’n gweiddi: “Oen Duw, rwy’n dod”.

Penderfynodd Evan Roberts yn gynnar ym mis Hydref adael yr ysgol yng Nghastellnewydd a dychwelyd adre i Gasllwchwr. Mewn cyfarfod ar y nos Lun, canwyd

Dyma gariad fel y moroedd,
Tosturiaethau fel y lli,

am y tro cyntaf yn y gyfres cyfarfodydd.

Yng nghyfarfod nos Fercher ym Mryn-teg Gorseinon, roedd y lle’n orlawn a’r canu’n wefreiddiol, a’r ddau emyn a nodwyd yn arbennig oedd: “Dyma gariad fel y moroedd,” a’r un arall, yn briodol iawn,

Mi nesaf atat eto’n nes
Pa les im ddigalonni,
Mae sôn amdanat ti ̕mhob man
Yn codi’r gwan i fyny.

Yr oedd y sôn am Dduw yn codi pobol o’u gwendid ysbrydol yn cerdded drwy dde Cymru erbyn hynny.

Ar y nos Wener, dechreuwyd y cyfarfod yn hen gapel Moriah, ond aeth yn llawer rhy fychan, a bu raid mynd i’r capel newydd. Aethpwyd dan ganu o’r naill gapel i’r llall, a buan y llanwyd hwnnw wedyn. Dydd Sadwrn, 12 Tachwedd, roedd yna gerbydau o fannau eraill yn dod i gyfarfod yng Nghasllwchwr. Yn ystod y dydd roedd dwy ferch wedi mynd i Gorseinon i gyhoeddi’r efengyl o flaen tafarndai. Ni fuont yn hir cyn i eraill ymuno â hwy. yn canu a gweddïo ac annerch. A’r noson honno fe barhaodd cyfarfodydd yr hwyr yn y capeli tan 5 o’r gloch bore Sul.

(i’w barhau)

Rhan 1 

Rhan 2

Rhan 4

Cristnogaeth Feddylgar

Cristnogaeth Feddylgar

Rhannwyd y cartŵn hwn ar dudalen Facebook Mindful Christianity yr wythnos yma. Mae gwirionedd creiddiol ynddo sydd wedi dod yn amlycach i nifer ohonom dros y cyfnod clo estynedig, ein hadeiladau dan glo a ninnau ar wasgar yn addoli drwy’r cyfryngau rhithwir/rhithiol. (Mae’r ddau ansoddair, er yn golygu realiti(?) gwahanol, yn berthnasol i’n haddoli ar-lein, dybia i!)

Mae wedi bod yn gyfnod heriol i bawb. Ac fel unigolion ac eglwysi rydym wedi bod yn ymrafael â’n hunaniaeth: pwy a beth ydi eglwys Bethel, Caersalem, Seilo ac ati heb yr adeilad a chwmnïaeth weledol a chyffyrddol y saint? I ba raddau y mae ein hunaniaeth yn annatod glwm â’n hadeiladau – rhai ohonynt yn focsys sgwar â phensaernïaeth gaeth y meinciau (digon anghyffyrddus), y sêt fawr a’r pulpud, eraill yn focsys mwy hyblyg, yn aml yn cael defnydd amgenach rhwng y naill Sul a’r llall gan nifer o grwpiau allanol – neu grwpiau bach sy’n rhan o’r eglwys fwy?

I ba raddau ydan ni’n nabod yr eglwys yn ein gwaith bob dydd – yn ein siopa, ein mynd a dod, ein hynysu? Yn sicr, mae nifer fawr o aelodau’r bocsys wedi bod yn rhan annatod o’r gwaith cymunedol cymwynasgar sydd wedi cynnal y rhai mwyaf bregus drwy’r cyfnod clo. Mae rhai wedi bod yn casglu presgripsiwns, yn siopa, yn mynd a’r cŵn am dro, ac eraill yn dosbarthu bwyd, yn gwirfoddoli ar nifer o brosiectau i gefnogi a thrwsio’r clymau a’r rhwydweithiau lleol.

Yr eironi ydi ein bod yn dilyn Iesu, yr un nad oedd ganddo le i roi ei ben i lawr, yr un oedd ar grwydr parhaus efo rhyw giang o ddynion a merched digon rhyfedd yn ei ddilyn. Ia, y c’nonyn aflonydd oedd i’w gael ymhobman, yn enwedig yn y mannau annisgwyl ac efo’r bobl na fyddem ni’n debyg o roi fawr o groeso iddynt yn ein bocsys (ond efallai ein bod wedi cyffwrdd â rhai ohonynt drwy’r gwaith cymunedol gwirfoddol y soniwyd amdano eisoes).

Dilyn Iesu – ond yn dal i ddyheu am gael gwneud hynny yn ein bocsys, lle ’dan ni’n gallu rhoi ein pen i lawr a gorffwys – ac ymlacio – a chau’r byd allan?

Tybed?

Anna Jane Evans

Edifeirwch y ddwy ddyletswydd (gydag ymddiheuriad i Luc 18)

Edifeirwch y ddwy ddyletswydd (gydag ymddiheuriad i Luc 18)

Dau ŵr aeth i fyny i’r deml i wneud eu gwaith, y naill yn offeiriad a’r llall yn blisman.

Yr offeiriad o’i sefyll a weddïodd: “O Dduw, rwy’n diolch nad wyf i fel y plisman hwn, yn ddigywilydd ac yn ddiedifar. Rwy’n arwain gwasanaeth ddwywaith yr wythnos, ac mae hawl gen i i anwybyddu mân reolau dynol am wisgo masg a chadw pellter.”

Eithr y plisman, wedi iddo fynd yn ôl i’r stesion, ni fynnai gymaint â chodi ei olygon tua’r nef, eithr efe a gurodd ei ddwyfron a dywedyd wrth yr Inspector, “O bòs, bydd drugarog wrthyf fi, bechadur.”

Prun o’r rhain aeth i waered i’w dŷ wedi ei gyfiawnhau yn fwy na’r llall?

 

Eglwys fy mreuddwydion

Eglwys fy mreuddwydion

AJE

Y diwrnod o’r blaen cefais hyd i’r myfyrdod hwn gan John Milton Moore, a dyma gynnig rhydd gyfieithiad ohono. 

Hon yw eglwys fy mreuddwydion:
eglwys y galon gynnes,
y meddwl agored,
yr ysbryd mentrus;
yr eglwys sy’n gofalu,
sy’n iacháu bywydau briwedig.
sy’n cysuro’r hen,
ac yn herio’r ifanc;
nad yw’n gweld rhaniadau diwylliant na dosbarth;
dim ffiniau daearyddol na chymdeithasol;
yr eglwys sy’n holi yn ogystal â honni,
sy’n edrych ymlaen yn ogystal ag yn ôl;
eglwys y Meistr
eglwys y bobl,
mor uchel â delfrydau Iesu,
mor isel â’r person mwyaf gostyngedig;
eglwys sy’n gweithio,
eglwys sy’n addoli,
eglwys sy’n denu,
eglwys sy’n dehongli’r gwir yn nhermau’r gwir,
sy’n ysbrydoli dewrder ar gyfer y bywyd hwn a gobaith am y bywyd a ddaw;
eglwys ddewr
eglwys pobl dda
eglwys y Duw byw!

Pa fath ddiwygiad (2)

Pa fath ddiwygiad (2)

Un arall a oedd yn amlwg yn y cyfnod yn arwain at y Diwygiad oedd Seth Joshua. Roedd ef a’i frawd Frank wedi eu hachub yn un o gyfarfodydd Byddin yr Iachawdwriaeth, ac yn eu gweithgarwch cenhadol cynta yn gweddïo, a chanu a gwerthu Beiblau. Byddai yn erbyn rhoi gormod o bwys ar athrawiaeth. Roedd pobol wedi blino, meddai, ar gael diwinyddion yn gwisgo’r efengyl mewn dillad athrawiaethol newydd. Mae yna lawer porth i’r deyrnas, meddai. Ac roedd Seth Joshua wastad yn uniongyrchol ei ddull a pharod ei ateb. Mae hanes amdano fe’n gofyn yn sydyn ryw noson i’w wraig: “Mary, wyt ti wedi cael dy achub?”

“Wel, Seth bach,” mynte hi, “rwyt ti’n gwybod mod i wedi cael fy nghonffirmo yn yr eglwys.”

“O, rwy’n gwybod hynny,” meddai Seth, “ac rwy’n gwybod dy fod ti wedi cael injection at TB hefyd, ond beth ofynnes i yw a wyt ti wedi cael dy achub?”

Fe ddaeth e â’i deulu i Gaerdydd, i ardal Splott. Ac fe aeth ati i godi pabell ar ddarn o dir yn ymyl fel lle i efengylu. Tra oedd e wrthi’n codi’r babell, daeth rhyw ddyn ifanc a gofyn iddo fe, “Oes ’na boxing match i fod ’ma?”

“Oes,” meddai Seth.

“Pryd mae’n dechre?”

“Bore fory.”

“Ond mae fory’n ddydd Sul.”

“Sdim gwahaniaeth,” meddai Seth, “better the day, better the deed.”

“Pwy sy’n bocsio, ’te?” gofynnodd y dyn.

“Fi sy’n ymladd y rownd gynta,” meddai Seth.

“Pwy sy’n dy erbyn di?”

“Rhyw foi o’r enw Beelsebub,” meddai Seth.

“Chlywais erioed amdano fe,” meddai’r dyn ifanc.

“O, mae’n un peryg,” meddai Seth. “Mae e’n heavyweight. Dere di i’w weld e bore fory.”

“Fe fydda i ’ma,” meddai’r dyn.

“Ac fe ddaeth,” meddai Seth, “a phan lediais i’r emyn cynta, roedd e’n gwybod ei fod e wedi cael ei ddal. Fe fwriwyd Beelsebub dros y rhaffau gan Dduw, ac fe achubwyd y brawd yna y bore hwnnw.”

Fel y medrwch ddychmygu, pregethu grymus a heriol oedd nodwedd amlyca Seth Joshua. Ond roedd yntau’n sylweddoli, gyda chefndir Byddin yr Iachawdwriaeth, beth oedd gwerth y gân a’r emyn.

Rhwng Hydref 1904 a Mawrth 1905 y parhaodd grym mawr y Diwygiad. Ond yr oedd yna rai defnynnau wedi disgyn cyn hynny. Yn y Ceinewydd, yn Sir Aberteifi, yr oedd yna weinidog o’r enw Joseph Jenkins wedi trefnu cyfarfodydd arbennig dros y Calan yn Ionawr 1904. Hanner cant ar y mwyaf oedd yn y rheini, ac ni chaed canu na gorfoleddu, dim ond chwilio’r calonnau. Yna wedyn, ym mis Chwefror, wedi oedfa pan bregethodd y gweinidog ar 1 Ioan 5.4: “Hon yw’r oruchafiaeth a orchfygodd y byd: ein ffydd ni,” fe wnaeth rhyw ferch ifanc o’r enw Florrie Evans ddilyn Joseph Jenkins i’w gartre. Dyma hi’n mentro curo’r drws, a chael ei gwadd mewn atyn nhw.

“Bûm yn disgwyl amdanoch yn y lobi,” meddai hi, “gan obeithio ddwedech chi rywbeth wrtha i, ond wnaethoch chi ddim. Mi es i atoch chi ar yr hewl, ond wnaethoch chi ddim sylw ohona i, dim ond dweud nos da. Rwy wedi bod yn cerdded lan a lawr o flaen y tŷ am hanner awr, ac yn y diwedd roedd yn rhaid i mi alw, oherwydd mae mater fy enaid i bron â’m lladd i. Gwelais y byd yn y bregeth heno. Rwy dan ei draed e. Alla i ddim byw fel hyn.”

A dyma Joseph Jenkins yn gofyn iddi, “A allwch chi ddweud ‘Fy Arglwydd’ wrth Iesu Grist?”

“Na,” meddai Florrie. “Rwy’n gwybod beth mae’n ei feddwl, ond alla i ddim ei ddweud e. Sa i’n gwybod beth ofynnai fe i fi ei wneud. Rhywbeth anodd falle.”

“Ie. O, ie,” meddai Joseph Jenkins. “Mae e’n gofyn pethe anodd – porth cyfyng sy’n arwain i hedd a llawenydd yr efengyl.”

Y bore Sul canlynol gofynnodd Joseph Jenkins a oedd gan rywun air o brofiad. Wedi i rai siarad fe gododd Florrie Evans, a dweud yn grynedig, “Rwy’n caru Iesu Grist â’m holl galon.” Dyna pryd y torrodd yr argae yn y Ceinewydd. Aeth geiriau Florrie fel trydan drwy’r rhai oedd yn bresennol. Fe afaelodd yr Ysbryd mewn dwy arall, Maud Davies a Mag Phillips, a’r rheini fel Florrie yn gantoresau. Fe ddechreuon nhw grwydro ymhlith eglwysi’r fro.

Cynhaliwyd cynhadledd arall yn Aberaeron ddiwedd Gorffennaf, ac yna yn y Ceinewydd ym mis Medi, a Seth Joshua wedi ei wahodd yno. Am y Sul cynta, 18 Medi, meddai, “Mae’r lle yma, yn llawn ysbryd diwygiad. Mae’n hawdd pregethu fan hyn!”

Wythnos ryfeddol oedd honno, gyda phob cyfarfod bob nos yn orfoleddus gan weddïo a chanu a thystiolaethu, a rhyw ddeugain wedi eu hachub.

JGJ

(i’w barhau)

Rhan 1 

Rhan 3

Rhan 4

Cennad a Thyst

Cenn@d a Thyst

Gŵyl Ddewi eleni lansiwyd dau gylchgrawn wythnosol Cymraeg. Un oedd Cenn@d, cylchgrawn newydd y Bedyddwyr a’r Presbyteriaid, yn cyfuno’u papurau enwadol, sef Seren Cymru (1856) a’r Goleuad (1869).

Yr un wythnos yr oedd yr Annibynwyr yn ail-lansio Y Tyst, eu papur wythnosol, gyda sôn am ddatblygiadau cyffrous ar gyfer y papur a’u gwefan. Nid oeddynt am ymuno â’r Bedyddwyr a’r Presbyteriaid i gyhoeddi un papur wythnosol ar lein.

Fel arfer, testun llawenydd fyddai cylchgrawn Cymraeg newydd, heb sôn am ddau (er mai ail-lansio oedd un) ond, i’r rhai a ŵyr y cenfndir, cymysgedd o ddiolch heb ddathlu, tristwch a siom yw’r digwyddiad i mi ac i eraill. Dewis yr Annibynwyr oedd peidio â bod yn rhan o’r fenter. Gobaith heb ei gyflawni yw Cenn@d felly, ac roedd yr ysgogiad i barhau heb yr Annibynwyr yn siŵr o gynnwys elfennau eraill bellach, fel ystyriaethau ariannol ac ymarferol. Nid yw ‘nod’ y Cenn@d chwaith mor glir ag ydoedd i’r tri enwad. Dewis ail orau yw bod heb yr Annibynwyr. Mae rhai wedi sibrwd gobaith y byddant yn ymuno yn y dyfodol. Ond mentrwyd lansio Cenn@d mewn gobaith a ffydd. Nid yw’r Ysbryd yn aros yn ei unfan, meddai pregeth fawr Steffan yn yr Actau.

Gwell egluro. Mae’r cydweithio a’r rhannu rhwng y tri enwad yn arbennig iawn: ffydd a chred, gweinidogaeth a gofalaethau, gweinyddu sacramentau, rhannu adeiladau a chydaddoli cyson ac yn ddiweddar y Panel Diogelu. Ers ugain mlynedd y mae’r tri enwad wedi bod yn rhannu hanner (pedair tudalen) eu papur enwadol gyda’i gilydd. Maent yn gytûn ar yr hyn sy’n gwneud eglwys ac yn cael ei wireddu yn yr eglwys leol, sef ‘cymdeithas o bobl sy’n addoli Duw, yn cyffesu Iesu yn Arglwydd, ac wedi eu galw i fod yn dystion iddo’. Mae gan bob enwad ei strwythur i gynnig cefnogaeth a chymorth i’r eglwysi lleol, ond yr eglwys leol sy’n galw gweinidogion ac yn dewis arweinyddion. Fe ddywedir, a hynny’n hollol gywir, fod amrywiaeth o fewn eglwys Crist yn naturiol a phwysig, ond does dim amrywiaeth o werth yn ein plith. Y gwir yw ein bod yn rhy debyg!

Nid ecwmeniaeth

Nid sôn am ‘uno enwadau’ y mae ‘ecwmeniaeth’ ond am y cydweithio sydd yn arwain yr eglwys fyd-eang i berthynas ddyfnach â’i gilydd ac â Duw. Mae nifer fawr o aelodau’r capeli yn credu fod y cydweithio rhyngom wedi ein harwain, yn araf, i ddyfnach ‘undod’, ond nid yw ystyr yr ‘undod’ hwnnw yn glir. Mae’n hawdd deall yr awydd a’r cyfrifoldeb ym mhob enwad i warchod eu hetifeddiaeth ond perygl hynny yw credu mai ein henwad yw’r etifeddiaeth (‘I draddodiad fod yn fyw, rhaid iddo newid’, Bruce MacLaren). Mae penderfyniad yr Annibynwyr yn ymddangos yn bendant a therfynol ac roedd y bleidlais yn yr Undeb, mae’n debyg , yn unfrydol. Ymddengys mai ‘parhau’n enwadol’ fydd hi i’r dyfodol ac na fydd sôn am ‘undod’ ar unrhyw agenda. A phetai sôn am uno yn y dyfodol pell, fe fyddai’r broses honno yn feichus o araf a diflas.

Ond mae tristwch dyfnach nag uno papurau ac enwadau – a rhywbeth sy’n mynd i galon ein hargyfwng fel eglwysi a’n cymunedau Cymraeg. Pan mae tri chapel, ar gyfartaledd, wedi bod yn cau yn wythnosol yng Nghymru ers degawdau, fe wyddom beth yw dyfnder ein hargyfwng.

Tristwch a methiant

Nid oes yr un enghraifft o’r enwadau Anghydffurfiol yn cyflwyno, gyda’i gilydd, raglen genhadol hirdymor i Gymru. Er yr holl gydweithio, pob enwad â’i rhaglen fu ac ydyw’r drefn o hyd. Dyma un enghraifft ddiweddar.

Mae’r Annibynwyr yn dechrau ar gynllun, ‘Arloesi a buddsoddi’, sy’n cynnig arian sylweddol i eglwys / eglwysi i ddatblygu rhaglen genhadol a allai arwain at brosiectau, gweithgarwch a gweithwyr newydd. Nid cyfle i fedru trwsio’r to fydd ‘Arloesi a buddsoddi’. Cynllun manwl i genhadaeth leol ydyw.

Ers rhai blynyddoedd, mae’r Presbyteriaid yn gweithredu cynllun tebyg ar gyfer eglwys / eglwysi trwy fuddsoddi arian o werthiant capeli er mwyn datblygu prosiectau cenhadol / cymunedol, gwaith plant, ieuenctid a.y.b. Rhan o ffrwyth y cynllun yw nifer o ‘weithwyr cenhadol’ a nifer ohonynt o enwadau eraill. Cynllun cenhadol lleol ydyw, fel ‘Arloesi a buddsoddi’.

Rhaglen Genhadol 2021–2071 i Gymru

Rhaid wrth raglen hirdymor i wynebu argyfwng ein heglwysi a’n cymunedau. Nid cenhadaeth yma ac acw lle mae gan yr enwadau gapel, ond rhaglen gynhwysfawr Teyrnas Dduw i Gymru. Nid yr un fyddai’r amgylchiadau ym mhob ardal, wrth gwrs, ond fe fyddai’n rhan o’r un rhaglen.*

(* Mae Dafydd Iwan wedi cyfeirio at hyn yn ddiweddar, yn arbennig o safbwynt cyfrifoldeb cymunedol ac adeiladau’r enwadau. Mae rhai enwadau mewn gwledydd eraill hefyd wedi datblygu un rhaglen genhadol.)

Ai meddyliau gweinidog wedi ymddeol, naïf, yw’r meddyliau hyn? Neu ai perthyn i’r gorffennol y mae ysbryd Cristnogol, mentrus a radicalaidd Cymru? A aeth ein gweledigaeth o’r Deyrnas yn rhy gyfyng a’n Duw yn rhy fach?

Mae’n sefyllfa sy’n gofyn am gwestiynau caled ac anodd. Yr ydym, gobeithio, yn ddigon aeddfed i’w gofyn mewn cariad a goddefgarwch, mewn galar gwirioneddol, mewn gweddi ac yng ngobaith pobl y Pasg , gan werthfawrogi ein hetifeddiaeth gyfoethog a diolch am aberth y ‘cwmwl tystion’.

Wrth gwrs, mae dweud dim yn bosibl a bod yn grefyddol gwrtais rhag tarfu ar neb na dim. Mae lle i gredu fod hynny yn dod yn gyffredin iawn yn ein plith.

Cwestiynau

Ai Duw sydd wedi ein harwain i gydweithio drwy argyfwng ein heglwysi? Ac os felly, a oes awgrym ein bod, yn groes i’n gobeithion, wedi mynd mor bell ag y gallwn yn ein perthynas â’n gilydd?

A allwn ddweud mai mater i’r Annibynwyr ydyw ac nad oes gennym hawl i fusnesu ag enwad arall? Fe fyddai llawer yn cytuno â hynny, wrth gwrs. Ond eto … yr holl gydweithio a’r addoli? Ein cytundeb ar beth yw eglwys, ein bod yn rhannu yr un diwylliant cyfoethog a’r un iaith, ein bod yn gymdogion? Yr un maes cenhadol? Yr un Arglwydd?

Ond tybed, os yw un drws yn cau, fod yr Ysbryd yn agor drysau eraill? A dyma, efallai, un drws posibl.

1) Ildio mewn tristwch i’r rhai sy’n gweld ‘ecwmeniaeth’ yn fygythiad (a gwybod y byddai ‘uno’r enwadau’ yn broses faith a llafurus) a chredu bod ein cenhadaeth yn ein clymu yn un, yn ôl y Testament Newydd.

2) Nid enw papur wythnosol sy’n bwysig ond ei gynnwys. Yn hanes Cenn@d a’r Tyst fe allai’r ddau gynnwys yr un deunydd a’r deunydd hwnnw yn bennaf fyddai datblygu a hyrwyddo’r rhaglen genhadol. (Nid cynnwys ar gyfer y Pedair Tudalen fyddai hyn.)  

3) Gan fod argraffu mewn print ac/neu ar y we yn rhan o’n trafodaeth a’n cyfathrebu bellach, fe ellid rhoi materion enwadol ar wefannau’r enwadau – heb ddibrisio’r materion hynny gan y bydd trefnu a chynllunio yn hollbwysig mewn cenhadaeth dymor hir – a rhoi materion a deunydd a rhaglen ein cenhadaeth yn gyffredin i’r tri enwad. Fe allai hwn fod mewn print neu ar y we yn unig.

4) Fe fyddai rhaglen genhadol o’r fath yn golygu cyfnodau rheolaidd o gydaddoli lleol a rhanbarthol. Nid mewn pwyllgorau y byddai’r cenhadu yn datblygu, ond mewn addoli, arweiniad y Beibl a thrafod yn adeiladol gyda synnwyr cyffredin a doethineb yr Ysbryd. Fe fyddai’n gyfle hefyd, drwy’r we, i wneud ein heglwysi o bob enwad yn fwy democrataidd ac agored i’r holl aelodau.

Yn hyn, fe fyddem yn dod i sylweddol bod Duw wedi rhoi mwy o adnoddau i ni ar gyfer ein tasg nag yr ydym yn ei sylweddoli, digon i sefydlu eglwysi agored, newydd a llydan, gyda gweithgarwch cymunedol a phersonol a thwf mewn ysbrydolrwydd ac amgyffred cyfoeth y Beibl i’r cyfnod hwn. I faes cenhadol fel Cymru, mae ein hadnoddau yn fawr ond adnoddau Duw yn fwy. Gwybod hynny fydd dechrau ein hadferiad.*

(* Nid oes yma fwriad i drafod yr undod diwinyddol efengylaidd sy’n croesi ffiniau enwadol. Mae’r undod hwnnw i’w weld mewn ‘eglwysi efengylaidd’ neu’r gymuned glòs, efengylaidd . Fe fyddai ‘cenhadaeth yr enwadau anghydffurfiol’ yn esgor, gobeithio, drwy’r Ysbryd ar weithgarwch / eglwysi llydan, cynhwysol a chymunedol. Mae holl weithgarwch Duw yn y Beibl ac mewn hanes yn tystio bod cenhadaeth yn ei chyfoeth yn fwy nag efengylu, wrth gwrs.)

Y Tyst a’r Cenn@d

Mae’r erthygl hon yn cael ei hysgrifennu ar ôl gweld y rhifyn cyntaf o’r ddau gyhoeddiad, ac y mae’r ddau yn ddeniadol a hawdd eu darllen o ran diwyg a chynnwys. Gan Cenn@d yr oedd y dasg anoddaf, ond mae’r cyfuno yn naturiol ond (yn fwriadol?) heb gynnwys newyddion enwadol. Mae erthygl o groeso i’r Cenn@d gan Mererid Hopwood (tudalen flaen) ac un arall gan Lywydd y Pwyllgor Llywio, Yr Athro Densil Morgan. Mae Ysgrifenyddion y ddau enwad yn dymuno’n dda hefyd. Mae mwy o bwyslais ar y croeso nac ar ddathlu. Nid oes unrhyw gyfeiriad yn y rhifyn cyntaf at y siom nad yw’r Tyst yn rhan o’r datblygiad! Rhifyn cyntaf gwylaidd a gobeithiol ydyw. Mae lle amlwg i ddeunydd defosiwn ac arweiniad ar gyfer y Grawys, a gobeithio y bydd hynny yn elfen gyson yn Cenn@d.

Mae rhifyn ail-lansio Y Tyst yn hyderus a chyffrous, ac yn cyflwyno rhagflas o’r hyn sydd i ddod. Mae lle i faterion enwadol, wrth gwrs, gan gynnwys rhan gyntaf coffâd John Gwilym Jones i’r diweddar Vivian Jones ac erthygl gyntaf i ieuenctid gan ieuenctid. Mae gair o ddymuno’n dda i’r Cenn@d hefyd gan y golygydd.

Dau ddyfyniad

Mae’r golygydd yn nodi bod Undeb yr Annibynwyr ‘angen parhau gyda’r Tyst ar hyn o bryd’. Cymal hwylus iawn yw ‘ar hyn o bryd’. Rhaid gofyn felly: a oes gobaith y daw y pryd hwnnw, a pha bryd? Fe all heddiw, wrth gwrs, fod yn amser Duw oherwydd bod y Bedyddwyr a’r Presbyteriaid angen yr Annibynwyr. Yr ydym angen ein gilydd – er mwyn yr Efengyl ac er mwyn ein Cymru Gymraeg.

Mae’r Dr Geraint Tudur yn cyflwyno’i gyfres fisol newydd am bwysigrwydd y Cyngor Cenhadol Byd-eang (CWM) i’r Annibynwyr. Mae’r Presbyteriaid hefyd yn perthyn i’r teulu hwn o 32 o eglwysi. Mae CWM yn gwbwl ecwmenaidd, neges a ddysgwyd pan wrthododd llawer o eglwysi’r enwadaeth Ewropeaidd oedd yn amherthnasol i’w tystiolaeth – fel y mae’n ymddangos yng Nghymru, wrth gwrs. Dyna sydd wedi digwydd ym Madagasgar, Jamaica a De India. Mae’r egwyddor o rannu doniau ac adnoddau yn rhyngwladol yn ogystal ag o fewn ffiniau un gwlad fechan fel Cymru yn sylfaenol i CWM.

Ond yr un mor bwysig yw fod Undeb yr Annibynwyr Cymraeg yn rhan o Undeb Eglwysi Annibynnol y Byd. ‘Yr ydym,’ meddai Geraint, ‘yn cael ein galw fel Annibynwyr o’n mannau cyfforddus a’n corneli diogel … ni thâl i ni fod â meddyliau caeedig.’ Maent yn eiriau grymus a gwir. Fe wyddom fod ehangu gorwelion yr eglwys leol tu hwnt i adeilad ac enwadaeth yn dasg i bob enwad. Ond fe ddywed Geraint hefyd: ‘Ein braint ni fel Annibynwyr Cymru yw cael gweld a chymryd ein lle yn hyderus yng nghanol yr holl weithgarwch cynhyrfus hwn yn ein byd.’

Er mor bwysig hynny, fe fyddai’r Annibynwyr, y Bedyddwyr a’r Prebyteriaid yn cydnabod nad oes dim pwysicach na’r fraint a’r alwad y mae Duw wedi’i rhoi i ni i fod yn dystion yng Nghymru, y winllan fechan a roddwyd i ni. Yn ôl Iesu, heddiw yw Dydd yr Arglwydd. Fe’n galwodd yng Nghrist i ymateb i’w lais ar y dydd hwn o brysur bwyso.

‘Kairos’ yw gair y Testament Newydd – gair Iesu ar ddechrau ei weinidogaeth – yn datgan nad gair ddoe ydyw, na gair yfory chwaith, ond gair HEDDIW. Ac onid yw Iesu hefyd yn galw ar ei bobl i ollwng gafael ar bopeth arall, er mwyn y Deyrnas?

 

Pryderi Llwyd Jones

(8 Mawrth 2021)

Pa fath ddiwygiad a ddaw nesaf?

                    Pa fath ddiwygiad a ddaw nesaf?

                                (Rhan 1)

Yn wyneb y chwalfa ddifaol a achoswyd gan yr haint hwn, mae’n rheidrwydd arnom holi beth fydd hynt Cristnogaeth yn ystod y ganrif hon. Un o’r posibiliadau yw y gwelwn eglwysi yn gafael yn yr hanfodion, ac yn wynebu her Iesu i fod yn ddisgyblion a gweision Teyrnas Dduw. Bydd rhai eraill yn fuan iawn yn ystyried posibiliadau diwygiad emosiynol, sy’n medru dod fel corwynt ysbrydol. Dyna paham y gallem ystyried eto beth yw natur y math yna o brofiad. Felly, dyma fynd dros ambell hanesyn o ddwy ganrif ddiweddar ym mywyd Cymru “pan welwyd yr Ysbryd yn meddiannu eneidiau”.

Mae yna hanes yn Llyfr Cyntaf Samuel (10.5) lle mae Samuel yn dweud wrth Saul:

“Wedi iti gyrraedd y dref, byddi’n taro ar fintai o broffwydi yn dod i lawr o’r uchelfa gyda feiol a drwm a phib a thelyn o’u blaen, a hwythau’n proffwydo.”

Yn union wedi ei ordeinio’n frenin Israel fe gwrddodd Saul â’r criw hirwallt anystywallt yma, yn canu fel pethau gwyllt, ac yn dawnsio i gyfeiliant eu hofferynnau. Dod i lawr o’r uchelfa oedden nhw, yn iaith heddiw wedi bod ar high, a gitârs trydan fyddai ganddyn nhw. Ond er braw i bawb arall oedd yno fe ddechreuodd Saul ei hunan ganu a bloeddio a dawnsio gyda nhw, a phobol yn ei wfftio fe am wneud hynny.

Am ychydig fisoedd rhwng 1904 a 1905 dyna ddigwyddai yng Nghymru. Yr ifanc yn canu a bloeddio a dawnsio mewn profiadau ecstatig, gyda rhai o’r hen yn ymuno yn y canu, a rhai yn wfftio. Fel yna mae hi ym mhob oes. Y proffwydi newydd biau’r gân, a’r sefydliad parchus wedyn yw’r rhai sy’n eu hwfftio ac yn gwaredu atyn nhw. Fel y plant yn Jerwsalem yn canu “Hosanna i Fab Dafydd” yn y deml, a gweinidogion ac aelodau parchus y synagogau wedi eu harswydo.

Mae’n amhosib dadansoddi’n rhesymol beth sy’n digwydd mewn diwygiad. Bydd rhai yn ceisio dweud mai rhyw fath ar hysteria ydyw, a hwnnw’n medru cerdded yn heintus o berson i berson mewn cyfarfod, ac o le i le, ac o wlad i wlad. O blaid y syniad yma fe allech ddweud mai byr ei barhad yw gorfoledd diwygiad, a phrofiadau anfoddhaol a siomedig iawn yw’r ymdrechion wedyn i ailennyn yr un tân. Ar y llaw arall, mae’n anodd esbonio cynifer o fywydau personol a newidiwyd yn barhaol o ganlyniad i’r diwygiad. Ac fe ofynnech y cwestiwn, a allai hysteria greu newid a fyddai’n parhau ar hyd oes yn hanes llaweroedd?

Mae J J Morgan yn sôn yn ei lyfr ar Ddiwygiad 1859 am ffarmwr garw iawn ei gymeriad wedi bod yn oedfa’r hwyr yn ei gapel ac wedi teimlo rhyw effeithiau rhyfedd yn ei galon. Bore drannoeth fe ddihunodd wedi ei ddychryn oherwydd y newid yn ei bersonoliaeth: roedd e’n methu rhegi. Fe ddywedodd wrtho’i hunan, fel Samson pan gollodd hwnnw ei nerth ar ôl i Delila dorri ei wallt, “Af allan fel o’r blaen ac ymryddhau.” Ond yr oedd ei nerth drwg wedi ei adael. Fe aeth yr hen ffarmwr i edrych beth oedd hanes y gweision. “Mi af i weld y ddau was diog yna sy gen ac mae’n siwr y bydda’ i, o’u gweld nhw yn osgoi gwaith, yn cael digon o achos i ailddechrau rhegi.” Ond er pob ymdrech ni allai gael un reg allan. Fe sylweddolodd fod yn rhaid i’r cyflwr truenus yma gael meddyginiaeth eithriadol. Felly fe aeth i weld a welai rai o ddefaid ei gymydog yn tresbasu ar ei dir ef. Fe ddringodd y bryn gerllaw, ac yn wir dyna ble’r oedden nhw, ryw ddeg ohonyn nhw, yn pori ar ei dir e. Ond hyd yn oed wedyn fe fethodd regi. Fe ddechreuodd grynu drwyddo. “Beth yw hyn,” meddai, “rwy’n methu rhegi. Beth petawn i’n rhoi cynnig ar weddïo?” Fe aeth ar ei liniau yng nghanol yr eithin, ac meddai J J Morgan, fe barhaodd yn ddyn gweddi am weddill ei fywyd. Anodd esbonio rhywbeth fel’na drwy ei alw’n hysteria.

Esboniad arall arno yw ymweliad yr Ysbryd Glân a hwnnw’n gafael yng nghalonnau ac eneidiau pobol. Mae’r Ysbryd, fel y gwyddom ni, yn chwythu lle y mynno. Felly pwy ydym ni i gwyno mai ysbeidiol a lleol iawn y bydd yn ymddangos. Yr unig beth y medrwn ni ei wneud yw gwrando ar ei sŵn ef, heb wybod o ble mae’n dod nac i ble mae e’n mynd. Dim ond diolch amdano ble bynnag y daw. Ac yn sicr yng Nghymru, y sŵn a glywson nhw gan mlynedd a mwy yn ôl oedd sŵn gorfoledd, a’r gorfoledd hwnnw yn troi’n ganu. Mae gan y gân a’r emyn le canolog mewn llawer diwygiad. Yn y Diwygiad Methodistaidd yn Lloegr, emynau Charles Wesley. Yn y Diwygiad Methodistaidd yng Nghymru, emynau Williams Pantycelyn.

Un o arweinwyr cynta Diwygiad 1859 oedd Humphrey Rowland Jones. Roedd newydd ddychwelyd o America, a byddai wedi gweld y modd y defnyddid emynau yn fwriadol yn y fan honno mewn cyfarfodydd efengylu. Wedi pum wythnos pur lwyddiannus yn Nhre’r-ddôl yn haf 1858 aeth i gyfarfodydd pregethu yn y Bont-goch bum milltir i ffwrdd. Llond y lle yno, a Humphrey Jones fyddai’r trydydd pregethwr yn oedfa’r hwyr. Hyd hynny, caled a thrwm oedd y gynuuleidfa yn eu hymateb. Ond cyn pregethu fe lediodd yr emyn,

Bywyd y meirw, tyrd i’n plith
a thrwy dy ysbryd arnom chwyth,
anadla’n rymus ar y glyn
nes byddo byw yr esgyrn hyn.

Fe deimlwyd rhyw ddylanwad gan bawb oedd yno, nes i’r awyrgylch newid yn llwyr. Ac yn ôl un tyst, ymhell cyn i Humphrey Jones orffen pregethu fe aeth hi’n ail Bentecost, gyda phobl yn gweddïo yn uchel nes boddi geiriau’r pregethwr. Trobwynt yr oedfa oedd yr emyn. Pan aeth i Aberystwyth yn Rhagfyr 1858 roedd am i’w gynulleidfa ddifrifoli ac fe roes waharddiad ar ganu emynau. Yn fuan gwelid ei ddylanwad ef yn y Diwygiad hwnnw yn gwanhau a marw. Yr oedd fel petai’n rhwystro’r gynulleidfa rhag cael y sbarc a daniai gyfarfod.

Mewn lle arall mae J J Morgan yn sôn am Ŵyl Ysgolion Sul ym Mronnant ganol mis Mawrth pan oedd llawer o bobol Blaenpennal yn bresennol. Wedi mynd gartre’r noson honno, er ei bod hi’n noson stormus o fellt a tharanau, fe aethon nhw i gynnal cwrdd gweddi yn y capel ym Mlaenpennal. Tra oedden nhw’n canu,

                ’R hwn sy’n gyrru’r mellt i hedeg
                    ac yn rhodio brig y don,
                 anfon saethau argoeddiadau
                     i galonnau’r oedfa hon:
                 agor ddorau hen garcharau,
                     achub bentewynion tân;
                 cod yr eiddil gwan i fyny,
                     dysg i’r mudan seinio cân,

fe aeth hi’n dymestl ysbrydol drwy’r capel i gyd. Fe aeth hi’n storom nefol, a’r gorfoleddu a’r gweiddi yn y capel yn gwbwl afreolus. Yr emyn eto. A’r fantais yn y cyfnod hwnnw: roedden nhw’n medru ledio emyn heb gymorth offeryn.

Nawr yr oedd dylanwad diwygiadau America ar rai o’r arweinwyr cynnar, fel Humphrey Jones yn niwygiad 1859. Ond fe ddaeth Ira Sankey a D L Moody eu hunain drosodd i Lerpwl yn 1875, ac i Gaerdydd ac Abertawe yn 1892. Roedd emynau a chaneuon yn cael eu defnyddio’n gyson yn eu hymgyrchoedd nhw. Roedd Sankey yn unawdydd ac arweinydd côr ac yn gyfansoddwr a oedd yn deall ei gynulleidfa i’r dim. Roedd wedi perffeithio crefft y canu teimladwy. Roedd yr emynau’n rhai syml ac uniongyrchol heb fawr o ddyfnder, yn wahanol i emynau yr hen draddodiad Cymraeg. Roedd y rheini yn gyfoethog eu crefft a’u barddoniaeth a’u diwinyddiaeth. Ond yr oedd emynau Sankey a Moody yn rhai a gyrhaeddai’r werin. A phan gafodd Ieuan Gwyllt ganiatâd Sankey i gyfieithu ei emynau i’r Gymraeg ac addasu’r tonau ar gyfer Sŵn y Jiwbili yn 1876, fe roddwyd blas i Gymry beth oedd y tonau a genid mewn cyfarfodydd diwygiadol poblogaidd mewn llawer gwlad. Doedd Ieuan Gwyllt ddim yn uchel ei glod am yr emynau: maen nhw’n rhy brin o athrawiaeth, meddai. Ac fe’u condemnir heddiw am fod yn rhy sentimental. Dyw’r cerddorion ychwaith ddim yn canmol y tonau. Rwy’n cofio Ifor Owen, Abertawe, fel y byddai hwnnw weithiau’n troi i’r Saesneg, yn achwyn mewn cymanfa yng Nghastellnewydd Emlyn fod y côr yn cael hwyl ar un o ganeuon Sankey a Moody o Sŵn y Jiwbili, “Paid â’m gadael i”, ond yn drwm a diflas wrth ganu rhai o’r hen donau Cymreig. Ac meddai, gan droi i’r Saesneg fel y gwnâi’n aml, “You sing Sankey and you feel Moody!”

Nid Sankey oedd yr unig un a gyfansoddai ddarnau fel hyn. Fe gyfansoddodd Charles Fillmore gân “Tell my mother I’ll be there”, wedi clywed am William McKinley, Arlywydd America, yn cael neges fod ei fam yn wael ar ei gwely angau yn 1897, a hwnnw’n anfon yn ôl yn dweud ei fod ar ei ffordd ati. Newidiodd Fillmore y cysylltiadau wrth gwrs i fod yn gân y mab afradlon:

When I was but a little child how well I recollect
How I would grieve my mother with my folly and neglect;
And now that she has gone to Heav’n I miss her tender care:
      O Savior, tell my mother, I’ll be there!

Dyna’r gân a genid gan Jac a Wil yn Gymraeg, a’r gytgan, “O dwed wrth mam fy mod yn ôl ei gweddi’n dod”. Fe gollfarnwyd y geiriau a’r gerddoriaeth gan feirniaid, ond roeddent wedi achub eneidiau. Un noson, wedi ei chlywed yn ymgyrch Sankey a Moody yn Lerpwl, fe ddaeth cant a thrigain ymlaen i gyffesu Crist yn Waredwr personol.

                                      (i’w barhau)

Rhan 2

Rhan 3

Rhan 4

Fe ddylem fod wedi gwrando ar JP

 

Fe ddylem fod wedi gwrando ar JP (Lewis Valentine)

(Meddyliau Gŵyl Ddewi)

 Beth sy’n gyffredin rhwng Martin Luther King, Dorothy Day, Daniel Berrigan, a J. P. Davies? Eu bod yn heddychwyr fyddai un ateb. Ie, ond beth oedd sylfaen eu heddychiaeth? Yr ateb yw mai pobl o ysbrydolrwydd dwfn oeddynt i gyd ac mai o’r ysbrydolrwydd hwnnw y tarddodd eu gweledigaeth o Gristnogaeth fel cerdded y ffordd ddi-drais wrth ddilyn Iesu o Nasareth. Y lleiaf adnabyddus o’r rhai a enwyd (hyd yn oed i Gymry erbyn hyn) yw J. P.Davies. Prin, os o gwbwl, fu’r cyfeiriad ato wrth gofio hanner canmlwyddiant ei farwolaeth yn 2020. Fe ddywedodd Lewis Valentine, ei ffrind, y dylai, fel myfyriwr, fod wedi bod mor fentrus â J. P. Davies. Fe fydd y rhai sydd yn ei gofio yn meddwl amdano fel heddychwr, ond mewn gwirionedd yr oedd ymysg criw bychan yng Nghymru a arddelodd ddiwinyddiaeth radical, gynhwysol, a aeth ar goll yn ddiweddarach o fewn ein heglwysi.

Gweinidog gyda’r Eglwys Bresbyteraidd yng Nghapel Curig, Llanberis a Phorthmadog oedd J. P. Davies (1893–1970). Fe fu ym Mhorthmadog o 1935 hyd 1962, cyn ymddeol i Lanrug. Er mai un o Glawddnewydd, Dyffryn Clwyd, ydoedd, Arfon a Llŷn ac Eifionydd oedd ei filltir sgwâr. Ond doedd dim yn gysgodol, yn ddiogel na phlwyfol am ei fywyd. Os yw, ar bapur, yn ymddangos yn fywyd digon parchus, yr oedd profiadau bywyd JP (fel yr oedd pawb yn ei adnabod) yn adlewyrchu ing a thrallod, angerdd ac argyhoeddiad heddychwr a fu fyw drwy ddau Ryfel Byd, a’r ddau ryfel yn cael cefnogaeth arweinwyr gwleidyddol a chrefyddol Cymru.

Yn eiddil yn Llundain

Yr oedd yn wrthwynebydd cydwybodol yn y Rhyfel Mawr. Mae ei frawd, Samuel Davies (oedd hefyd yn weinidog ac wedi bod am rai blynyddoedd yn genhadwr yn India), yn cofio ‘Joe’, ei frawd mawr, yn cael ei anfon yn un ar hugain oed i weithio i’r YMCA yn Blanford, Llundain, a’r mudiad hwnnw yng nghyfnod y rhyfel yn rhoi ystafell i filwyr oedd yn cael seibiant cyn mynd yn ôl i ryfela (Gw. I gofio J.P. Gwasg Tŷ ar y Graig, 1971). Criw digon brith a garw, a dweud y lleiaf. Mae Sam yn cofio’r tosturi a’r edmygedd oedd ganddo tuag at Joe pan ddeuai adref o dro i dro, yn edrych yn welw a gwael ac yn sôn am ei brofiad. Soniai am ei ymdrech i gynnal dosbarth Beiblaidd i griw o filwyr yn yr YMCA: yr hogyn bach eiddil o Gymru yn ceisio cyflwyno’i safbwynt Cristnogol ar y ffordd ddi-drais i ddynion cryf, dewr a digyfaddawd oedd wedi eu hennill yn llwyr gan bropaganda’r rhyfel. Yn nes ymlaen, fe gafodd ddod i weini ar ffermydd yn Nyffryn Clwyd, ac yno yn cael cysur ei deulu a’i gymdogaeth eto.

Yn weledydd yn y coleg

Doedd pethau ddim yn hawdd o bell ffordd ar ôl iddo fynd i’r brifysgol ym Mangor ar ol y rhyfel chwaith. Y gwir yw fod y gŵr ifanc a aeth i’r coleg wedi ei danio a’i ysbrydoli fwyfwy gan weledigaeth eang o Deyrnas Dduw. Roedd hynny’n golygu nid yn unig cymod, cyfiawnder a chariad rhwng cenhedloedd, ond hefyd gwerth bywyd pob unigolyn a’r angen i warchod y bywyd drwy werthoedd personol a theuluol – roedd dirwest yn ganolog yn yr argyhoeddiad hwnnw – yn ogystal â gwarchod y genedl Gymreig a Chymraeg. A choleg Seisnig iawn oedd ym Mangor, a llawer o’r myfyrwyr naill ai’n Seisnig neu’n wrth-Gymreig hyd yn oed.

Yn y coleg y daeth JP a Lewis Valentine yn gyfeillion.

Bu’r dystiolaeth heddychol yn anodd iawn yn y coleg, o gofio bod cynifer o gyn-filwyr yno. Cyn-filwr, wrth gwrs, oedd Lewis Valentine, ond fe ddyfnhaodd JP safbwynt heddychol Lewis Valentine a oedd yn gwreiddio Valentine yn nyddiau’r coleg. Roedd y gwahaniaeth corfforol rhyngddynt yn fawr: JP yn un bychan, bywiog, eiddil, ac yr oedd angen iddo edrych i fyny ar Valentine, oedd yn ŵr tal a chryf . Ond daeth eu cyfeillgarwch i olygu bod y naill yn edrych ar y llall ag edmygedd a diolch am gael cydgerdded y ffordd ddi-drais.

Yr oedd angen dewrder i drefnu ymgyrch genhadol ymysg y myfyrwyr yn Nhachwedd 1920 a gwahodd neb llai na’r Athro David Williams a George M. Ll. Davies i arwain. Bu gwrthwynebiad gan awdurdodau’r coleg ac yn fwy fyth gan y cyn-filwyr. Teitl un o sgyrsiau George M. Ll. Davies oedd ‘Arwyddion yr Amserau’ a’i bwyslais oedd fod yr angen i gerddded y ffordd ddi-drais yn fwy nag erioed ar ôl y rhyfel. Er y gallai JP fod yn fyr ei amynedd ac nad oedd yn barod i ddioddef ffyliaid nac ysbryd llugoer, ddifater ar gwestiwn heddwch, yr oedd hefyd yn ŵr gonest, unplyg ac yn llawn cariad a chydymdeimlad at gyd-ddyn. ‘I’w gyd-ddyn anwylyn oedd,’ meddai John Roberts amdano. ‘Meddyg eneidiau’ ydoedd fel gweinidog a bu’r weinidogaeth iacháu yn bwysig iddo fel gweinidog hefyd. Dyna pam y cyfeiriwyd ato fel ‘gŵr y Deyrnas lydan a chyfan’. Pan ddaeth Valentine yn Llywydd y Myfyrwyr yn nes ymlaen, yr oedd yn dibynnu llawer ar gefnogaeth a gofal bugeiliol JP ohono wrth wynebu problemau myfyrwyr o pob math.

Mudiad Seisnig, Anglicanaidd iawn oedd mudiad yr SCM (Students Christian Movement), ond hwn oedd yr unig fudiad Cristnogol i dynnu myfyrwyr at ei gilydd gyda chyfarfod gweddi Saesneg bob amser cinio. Cynigiodd JP eu bod yn cael eu cynnal yn Gymraeg, ac er mai unwaith yr wythnos y cytunwyd ar y pryd, fe ddyfalbarahaodd JP nes cael un Cymraeg bob dydd ac un Saesneg ar ddydd Iau! Yr oedd yr SCM yn cynnal gwasanaeth Saesneg blynyddol yn y gadeirlan ym Mangor hefyd, ond fe ymgyrchodd JP i gael gwasanaeth Cymraeg – ac fe lwyddodd.

Yr oedd brwdfrydedd JP dros ddefnydd o’r Gymraeg yn allweddol hefyd wrth sefydlu’r Facwyfa, y gymdeithas i wrthweithio dylanwad yr Old English Club. Hyrwyddo gweithgarwch Cymraeg o fewn ac oddi allan i’r coleg oedd nod y Facwyfa. Pan ddaeth sôn fod Cymru Coch (cylchgrawn O. M.Edwards) ar fin dod i ben, fe anfonodd JP at Syr Ifan ab Owen Edwards, oedd yn Rhydychen ar y pryd, yn cynnig y byddai’r Facwyfa yn barod i gyhoeddi’r Cymru Coch. ‘Yr oedd JP ar dân tros yr iaith, yn fwy na neb arall ohonom,’ meddai Valentine (Yr oedd JP, gyda llaw, yn blentyn 12 oed, wedi gwneud cais i fod yn Olygydd Trysorfa’r Plant!). Yn anffodus, ni ddaeth ateb gan Syr Ifan, ac aeth y Cymru Coch i’r gwellt. A fyddai wedi parhau yn nwylo JP a myfyrwyr Bangor ac am ba hyd sydd fater arall, ond o leiaf roedd yr awydd a’r parodrwydd i weithio ac i sefyll yn y bwlch yn ennyn edmygedd Lewis Valentine.

O edrych yn ôl, meddai Valentine ei hun, fe ddylem fod wedi mentro mwy, fel yr oedd JP am i ni fentro. Ef oedd yn ysbrydoli’r genhedlaeth arbennig hon o ddarpar weinidogion a heddychwyr cadarn. Pan glywodd JP fod Abaty Maenan ar werth, awgrymodd y dylai criw ohonynt godi’r arian i’w brynu a mynd i fyw yno yn gymuned hunangynhaliol, gan weithio ar y tir. Byddai’n fan i ddatblygu crefftau a chyhoeddi llyfrau, ac i fynd o gwmpas y wlad yn efengylu a hyrwyddo neges heddwch – a gwneud hynny yn annibynnol o bob enwad. Fe fyddai Abaty Maenan yn lle i encilio a myfyrio, a datblygu i fod yn Urdd Heddwch Gymraeg gan feithrin yr ysbrydolrwydd sylfaenol i’r ffordd ddi-drais. Mewn geiriau eraill, yr oedd meddwl a dyhead JP ymhlith meddyliau a dyheadau tebyg oedd yn cyniwair mewn gwledydd eraill yn Ewrop mewn ymateb i gyflafan y Rhyfel Mawr.

Yr oedd JP yn gwbwl o ddifrif ac mae’n werth nodi ei fod, yn diweddarach, wedi mynd i’r Alban i drafod gyda George Macleod ei weledigaeth ef ar gyfer cymuned Iona. Nid ‘breuddwyd myfyriwr’ ydoedd gweld yr eglwys yn ‘gymuned heddwch’ yn meithrin ysbrydolrwydd newydd yng Nghymru a thrwy’r byd. Er nad oedd Macleod ei hun yn heddychwr, ei ysbrydolrwydd yntau oedd yn ei gynnal. Yr oedd am weld tlodion a gweithwyr Glasgow, nad oedd yr eglwys yn ymddangos yn berthnasol iddynt, yn meithrin yr ysbrydolrwydd hwnnw wrth gydweithio a chydaddoli yng nghanol bywyd eu cymuned. Meithrin ysbrydolrwydd y ffordd ddi-drais fu cyfraniad mawr Cymuned Iona i’r eglwys wedi’r Ail Ryfel Byd. Yr oedd JP yn cofleidio yr un weledigaeth. Dyna pam y dywedodd Lewis Valentine y dylent fod wedi gwrando arno ac mai JP ef oedd y gweledydd.

Dau weinidog Penyberth

Yn 1935 derbyniodd JP alwad i gapel Tabernacl, Porthmadog, lle bu’n weinidog am saith mlynedd ar hugain. Y flwyddyn ganlynol digwyddodd gweithred fawr Penyberth, ac ar sail ei genedlaetholdeb i warchod Cymreictod y fro a’i safiad fel heddychwr i atal y militareiddio cynyddol ar fywyd ac ar y byd yn y cyfnod hwnnw, yr oedd JP yn erbyn yr Ysgol Fomio. Yr oedd hwn yn safiad dewr i weinidog oedd newydd ddechrau mewn eglwys newydd. Aeth i’r llys yng Nghaernarfon i gefnogi Valentine, DJ a Saunders. Aeth i Lundain hefyd, ac yr oedd yn un o’r rhai fu’n siarad mewn caffi cyfagos cyn yr achos llys. Ar ôl yr achos yng Nghaernarfon, cafodd y tri eu rhyddhau ar fechnïaeth o £100 yr un, a JP dalodd fechnïaeth DJ oherwydd bod rhywun arall wedi talu mechnïaeth Valentine. Yng Nghaernarfon hefyd y cafodd ei wthio mewn sgarmes gan y rhai a wrthwynebai weinidogion oedd yn cefnogi troseddwyr. Ac yno, yn y sgarmes honno y maluriwyd y sbectol yr oedd JP yn dibynnu’n llwyr arni. ‘Dim ond sbectol,’ meddai.

Yn holl hanes llosgi’r Ysgol Fomio, a’i arwyddocad yn ein hanes fel cenedl, go brin fod lle i sbectol JP. Ond y mae’r sbectol yn yr hanes, oherwydd mae cyfraniad JP yn rhan bwysig o’r hanes hwnnw. Ac nid dim ond ei sbectol: roedd rhai o’i aelodau ym Mhorthmadog yn tystio bod yna focs matsys arbennig iawn yn cael ei arddangos gyda balchder mewn lle amlwg yn y cartref, a’i fod yn brawf o ran J. P.Davies yn yr orchest.

Mae llawer mwy i’w adrodd amdano: sefydlu Heddychwyr Cymru i gynorthwyo gwrthwynebwyr cydwybodol yr Ail Ryfel Byd i wynebu’r tribiwnlysoedd; cynnal y dystiolaeth heddwch yn Llŷn ac Eifionydd yn ystod ac ar ôl y rhyfel – yn arbennig drwy Gymdeithas y Cymod – a chael llawer o feirniadu am wneud hynny. Roedd yng nghanol y gweithgarwch mawr a darddodd drwy Gymdeithas Heddwch yr Annibynwyr, Cymdeithas Heddwch Cymru a chylchgrawn Y Deyrnas. Mae cyfrolau Dewi Eirug Davies yn tystio i’w gyfraniad a’i weithgarwch.

 Ond, yn wythnos Gŵyl Ddewi 2021, tybed a allwn ddweud bod cenhedlaeth JP nid yn unig yn heddychwyr y bu eu cyfraniad – er mai criw bychan oeddynt mewn gwirionedd – yn fawr i’r eglwys a’r genedl, ond hefyd yn ddiwinyddion na fu eu tebyg wedyn? Yr oedd ei ysbrydolrwydd, ei weddi, a’i fugeilio ar fywyd cyfan y praidd dan ei ofal, gan gynnwys yn arbennig y bobl ifanc a aeth i’r rhyfel, yn ogystal â’r aelwydydd a’r gymuned yn eu galar. Cyflwynodd i’w bobl Iesu’r ffordd ddi-drais. Ac fe’i cyflwynodd gyda symlrwydd ffordd radical o fyw wrth ddilyn yr Un oedd â’i draed ar y ddaear, a’i gariad a’i dosturi at ddynoliaeth fregus yn ddatguddiad o gariad Duw ei hun.

Wrth ddathlu gŵyl ein nawddsant canwn ‘Dros Gymru’n gwlad’ a chofiwn am Lewis Valentine. Ond hanner can mlynedd wedi ei farwolaeth cofiwn am J. P. Davies, un o genhedlaeth arbennig sydd wedi gadael gwagle mawr ar eu hôl. Dyna pam y mae cymaint o bwyslais bellach ar Gristnogaeth sydd â’i phwyslais yn arbennig ar brofiad yr unigolyn yn hytrach na Theyrnas Dduw ac arglwyddiaeth Crist ar fywyd ac ar fyd.

Pryderi Llwyd Jones
(Addasiad o sgwrs ar Utgorn Cymru, Canolfan Uwchgwyrfai)

 

 

 

Crefydd, Moeseg a Chyfraith – perygl ceidwadaeth grefyddol

Magwyd Steve Preston yn y Beddau, ger Pontypridd, ac yno mae ei gartref o hyd. Wedi gyrfa fel cerddor proffesiynol ar lwyfannau Cristnogaeth Bentecostaidd, gan gynnwys gweithio gyda Mission England, fe aeth Steve i astudio diwinyddiaeth ym Mhrifysgol Caerdydd. Ers hynny, mae wedi cael gyrfa fel athro ysgol a pherfformiwr, a pherchennog ysgol gerdd a stiwdios cerdd. Mae’n aml yn cyfuno’i ddiddordebau fel cerddor a diwinydd, a thrwy briodas mae ganddo ddiddordeb byw iawn yn yr hyn sy’n digwydd yn yr Unol Daleithiau. Dros y blynyddoedd diwethaf mae e wedi dysgu Cymraeg. Y dylanwadau pennaf arno ar hyn o bryd yw Richard Rohr, Marcus Borg, Noam Chomsky a Jack Spong.

Crefydd, Moeseg a Chyfraith: perygl ceidwadaeth grefyddol, gan Stephen J Preston

Mae’r meddylfryd crefyddol ceidwadol yr un mor niweidiol i hawliau dynol, cynaliadwyedd amgylcheddol a heddwch byd-eang ag y bu unrhyw systemau atheistaidd radical erioed. Un o gredoau allweddol y fath geidwadaeth yw mai’r Beibl ar gyfer Cristnogion, neu Qur’an ar gyfer Mwslimiaid neu Torah ac ati, yw ‘Gair Duw’ ac felly mae’n cynrychioli meddyliau, safonau moesol a chyfarwyddiadau gwirioneddol y Crëwr. Yn hanesyddol, mae hyn wedi arwain at ormes enfawr ledled y byd, gydag ymdrechion mawr yn cael eu gwneud i orfodi cyfraith sifil sy’n adlewyrchu’r dehongliad cul o ysgrythur lleiafrif ceidwadol penodol. Gellid dadlau bod y meddylfryd hwn yn ffactor pwysig a gyfrannodd bron at gwymp democratiaeth Americanaidd yn ddiweddar, ac mae’n ymddangos i mi mai cyfrifoldeb pawb sy’n meddwl amdanynt eu hunain fel pobl ffydd yw sefyll yn erbyn unrhyw ymgais yn eu crefydd benodol i ddefnyddio pŵer gwleidyddol i orfodi ymddygiadau moesol neu foesegol eu dewis crefyddol personol ar weddill y boblogaeth.

Yn union fel Jean Calvin, bydd Cristnogion Americanaidd yn dweud wrthych eu bod yn llwyr o blaid gwahanu’r eglwys a’r wladwriaeth. Yma yng Nghymru a’r Deyrnas Unedig mae pobl yn fodlon, ar y cyfan, eu gweld eu hunain fel rhai sydd â threftadaeth foesol Gristnogol. Ond yn ein democratiaeth fodern, i’r rhan fwyaf o bobl, hen sefydliad sy’n gwneud priodasau ac angladdau a gwaith elusennol gwych yw’r Eglwys, ond sydd fel arall yn ddiniwed. Yr agwedd yn aml yw: ‘yn y gwledydd Mwslimaidd hynny mae problemau oherwydd eu bod yn credu yn y Gyfraith Sharia honno! Pwy fyddai am fyw mewn gwlad lle mae’n rhaid i chi ddilyn cyfreithiau crefyddol?’

Fodd bynnag, ystyriwch ychydig yn ddyfnach, ac yn union fel yng Ngenefa Calvin, mae pethau’n wahanol iawn mewn gwirionedd. Yr ydym newydd weld diwedd gweinyddiaeth Trump, a gafodd gefnogaeth enfawr gan efengylwyr ceidwadol a’i gwelodd fel ‘dyn Duw’. Ffotograffwyd Trump yn destun gweddi yn y Swyddfa Oval gan gasgliad o delefangelyddion enwog ac arweinwyr ffwndamentalaidd, ac roedd ei gynghorydd ysbrydol ei hun wedi’i gwreiddio’n gadarn yn y gwersyll hwnnw. Mabwysiadodd Trump safiad ceidwadol ar erthyliad, a defnyddiodd ei arlywyddiaeth i benodi barnwyr ceidwadol ledled America yn ogystal â’r Goruchaf Lys. Rhoddwyd lle canolog i agenda’r efengylwyr Cristnogol, ac roedd arweinwyr Cristnogol ceidwadol ledled America yn llawenhau bod dibenion Duw i’r genedl yn cael eu cyflawni drwy’r dyn hwn. Y peth rhyfedd yw nad ydynt yn gweld unrhyw broblem mewn cael cyfreithiau sy’n cael eu mabwysiadu sy’n gorfodi gweddill y boblogaeth i gydymffurfio â gwerthoedd Cristnogol ceidwadol, i bob pwrpas.

Hyd y gwelaf, mae’r mater i Gristnogion ceidwadol (yn ogystal â Mwslimiaid ceidwadol, Iddewon ac eraill yn eu ffordd eu hunain) yn ddeublyg: y cyntaf yw eu cred bod y Beibl (neu’r Qur’an ac ati) yn adlewyrchu meddylfryd y Bod Mawr, a’r ail, bod dyletswydd arnynt i wneud beth bynnag sy’n angenrheidiol i weld dymuniadau’r Bod Mawr hwnnw yn cael eu cyflawni mewn cymdeithas. Felly, er enghraifft, oherwydd bod yna adnodau Beiblaidd sydd ar yr wyneb fel pe baent yn dangos fod bod yn hoyw yn bechod, mae Cristnogion ceidwadol wedi mynd ati’n hanesyddol i roi pwysau gwleidyddol i danseilio neu ddileu hawliau pobl hoyw yn y gyfraith. Mae drama ddiweddar Channel 4 It’s a Sin yn dangos yn arbennig y math o ddioddefaint a achosodd y meddylfryd hwn i’r gymuned hoyw, ac mae’n sicr, pe bai efengylwyr ceidwadol yn bodoli mewn niferoedd uwch yma ac yn yr Unol Daleithiau, y byddai bod yn hoyw yn dal i fod yn anghyfreithlon.

Yn yr un modd, mae hawliau atgenhedlol menywod, rhyddid crefyddau eraill i addoli (a bodoli) a statws priodas yn hytrach na phartneriaethau sifil neu gyd-fyw i gyd yn feysydd lle mae Cristnogion ceidwadol wedi ceisio, yn aml yn llwyddiannus, rhoi pwysau gwleidyddol i basio cyfreithiau sy’n adlewyrchu eu safbwynt diwinyddol eu hunain. Ar y cyfryngau cymdeithasol mae’n gyffredin gweld galwadau am adfer gweddi (Gristnogol) mewn ysgolion yn America, ac ychydig o ffwdan sydd wedi’i gwneud erioed am y ffaith fod gweithred ddyddiol o addoli ar y cyd mewn ysgolion gan y gyfraith yn rhan o gyfraith addysg yma ar draws y Deyrnas Unedig. Mae’n wir y gall rhieni dynnu eu plant allan o wasanaethau ysgol, ond, serch hynny, derbynnir yn oddefol yn gyffredinol nad oes unrhyw beth hyd yn oed yn rhyfedd am orfodi addoli ar y cyd mewn gwlad ddemocrataidd, seciwlar yn yr 21ain ganrif.

Mae’r ideoleg hon yn osgoi’r angen i bobl o ffydd geidwadol gyfiawnhau eu safiad moesol ar sail athronyddol neu foesegol. Yn eu meddyliau hwythau, mae Cyfreithiau Duw i’w ufuddhau heb eu trafod. Yng nghyfraith Prydain, bwriedir i unrhyw ddeddfwriaeth gynnal trefn gymdeithasol, cynnal cyfiawnder ac atal niwed i unigolion ac eiddo. Felly, yn ddamcaniaethol o leiaf, rhaid i ddadleuon dros wneud i rai pethau fod yn anghyfreithlon ddangos niwed i unigolion neu i gymdeithas yn gyffredinol. I Gristnogion ceidwadol a’r rhai mewn crefyddau eraill, mae’r egwyddorion amlwg hynny’n amherthnasol mewn gwirionedd, gan mai eu man cychwyn nhw yw eu darlleniad o’r ysgrythur: mae Duw yn dweud ei fod yn anghywir, felly mae hynny’n ddigon. Nid oes angen cyfiawnhau ymhellach pam y mae rhywbeth yn bechadurus ac y dylai fod yn anghyfreithlon neu o leiaf gael ei reoleiddio gan y gyfraith.

Os cymerwn efengyliaeth geidwadol Americanaidd yn benodol: o gefnogi triniaeth llywodraeth Israel o’r boblogaeth Balestinaidd, neu o ddadreoleiddio economïau, gwadu newid yn yr hinsawdd, cefnogi materoliaeth a chyfalafiaeth, erlid crefyddau lleiafrifol, ymosodiadau ar glinigau erthylu ac yn y blaen, mae’r holl bethau hyn yn ymwneud â’r gred mai’r Beibl yw ‘gair Duw’ a’u syniadau ategol fel diwinyddiaeth Diwedd y Byd (End Times theology), sy’n deillio o ddiwinyddiaeth lythrennol. Yma yn y Deyrnas Unedig, mae gan efengylwyr ceidwadol lai o lais gan nad oes gennym sianeli teledu efengylaidd mawr, a mega-eglwysi’r Unol Daleithiau. Fodd bynnag, yr ydym wedi cael ein cyflyru i dderbyn yn oddefol esgobion Anglicanaidd yn Nhŷ’r Arglwyddi, y syniad fod Prydain yn ‘wlad Gristnogol’, ac felly mae rôl yr Eglwys Anglicanaidd mewn deddfu bron heb ei herio. Dangoswyd ein cefnogaeth i dra-arglwyddiaeth Cristnogaeth yma yn syml o ran pa mor gyflym y diystyrwyd mater y Prif Weinidog, a gyfeiriodd at ferched yn gwisgo’r burka fel rhai sy’n edrych fel blychau llythyrau. Mae’n amlwg – pe bai Mwslimiaid ddim ond yn dilyn y grefydd gywir, fyddai dim problem. Ocê?

Yr her i Gristnogion mwy blaengar, Mwslimiaid ac eraill, hyd y gwelaf, yw’r angen i ddangos perygl defnyddio’u hysgrythurau mewn ffordd mor llythrennol. Mae’n gyntefig, yn gamarweiniol ac yn beryglus i gymdeithas fodern, sifil. Mater i Gristnogion blaengar, neu i rai sy’n meddwl, yw cymryd rhan mewn dadl foesegol a gwleidyddol nad yw’n dibynnu ar y Beibl fel sail i’r hyn sy’n iawn neu’n anghywir. Rhaid i Gristnogion sy’n meddwl drafod pethau ar yr un sail â phawb arall: mynd i’r afael ar sail athronyddol a rhesymegol â’r hyn sy’n achosi niwed yn ein cymdeithas, a pha amddiffyniadau y dylai cymdeithas fodern eu darparu i’w phobl. Yn hanfodol, gwaith pobl flaengar o ffydd yw gwrthsefyll ymdrechion gan geidwadwyr ffwndamentalaidd i ymgorffori yn y gyfraith eu barn a’u rhagfarnau sy’n deillio o’u hagweddau camarweiniol o’r ysgrythurau. 

Os na fydd hyn yn digwydd, nid wyf yn credu y bydd yn hir cyn y bydd despot arall yn amlygu ei hunan yn yr Unol Daleithiau, neu hyd yn oed yma, a fydd yn harneisio angerdd ceidwadwyr crefyddol i ennill grym a sefydlu cyfreithiau sy’n difreinio lleiafrifoedd, yn dinistrio’r amgylchedd ac yn cefnogi erledigaeth pobl o grefyddau eraill. Ni fu erioed adeg mewn hanes pan fu gan Gristnogion (a chrefyddau eraill mewn gwahanol wledydd) bŵer gwleidyddol, nad ydynt wedi gwneud hynny yn union, ac nid oes tystiolaeth i awgrymu, pe baent yn cael mwy o bŵer yn y dyfodol, na fyddent yn gwneud yr un peth eto.  

Stephen J Preston

 

 

Emyn Gŵyl Dewi

Emyn Gŵyl Dewi

Bu rhai ohonom sy’n gysylltiedig ag Agora yn ceisio meddwl tybed a oes yna emyn addas at Ddydd Gŵyl Dewi sy’n llai cyfarwydd na’r rhai a gynhwysir yn Caneuon Ffydd, ond eto’n werth cofio amdano.

Yr un a ddaeth i’r amlwg oedd emyn o eiddo’r Parchedig John Pinion Jones a gynhwysir yn y gyfrol ‘Mil a Mwy o Emynau’ (Gol: Y Parchg. Ddr Edwin Courtney Lewis) dan y teitl ‘Emyn Dros Gymru’

Tywynned haul dy gariad, Iesu mawr,
Ac arwain di ein gwlad â’th lewyrch clir,
Gad inni deimlo gwres dy ddwyfol wawr
Yn deffro gobaith ac yn harddu’r tir;
Am wawr d’efengyl bur erfyniwn ni,
A deued Cymru oll i’w llewyrch hi.

Rho awydd yn ein calon, Iesu’n llyw.
I’th ddilyn yn ffyddlonach drwy ein hoes,
I sefyll dros gyfiawnder Teyrnas Dduw,
A Chymru yn ymroi i gario’r groes;
Cawn weld yr heniaith hon a garwn ni
Yn gyfrwng i glodfori Calfari.

Wrth inni gofio Cymru ger dy fron,
A diolch am oleuni glân y ffydd,
O gwawried eto dros ein gwlad yn llon
Belydrau’r gobaith ddaeth y trydydd dydd;
O boed i ni d’orseddu di yn ben,
A chymer feddiant llwyr o Walia wen.

               John Pinion Jones (1936-2009)