Archif Tag: diwygiad

Pa fath ddiwygiad (3)

Pa fath ddiwygiad (3)

Ar 13 Medi 1904 yr oedd dyn ifanc o’r enw Evan Roberts wedi cyrraedd Castellnewydd Emlyn yn fyfyriwr yn Ysgol John Phillips, i’w baratoi ar gyfer y weinidogaeth. Fe gafodd letya, ynghyd â chyfaill iddo, Sydney Evans o Gorseinon, yn Tŷ Llwyd gyda dwy chwaer garedig, dwy wraig weddw, Rachel ac Ann Davies. Ond roedd rhyw brofiadau ysbrydol dirdynnol yn gafael ynddo drwy’r wythnos gyntaf fel na allai roi ei feddwl ar wersi. Y Beibl yn unig a roddai dangnefedd iddo. Fe glywodd am y cyffro yn ardal Ceinewydd, a hynny yn cymhlethu ei deimladau.

Ar Sul, 25 Medi, daeth Seth Joshua i Gastellnewydd i ymgyrch yng nghapel Bethel. Roedd Evan Roberts yn sâl a methodd fynd. Felly hefyd nos Lun, a Sydney Evans yn dod yn ôl i Tŷ-llwyd a sôn wrtho am orfoledd y cyfarfod, a’r modd y clywsai bobol ifanc Ceinewydd yn tystio a chanu. Aeth i gyfarfod nos Fawrth, ond teimlai ryw rwystredigaeth, a’r diafol yn ei boeni. Y dydd Mercher, er bod yna gyfarfod gan Seth Joshua yn Bethel Castellnewydd, roedd yna gynhadledd yn Blaenannerch a drefnwyd gan Joshua Jenkins a John Thickens. Ac i honno yr aeth Evan Roberts y dydd Mercher hwnnw, a dangos yn amlwg ryw anniddigrwydd mawr yn ei enaid, nes codi pryder ar y ddau drefnydd. Yr oedden nhw wedi gobeithio cael cynhadledd dawel i ddyfnhau profiadau. Doedd John Thickens yn arbennig ddim yn gweld pwrpas mewn cyfarfodydd afreolus, yn weddïo a chanu.

Bore drannoeth, bore dydd Iau, fe gychwynnodd Evan Roberts allan o Tŷ-llwyd am chwech y bore, a chyda Seth Joshua a rhyw ugain eraill mewn car a cheffyl yn teithio i fod yn oedfa saith o’r gloch y bore ym Mlaenannerch. Yn eu plith yr oedd y merched o Geinewydd, a phawb yn canu “O fryniau Caersalem” ac emynau eraill. Yn yr oedfa honno fe deimlai Evan Roberts yr ysbryd yn gafael, ac fe weddïodd Seth Joshua ar derfyn y cyfarfod i’r Arglwydd eu plygu nhw i gyd. Yn nhŷ M P Morgan, Blaenannerch, dros frecwast dyma Mag Phillips yn cynnig darn o fara menyn i Evan Roberts, ac yntau’n gwrthod. Ond fe gymerodd Seth Joshua ddarn. Ai dyna sy’n bod, meddai Evan Roberts, mod i’n gwrthod yr ysbryd a Seth yn ei gymryd? Ar y ffordd i gyfarfod naw roedd Evan Roberts bron â rhwygo gan brofiad.

Yna, yn yr oedfa honno fe wyddai fod yn rhaid iddo weddïo. Roedd y gwasanaeth yn rhydd ac eraill wrthi yn eu tro. Gofynnai Evan Roberts  i’r Ysbryd, “A gaf i weddïo nawr?” “Na,” meddai’r Ysbryd, “aros am ychydig.” Eraill wedyn yn gweddïo. “A gaf i weddïo nawr?” meddai Evan Roberts. “Na,” meddai’r Ysbryd eto. Roedd bron ffrwydro gan angen i weddïo. Yng ngeiriau Evan Roberts,

teimlais ynni byw yn myned i’m mynwes. Daliai hwn fy anadl, crynai fy nghoesau yn arswydus. Cynyddu wnâi yr ynni byw yma, fel y byddai pob un yn gweddïo, a bron fy rhwygo, ac fel y gorffennai pob un gofynnwn, “Gaf i yn awr?” Ond mewn rhyw ysbaid wedi rhyw weddi, fe weddïais. Mi es ar fy ngliniau a mreichiau dros y sedd o mlaen a chwys ar fy wyneb. Daeth Mrs Davies, Mona, Ceinewydd i sychu’r chwys a Mag Phillips (merch y Parchg Evan Phillips, Castlellnewydd Emlyn) ar y dde i mi a Maud Davies ar y chwith. Bu yn ofnadwy arnaf am ddeng munud annioddefol. Minnau’n gweiddi “Plyg fi! Plyg fi! Plyg ni! O! O! O! O! Wrth sychu fy chwys, meddai Mrs Davies, “O! ryfedd ras!” Ie meddwn innau, “O! ryfedd ras!” A dyna don o dangnefedd wedyn yn llanw fy mynwes. Canai y gynulleidfa gyda blas pan oeddwn dan y teimlad hwn, “Arglwydd dyma fi, Ar dy alwad di”.

Aeth y lle yn wyllt, er braw i’r gweinidogion a drefnodd y gynhadledd. Rhy wyllt iddynt hwy a oedd wedi dymuno cael cyfarfodydd i ddyfnhau profiad a gwybodaeth.

Cwrdd cymundeb oedd cyfarfod deg o’r gloch, a’r ddau weinidog yn gwahodd tystio gan y rhai ifanc. Cododd Sydney Evans i sarad dan grynu, a buasai wedi syrthio oni bai i Maud Davies ei ddal.

Am bump, caed cwrdd y bobol ifanc, a thair merch ifanc yn y fan honno yn glynu wrth orsedd gras. Yna fe gododd rhyw hen ŵr gan ailadrodd y pennill,

Dyma Geidwad i’r colledig,
Meddyg i’r gwywedig rai …

Aeth Mag Phillips dan ddylanwadau llethol, a dweud wrth Evan Roberts ei bod yn ormod o bechadures i gael maddeuant. Yntau’n ei chysuro a sôn am helaethrwydd yr Iawn. Trawodd Sydney Evans yn ddirybudd allan i ganu,

Golchwyd Magdalen yn ddisglair,
A Manase’n hyfryd wyn
Yn y dŵr a’r gwaed a lifodd
O ystlys Iesu ar y bryn.
Pwy a ŵyr na olchir finnau,
Pwy a ŵyr na byddaf fyw,
Mae rhyw drysor anchiliadwy
O ras ynghadw gyda’m Duw.

Pan orffennwyd canu, teimlodd y goleuni’n dod. Gofynnodd i Sydney Evans ar y ffordd allan, “Ai chi drawodd yr emyn?”

“Ie,” meddai.

“A wyddech chi mai Magdalen yw fy enw i?”

“Na,” meddai, “rown i’n meddwl mai Maggie oedd eich enw chi. Ond a oedd yr emyn yn dweud y gwir amdanoch chi?”

“Oedd nawr,” meddai hithau. Ac fe gerddon nhw i gyd yn ôl i Gastellnewydd Emlyn dan ganu y noson honno.

Byddai Evan Roberts a Sydney Evans am nosweithiau wedyn yn aros i lawr yn hwyr y nos i weddïo a darllen y Beibl a chanu nes i’r chwiorydd Rachel ac Ann Davies yn Tŷ Llwyd feddwl fod rhywbeth o’i le ar eu synhwyrau.

Ar ddydd Gwener, cyn diwedd Medi, y dechreuodd Evan Roberts sôn sut y byddai’n mynd drwy Gymru oll i gynnig Crist i bechaduriaid, gan ddechrau rhoi ar bapur ei gynlluniau. Mewn cyfarfodydd dilynol, fel yr un yng Nghapel Drindod, ger Castellnewydd, fe welwyd eto’r emynau yn allweddol, lle mynnai Evan Roberts gael yr emyn “Ni buasai gennyf obaith”.

Dychwelodd y cwmni i Gastellnewydd eto dan ganu, a chyrraedd rhwng un a dau y bore. Tua thri fe aethon nhw i’r gwely. Yna Evan Roberts yn gofyn i Sydney Evans, “A yw dy dad yn aelod?”

“Nac ydi,” meddai Sydney.

“Beth am weddïo drosto fe te?”

A dyna beth wnaeth y ddau. Tua phedwar, troi i sôn am Iesu, ac Evan Roberts yn torri lawr i wylo. Yna torrodd Sydney allan i ganu: “Gogoniant byth am drefn / y cymod a’r glanhad, / derbyniaf Iesu fel yr wyf / a chanaf am y gwa’d.” A’r noson honno, y chwiorydd druain yn codi a rhedeg o’r llofft arall at y drws ac ymbil arnyn nhw dawelu. Ond eto, wrth gwrs, yr emyn yn cael rhan allweddol yn y profiad.

Erbyn hynny roedd y dylanwadau yn dechrau ymledu. Mae Nantlais Williams, Rhydaman, yn sôn am Joseph Jenkins yn dod atynt i bregethu ar yr ail Sul yn Hydref. Adroddai’r hanes am gyfarfod a gawsent yn y Ceinewydd lle roedd y gynulleidfa wedi torri allan i ganu:

Dewch, hen ac ieuanc, dewch
at Iesu, mae’n llawn bryd.

A dyma un o’r blaenoriaid tawelaf oedd gyda Nantlais yn Rhydaman yn torri ar draws Joseph Jenkins gan droi at y gynulleidfa a dweud, “Beth am i ni ei ganu yma nawr fel y gwnaethon nhw yn y Ceinewydd?” A dyna weddnewid y cyfarfod. Roedd Nantlais wedi cyhoeddi cwrdd gweddi am bump, cyn oedfa’r hwyr, a phryderai nawr pwy allai ddod yn ôl mewn pryd i hwnnw. Ond doedd dim angen iddo bryderu – roedd y lle yn orlawn.

Yna, yn ôl yn y Ceinewydd, pan oedd Joseph Jenkins yn pregethu adre, dyma Florrie Evans yn torri ar draws ei bregeth gan ddechrau canu,

Dof fel yr wyf, does gennyf fi
Ond dadlau rhin dy aberth di
a’th fod yn galw, clyw fy nghri
Rwy’n dod, Oen Duw, rwy’n dod.

Ac erbyn y pennil ola, roedd Joseph Jenkins ei hun druan ar ei liniau’n gweiddi: “Oen Duw, rwy’n dod”.

Penderfynodd Evan Roberts yn gynnar ym mis Hydref adael yr ysgol yng Nghastellnewydd a dychwelyd adre i Gasllwchwr. Mewn cyfarfod ar y nos Lun, canwyd

Dyma gariad fel y moroedd,
Tosturiaethau fel y lli,

am y tro cyntaf yn y gyfres cyfarfodydd.

Yng nghyfarfod nos Fercher ym Mryn-teg Gorseinon, roedd y lle’n orlawn a’r canu’n wefreiddiol, a’r ddau emyn a nodwyd yn arbennig oedd: “Dyma gariad fel y moroedd,” a’r un arall, yn briodol iawn,

Mi nesaf atat eto’n nes
Pa les im ddigalonni,
Mae sôn amdanat ti ̕mhob man
Yn codi’r gwan i fyny.

Yr oedd y sôn am Dduw yn codi pobol o’u gwendid ysbrydol yn cerdded drwy dde Cymru erbyn hynny.

Ar y nos Wener, dechreuwyd y cyfarfod yn hen gapel Moriah, ond aeth yn llawer rhy fychan, a bu raid mynd i’r capel newydd. Aethpwyd dan ganu o’r naill gapel i’r llall, a buan y llanwyd hwnnw wedyn. Dydd Sadwrn, 12 Tachwedd, roedd yna gerbydau o fannau eraill yn dod i gyfarfod yng Nghasllwchwr. Yn ystod y dydd roedd dwy ferch wedi mynd i Gorseinon i gyhoeddi’r efengyl o flaen tafarndai. Ni fuont yn hir cyn i eraill ymuno â hwy. yn canu a gweddïo ac annerch. A’r noson honno fe barhaodd cyfarfodydd yr hwyr yn y capeli tan 5 o’r gloch bore Sul.

(i’w barhau)

Rhan 1 

Rhan 2

Rhan 4

Pa fath ddiwygiad (2)

Pa fath ddiwygiad (2)

Un arall a oedd yn amlwg yn y cyfnod yn arwain at y Diwygiad oedd Seth Joshua. Roedd ef a’i frawd Frank wedi eu hachub yn un o gyfarfodydd Byddin yr Iachawdwriaeth, ac yn eu gweithgarwch cenhadol cynta yn gweddïo, a chanu a gwerthu Beiblau. Byddai yn erbyn rhoi gormod o bwys ar athrawiaeth. Roedd pobol wedi blino, meddai, ar gael diwinyddion yn gwisgo’r efengyl mewn dillad athrawiaethol newydd. Mae yna lawer porth i’r deyrnas, meddai. Ac roedd Seth Joshua wastad yn uniongyrchol ei ddull a pharod ei ateb. Mae hanes amdano fe’n gofyn yn sydyn ryw noson i’w wraig: “Mary, wyt ti wedi cael dy achub?”

“Wel, Seth bach,” mynte hi, “rwyt ti’n gwybod mod i wedi cael fy nghonffirmo yn yr eglwys.”

“O, rwy’n gwybod hynny,” meddai Seth, “ac rwy’n gwybod dy fod ti wedi cael injection at TB hefyd, ond beth ofynnes i yw a wyt ti wedi cael dy achub?”

Fe ddaeth e â’i deulu i Gaerdydd, i ardal Splott. Ac fe aeth ati i godi pabell ar ddarn o dir yn ymyl fel lle i efengylu. Tra oedd e wrthi’n codi’r babell, daeth rhyw ddyn ifanc a gofyn iddo fe, “Oes ’na boxing match i fod ’ma?”

“Oes,” meddai Seth.

“Pryd mae’n dechre?”

“Bore fory.”

“Ond mae fory’n ddydd Sul.”

“Sdim gwahaniaeth,” meddai Seth, “better the day, better the deed.”

“Pwy sy’n bocsio, ’te?” gofynnodd y dyn.

“Fi sy’n ymladd y rownd gynta,” meddai Seth.

“Pwy sy’n dy erbyn di?”

“Rhyw foi o’r enw Beelsebub,” meddai Seth.

“Chlywais erioed amdano fe,” meddai’r dyn ifanc.

“O, mae’n un peryg,” meddai Seth. “Mae e’n heavyweight. Dere di i’w weld e bore fory.”

“Fe fydda i ’ma,” meddai’r dyn.

“Ac fe ddaeth,” meddai Seth, “a phan lediais i’r emyn cynta, roedd e’n gwybod ei fod e wedi cael ei ddal. Fe fwriwyd Beelsebub dros y rhaffau gan Dduw, ac fe achubwyd y brawd yna y bore hwnnw.”

Fel y medrwch ddychmygu, pregethu grymus a heriol oedd nodwedd amlyca Seth Joshua. Ond roedd yntau’n sylweddoli, gyda chefndir Byddin yr Iachawdwriaeth, beth oedd gwerth y gân a’r emyn.

Rhwng Hydref 1904 a Mawrth 1905 y parhaodd grym mawr y Diwygiad. Ond yr oedd yna rai defnynnau wedi disgyn cyn hynny. Yn y Ceinewydd, yn Sir Aberteifi, yr oedd yna weinidog o’r enw Joseph Jenkins wedi trefnu cyfarfodydd arbennig dros y Calan yn Ionawr 1904. Hanner cant ar y mwyaf oedd yn y rheini, ac ni chaed canu na gorfoleddu, dim ond chwilio’r calonnau. Yna wedyn, ym mis Chwefror, wedi oedfa pan bregethodd y gweinidog ar 1 Ioan 5.4: “Hon yw’r oruchafiaeth a orchfygodd y byd: ein ffydd ni,” fe wnaeth rhyw ferch ifanc o’r enw Florrie Evans ddilyn Joseph Jenkins i’w gartre. Dyma hi’n mentro curo’r drws, a chael ei gwadd mewn atyn nhw.

“Bûm yn disgwyl amdanoch yn y lobi,” meddai hi, “gan obeithio ddwedech chi rywbeth wrtha i, ond wnaethoch chi ddim. Mi es i atoch chi ar yr hewl, ond wnaethoch chi ddim sylw ohona i, dim ond dweud nos da. Rwy wedi bod yn cerdded lan a lawr o flaen y tŷ am hanner awr, ac yn y diwedd roedd yn rhaid i mi alw, oherwydd mae mater fy enaid i bron â’m lladd i. Gwelais y byd yn y bregeth heno. Rwy dan ei draed e. Alla i ddim byw fel hyn.”

A dyma Joseph Jenkins yn gofyn iddi, “A allwch chi ddweud ‘Fy Arglwydd’ wrth Iesu Grist?”

“Na,” meddai Florrie. “Rwy’n gwybod beth mae’n ei feddwl, ond alla i ddim ei ddweud e. Sa i’n gwybod beth ofynnai fe i fi ei wneud. Rhywbeth anodd falle.”

“Ie. O, ie,” meddai Joseph Jenkins. “Mae e’n gofyn pethe anodd – porth cyfyng sy’n arwain i hedd a llawenydd yr efengyl.”

Y bore Sul canlynol gofynnodd Joseph Jenkins a oedd gan rywun air o brofiad. Wedi i rai siarad fe gododd Florrie Evans, a dweud yn grynedig, “Rwy’n caru Iesu Grist â’m holl galon.” Dyna pryd y torrodd yr argae yn y Ceinewydd. Aeth geiriau Florrie fel trydan drwy’r rhai oedd yn bresennol. Fe afaelodd yr Ysbryd mewn dwy arall, Maud Davies a Mag Phillips, a’r rheini fel Florrie yn gantoresau. Fe ddechreuon nhw grwydro ymhlith eglwysi’r fro.

Cynhaliwyd cynhadledd arall yn Aberaeron ddiwedd Gorffennaf, ac yna yn y Ceinewydd ym mis Medi, a Seth Joshua wedi ei wahodd yno. Am y Sul cynta, 18 Medi, meddai, “Mae’r lle yma, yn llawn ysbryd diwygiad. Mae’n hawdd pregethu fan hyn!”

Wythnos ryfeddol oedd honno, gyda phob cyfarfod bob nos yn orfoleddus gan weddïo a chanu a thystiolaethu, a rhyw ddeugain wedi eu hachub.

JGJ

(i’w barhau)

Rhan 1 

Rhan 3

Rhan 4

Pa fath ddiwygiad a ddaw nesaf?

                    Pa fath ddiwygiad a ddaw nesaf?

                                (Rhan 1)

Yn wyneb y chwalfa ddifaol a achoswyd gan yr haint hwn, mae’n rheidrwydd arnom holi beth fydd hynt Cristnogaeth yn ystod y ganrif hon. Un o’r posibiliadau yw y gwelwn eglwysi yn gafael yn yr hanfodion, ac yn wynebu her Iesu i fod yn ddisgyblion a gweision Teyrnas Dduw. Bydd rhai eraill yn fuan iawn yn ystyried posibiliadau diwygiad emosiynol, sy’n medru dod fel corwynt ysbrydol. Dyna paham y gallem ystyried eto beth yw natur y math yna o brofiad. Felly, dyma fynd dros ambell hanesyn o ddwy ganrif ddiweddar ym mywyd Cymru “pan welwyd yr Ysbryd yn meddiannu eneidiau”.

Mae yna hanes yn Llyfr Cyntaf Samuel (10.5) lle mae Samuel yn dweud wrth Saul:

“Wedi iti gyrraedd y dref, byddi’n taro ar fintai o broffwydi yn dod i lawr o’r uchelfa gyda feiol a drwm a phib a thelyn o’u blaen, a hwythau’n proffwydo.”

Yn union wedi ei ordeinio’n frenin Israel fe gwrddodd Saul â’r criw hirwallt anystywallt yma, yn canu fel pethau gwyllt, ac yn dawnsio i gyfeiliant eu hofferynnau. Dod i lawr o’r uchelfa oedden nhw, yn iaith heddiw wedi bod ar high, a gitârs trydan fyddai ganddyn nhw. Ond er braw i bawb arall oedd yno fe ddechreuodd Saul ei hunan ganu a bloeddio a dawnsio gyda nhw, a phobol yn ei wfftio fe am wneud hynny.

Am ychydig fisoedd rhwng 1904 a 1905 dyna ddigwyddai yng Nghymru. Yr ifanc yn canu a bloeddio a dawnsio mewn profiadau ecstatig, gyda rhai o’r hen yn ymuno yn y canu, a rhai yn wfftio. Fel yna mae hi ym mhob oes. Y proffwydi newydd biau’r gân, a’r sefydliad parchus wedyn yw’r rhai sy’n eu hwfftio ac yn gwaredu atyn nhw. Fel y plant yn Jerwsalem yn canu “Hosanna i Fab Dafydd” yn y deml, a gweinidogion ac aelodau parchus y synagogau wedi eu harswydo.

Mae’n amhosib dadansoddi’n rhesymol beth sy’n digwydd mewn diwygiad. Bydd rhai yn ceisio dweud mai rhyw fath ar hysteria ydyw, a hwnnw’n medru cerdded yn heintus o berson i berson mewn cyfarfod, ac o le i le, ac o wlad i wlad. O blaid y syniad yma fe allech ddweud mai byr ei barhad yw gorfoledd diwygiad, a phrofiadau anfoddhaol a siomedig iawn yw’r ymdrechion wedyn i ailennyn yr un tân. Ar y llaw arall, mae’n anodd esbonio cynifer o fywydau personol a newidiwyd yn barhaol o ganlyniad i’r diwygiad. Ac fe ofynnech y cwestiwn, a allai hysteria greu newid a fyddai’n parhau ar hyd oes yn hanes llaweroedd?

Mae J J Morgan yn sôn yn ei lyfr ar Ddiwygiad 1859 am ffarmwr garw iawn ei gymeriad wedi bod yn oedfa’r hwyr yn ei gapel ac wedi teimlo rhyw effeithiau rhyfedd yn ei galon. Bore drannoeth fe ddihunodd wedi ei ddychryn oherwydd y newid yn ei bersonoliaeth: roedd e’n methu rhegi. Fe ddywedodd wrtho’i hunan, fel Samson pan gollodd hwnnw ei nerth ar ôl i Delila dorri ei wallt, “Af allan fel o’r blaen ac ymryddhau.” Ond yr oedd ei nerth drwg wedi ei adael. Fe aeth yr hen ffarmwr i edrych beth oedd hanes y gweision. “Mi af i weld y ddau was diog yna sy gen ac mae’n siwr y bydda’ i, o’u gweld nhw yn osgoi gwaith, yn cael digon o achos i ailddechrau rhegi.” Ond er pob ymdrech ni allai gael un reg allan. Fe sylweddolodd fod yn rhaid i’r cyflwr truenus yma gael meddyginiaeth eithriadol. Felly fe aeth i weld a welai rai o ddefaid ei gymydog yn tresbasu ar ei dir ef. Fe ddringodd y bryn gerllaw, ac yn wir dyna ble’r oedden nhw, ryw ddeg ohonyn nhw, yn pori ar ei dir e. Ond hyd yn oed wedyn fe fethodd regi. Fe ddechreuodd grynu drwyddo. “Beth yw hyn,” meddai, “rwy’n methu rhegi. Beth petawn i’n rhoi cynnig ar weddïo?” Fe aeth ar ei liniau yng nghanol yr eithin, ac meddai J J Morgan, fe barhaodd yn ddyn gweddi am weddill ei fywyd. Anodd esbonio rhywbeth fel’na drwy ei alw’n hysteria.

Esboniad arall arno yw ymweliad yr Ysbryd Glân a hwnnw’n gafael yng nghalonnau ac eneidiau pobol. Mae’r Ysbryd, fel y gwyddom ni, yn chwythu lle y mynno. Felly pwy ydym ni i gwyno mai ysbeidiol a lleol iawn y bydd yn ymddangos. Yr unig beth y medrwn ni ei wneud yw gwrando ar ei sŵn ef, heb wybod o ble mae’n dod nac i ble mae e’n mynd. Dim ond diolch amdano ble bynnag y daw. Ac yn sicr yng Nghymru, y sŵn a glywson nhw gan mlynedd a mwy yn ôl oedd sŵn gorfoledd, a’r gorfoledd hwnnw yn troi’n ganu. Mae gan y gân a’r emyn le canolog mewn llawer diwygiad. Yn y Diwygiad Methodistaidd yn Lloegr, emynau Charles Wesley. Yn y Diwygiad Methodistaidd yng Nghymru, emynau Williams Pantycelyn.

Un o arweinwyr cynta Diwygiad 1859 oedd Humphrey Rowland Jones. Roedd newydd ddychwelyd o America, a byddai wedi gweld y modd y defnyddid emynau yn fwriadol yn y fan honno mewn cyfarfodydd efengylu. Wedi pum wythnos pur lwyddiannus yn Nhre’r-ddôl yn haf 1858 aeth i gyfarfodydd pregethu yn y Bont-goch bum milltir i ffwrdd. Llond y lle yno, a Humphrey Jones fyddai’r trydydd pregethwr yn oedfa’r hwyr. Hyd hynny, caled a thrwm oedd y gynuuleidfa yn eu hymateb. Ond cyn pregethu fe lediodd yr emyn,

Bywyd y meirw, tyrd i’n plith
a thrwy dy ysbryd arnom chwyth,
anadla’n rymus ar y glyn
nes byddo byw yr esgyrn hyn.

Fe deimlwyd rhyw ddylanwad gan bawb oedd yno, nes i’r awyrgylch newid yn llwyr. Ac yn ôl un tyst, ymhell cyn i Humphrey Jones orffen pregethu fe aeth hi’n ail Bentecost, gyda phobl yn gweddïo yn uchel nes boddi geiriau’r pregethwr. Trobwynt yr oedfa oedd yr emyn. Pan aeth i Aberystwyth yn Rhagfyr 1858 roedd am i’w gynulleidfa ddifrifoli ac fe roes waharddiad ar ganu emynau. Yn fuan gwelid ei ddylanwad ef yn y Diwygiad hwnnw yn gwanhau a marw. Yr oedd fel petai’n rhwystro’r gynulleidfa rhag cael y sbarc a daniai gyfarfod.

Mewn lle arall mae J J Morgan yn sôn am Ŵyl Ysgolion Sul ym Mronnant ganol mis Mawrth pan oedd llawer o bobol Blaenpennal yn bresennol. Wedi mynd gartre’r noson honno, er ei bod hi’n noson stormus o fellt a tharanau, fe aethon nhw i gynnal cwrdd gweddi yn y capel ym Mlaenpennal. Tra oedden nhw’n canu,

                ’R hwn sy’n gyrru’r mellt i hedeg
                    ac yn rhodio brig y don,
                 anfon saethau argoeddiadau
                     i galonnau’r oedfa hon:
                 agor ddorau hen garcharau,
                     achub bentewynion tân;
                 cod yr eiddil gwan i fyny,
                     dysg i’r mudan seinio cân,

fe aeth hi’n dymestl ysbrydol drwy’r capel i gyd. Fe aeth hi’n storom nefol, a’r gorfoleddu a’r gweiddi yn y capel yn gwbwl afreolus. Yr emyn eto. A’r fantais yn y cyfnod hwnnw: roedden nhw’n medru ledio emyn heb gymorth offeryn.

Nawr yr oedd dylanwad diwygiadau America ar rai o’r arweinwyr cynnar, fel Humphrey Jones yn niwygiad 1859. Ond fe ddaeth Ira Sankey a D L Moody eu hunain drosodd i Lerpwl yn 1875, ac i Gaerdydd ac Abertawe yn 1892. Roedd emynau a chaneuon yn cael eu defnyddio’n gyson yn eu hymgyrchoedd nhw. Roedd Sankey yn unawdydd ac arweinydd côr ac yn gyfansoddwr a oedd yn deall ei gynulleidfa i’r dim. Roedd wedi perffeithio crefft y canu teimladwy. Roedd yr emynau’n rhai syml ac uniongyrchol heb fawr o ddyfnder, yn wahanol i emynau yr hen draddodiad Cymraeg. Roedd y rheini yn gyfoethog eu crefft a’u barddoniaeth a’u diwinyddiaeth. Ond yr oedd emynau Sankey a Moody yn rhai a gyrhaeddai’r werin. A phan gafodd Ieuan Gwyllt ganiatâd Sankey i gyfieithu ei emynau i’r Gymraeg ac addasu’r tonau ar gyfer Sŵn y Jiwbili yn 1876, fe roddwyd blas i Gymry beth oedd y tonau a genid mewn cyfarfodydd diwygiadol poblogaidd mewn llawer gwlad. Doedd Ieuan Gwyllt ddim yn uchel ei glod am yr emynau: maen nhw’n rhy brin o athrawiaeth, meddai. Ac fe’u condemnir heddiw am fod yn rhy sentimental. Dyw’r cerddorion ychwaith ddim yn canmol y tonau. Rwy’n cofio Ifor Owen, Abertawe, fel y byddai hwnnw weithiau’n troi i’r Saesneg, yn achwyn mewn cymanfa yng Nghastellnewydd Emlyn fod y côr yn cael hwyl ar un o ganeuon Sankey a Moody o Sŵn y Jiwbili, “Paid â’m gadael i”, ond yn drwm a diflas wrth ganu rhai o’r hen donau Cymreig. Ac meddai, gan droi i’r Saesneg fel y gwnâi’n aml, “You sing Sankey and you feel Moody!”

Nid Sankey oedd yr unig un a gyfansoddai ddarnau fel hyn. Fe gyfansoddodd Charles Fillmore gân “Tell my mother I’ll be there”, wedi clywed am William McKinley, Arlywydd America, yn cael neges fod ei fam yn wael ar ei gwely angau yn 1897, a hwnnw’n anfon yn ôl yn dweud ei fod ar ei ffordd ati. Newidiodd Fillmore y cysylltiadau wrth gwrs i fod yn gân y mab afradlon:

When I was but a little child how well I recollect
How I would grieve my mother with my folly and neglect;
And now that she has gone to Heav’n I miss her tender care:
      O Savior, tell my mother, I’ll be there!

Dyna’r gân a genid gan Jac a Wil yn Gymraeg, a’r gytgan, “O dwed wrth mam fy mod yn ôl ei gweddi’n dod”. Fe gollfarnwyd y geiriau a’r gerddoriaeth gan feirniaid, ond roeddent wedi achub eneidiau. Un noson, wedi ei chlywed yn ymgyrch Sankey a Moody yn Lerpwl, fe ddaeth cant a thrigain ymlaen i gyffesu Crist yn Waredwr personol.

                                      (i’w barhau)

Rhan 2

Rhan 3

Rhan 4