Vivian Jones

O dro i dro mewn bywyd byddwn yn cwrdd â phobol fydd yn ffitio i mewn yn dwt i’n cymuned ni, a’r rhan fwya ohonyn nhw yn debyg iawn i ni ein hunain. Nid un fel yna oedd Dr Vivian Jones. Yn wir, fe fydde fe wedi chwyrnu arna i eisoes, o nghlywed i’n rhoi’r teitl yna iddo ac yntau’n gwybod mai Viv fyddai mewn cwmni ac yn ei gefn. Byddai’n meddwl amdano’i hun iddo gael ei fagu ar aelwyd gyffredin, ac eto aelwyd anghyffredin oedd hi, oherwydd cynhesrwydd ac anwyldeb y cartre a’r gymdeithas a welodd yn ei blentyndod. Fe wnaeth gymwynas â phob glöwr a gwraig i löwr wrth lunio portread mor fyw gerbron y byd, byd na wyddai am gwlwm twym ardaloedd y glo. A gwnaeth hynny’n fwriadol yn Saesneg, yn rhannol oherwydd iddo synhwyro mor ddieithr i Americanwyr a Saeson oedd y gymdeithas lofaol.

Ond nid y talcen glo oedd yn disgwyl amdano ef. Er iddo lwyddo i gael mynd i Ysgol Ramadeg Llanelli, roedd yna ryw anniddigrwydd yn ei dynnu o’r fan honno wedyn, ac yn un ar bymtheg oed aeth i swydd ysgrifenyddol yng Nghaerdydd. Yn y lle hwnnw, yn gwrando ar bregethau coeth y gweinidog a thrafodaethau bywiog yr ysgol Sul, fe’i tröwyd i gyfeiriad y Weinidogaeth. Y cam nesaf oedd Prifysgol Bangor a gradd anrhydedd mewn Cymraeg. Yna, cyfnod cofiadwy yng Ngholeg Diwinyddol Bala–Bangor. Byddai ei gyd-fyfyrwyr yn sôn ymhen blynyddoedd wedyn am ambell sgwrs dros ginio yn y coleg hwnnw, a’r Prifathro yn cydfwyta gyda’r myfyrwyr. Yng nghwmni Gwilym Bowyer byddai’r myfyrwyr yn gwybod mai gwrando oedd yn gymwys iddyn nhw tra byddai’r Prifathro yn traethu ei sylwadau ar y byd a’i bethau. Ond ni wnaeth Vivian erioed blygu i’r drefn honno, ac fe fyddai hi’n ddifyrrwch ambell awr ginio tra distawai sŵn y cyllyll a’r ffyrc er mwyn gwrando ar Vivian yn mentro anghytuno â rhyw sylw neu’i gilydd o eiddo Bowyer. Yn y cyfnod hwnnw fe sefydlodd Vivian ei le fel tipyn o anghydffurfiwr.

Yn ei gyfnod ym Mangor y datblygodd y garwriaeth hyfryd rhwng Vivian a Mary. Roedd hithau yno yn gwneud gradd mewn Astudiaethau Beiblaidd, a chlywais ddyfynnu’r Athro Bleddyn Jones Roberts yn sôn amdani fel myfyriwr galluog mewn Hebraeg. Byddai ei gyd-fyfyrwyr weithiau’n dyfalu beth oedd wedi ennill calon Vivian fwyaf, ai harddwch swynol ei gwedd a’i phersonoliaeth hi, neu ddisgleirdeb ei ysgolheictod hi? Beth bynnag yw’r gwir, doedd dim troi ’nôl ar Vivian, a phriodi fu hanes y ddau.

Am chwarter canrif wedyn bu Vivian yn weinidog yn yr Onllwyn, ym Mhentre Estyll ac yn yr Allt-wen. Yn y cyfnod cynta yn yr Onllwyn daeth i gysyllltiad â’r gweinidog hynaws, Erastus Jones. Daeth Ras yn destun edmygedd i Viv, nid yn unig ar gyfri ei bersonoliaeth dawel, drawiadol, ond hefyd ei argyhoeddiad diwyro dros ecwmeniaeth a chydweithredu eglwysig. Gadawodd hynny argraff ddofn ar Viv, a barhaodd ar hyd ei yrfa.

Pan oedd yntau a Mary ym Mhentre Estyll roedd fy mrawd yn gymydog iddo yn y Mynydd Bach. Ac un o atgofion dymunol fy mrawd am y cyfnod hwnnw oedd y boreau hynny pan fyddai mam Mary wedi dod ar ymweliad; gadawai Viv i Mary a’i mam gwmnïa yn y tŷ, a landiai Viv am fore o sgwrsio a thrafod yn stydi fy mrawd yng Nghilfwnwr.

, ymadael â chyrion tre Abertawe a symud i fyny i gwm diwydiannol ac i eglwys enwog yr Allt-wen. Buont yno fel teulu yn ddedwydd eu byd. Yn y cyfnod hwnnw byddai’n datblygu gwaith cydeglwysig ac yn cydarwain canolfan fach eciwmenaidd gydag Erastus Jones.

Bu hefyd yn ystod y cyfnod hwn yn weithgar dros addysg Gymraeg yng Nghwm Tawe fel ysgrifennydd y pwyllgor a sefydlodd Ysgol Gynradd Gymraeg Pontardawe ac wedyn Ysgol Gyfun Ystalyfera. Fel y gŵyr pawb ohonom sydd wedi ymladd y brwydrau hynny mae’r gwrthwynebiad yn medru bod yn chwyrn. Yn ffodus, roedd gan Vivian y meddwl craff a’r dycnwch ar gyfer yr ymgyrch. A dangosodd y gweithgarwch hwn mor agos at ei galon oedd Cymru a’r Gymraeg. Doedd hi ddim yn rhyfedd wedyn, ymhen blynyddoedd lawer, mai dymuniad Dr Gwynfor Evans, arweinydd amlycaf Plaid Cymru, oedd mai Vivian fyddai’n pregethu yn ei angladd ef, a gwnaeth Vivian hynny yn anrhydeddus.

Ond yr oedd gan Vivian orwelion lletach o lawer. Ym 1969 roedd wedi ennill ysgoloriaeth Cyngor Eglwysi’r Byd i wneud gradd Meistr mewn athroniaeth a diwinyddiaeth yn y Princeton Seminary, New Jersey yn yr Unol Daleithiau. Cafodd y cyfnod hwn gryn argraff arno. Profodd y cynnwrf a’r anniddigrwydd yn yr Unol Daleithiau yn dilyn marwolaeth Martin Luther King Jr. Roedd y profiadau hynny eto wedi lledu ei orwelion.

Yna, ym 1979 yr oedd Eglwys Annibynnol Plymouth Minneapolis, Minnesota, yn chwilio am ‘Brif Weinidog’, a chytunodd Vivian i gyfaill iddo gymeradwyo ei enw i’r eglwys. Beth sy’n amlwg yw hyn. Nid uchelgais oedd ei gymhelliad, ond yn hytrach y fenter, yr her i wasanaethu mewn amgylchfyd estron mewn gwlad estron mewn iaith estron. Er clod i Eglwys Plymouth, fe fentrodd hi roi’r alwad i Vivian. Gofynnodd Vivian am wythnos i ystyried yr alwad.

Cofiwch y byddai’n fenter i’r teulu oherwydd byddai’n golygu i Mary, dros y blynyddoedd cynta, orfod aros yng Nghymru er mwyn i Anna a Heledd barhau â’u haddysg. Bu hynny’n ystyriaeth ddwys iddyn nhw. Cyn pen yr wythnos penderfynodd y ddau fentro, ac ymadawodd Vivian â Chymru i wynebu her newydd.

Ac roedd hi’n her i weinidog oedd wedi arfer ag eglwysi uniaith Gymraeg a heb bregethu fawr ddim erioed yn Saesneg, gweinidog wedi arfer ag eglwysi gwahanol iawn eu hanian, a thipyn llai eu maint. Roedd yn yr eglwys ym Minneapolis dros ddwy fil o aelodau. Byddai gan Vivian bedwar o weinidogion cynorthwyol yn atebol iddo, a rhyw ddeg ar hugain o swyddogion yn gyfrifol am wahanol rannau o’r gwaith. Byddai’n her aruthrol.

Ond na. Dyn yw dyn ar bum cyfandir, meddai Elfed. Ac fel y clywais Vivian yn dweud, yr un ymroddiad oedd ei angen yn yr Unol Daleithiau ag yng Nghymru, yr un tynerwch mewn profedigaethau, yr un amynedd yn wyneb anawsterau, a’r un cariad a gras a maddeuant.

Ac yn ôl tystiolaeth ei staff a’i gyd-aelodau, fe welwyd y doniau hynny yng ngweinidogaeth Vivian, yn ogystal â threiddgarwch ei bregethu cofiadwy. Cafodd aelodau Eglwys Plymouth glywed hefyd am ddiwinyddion a llenorion a meddylwyr amlwg y byd, megis Wittgenstein ac Iris Murdoch ac R S Thomas.

Wedi rhyw bedair blynedd fe ymunodd Mary ag ef yn Minneapolis, a chawsant un mlynedd ar ddeg wedyn a fu’n ddedwydd a llwyddiannus iawn, gyda Mary yn cyfrannu ym mhob modd i’w bywyd ar yr aelwyd a’r gweithgarwch yn yr eglwys.

Yna, ym 1995 gwelwyd y ddau yn dychwelyd i Gymru, ac i’w cartre newydd yn yr Hendy. Yn y fan honno byddent yn agos at Anna a Heledd a’r teuluoedd. Fe enwyd eu tŷ yn Santa Fe, oherwydd cysylltiad â’u cyfeillion yn New Mexico, a’r atgofion melys am adegau hapus yn y lle hwnnw. Mae’r dewis hefyd yn dangos y cyfuniad rhyfedd ynddynt rhwng diwylliant America a Chymru, gan yr ysbrydolwyd y dewis gan gerdd T H Parry Williams:

Rwy’n mynd yn rhywle, heb wybod ymhle,
Ond mae enw’n fy nghlustiau – Santa Fe.

Ac yn y pennill ola:

Yr enwau persain ar fan a lle;
Rwy’n wylo gan enw Santa Fe.

Mae hudoliaeth yr enw yn awgrymu y byddai’r aelwyd honno yn yr Hendy yn lle delfrydol i ymddeol iddo, a hamddena a segura. Ond dim o’r fath beth i Viv. Fe roddodd, yn ystod pymtheng mlynedd olaf ei fywyd, gyfraniadau, mewn ysgrifau a chyfrolau, a fydd yn barhaol eu gwerth i grefydd yng Nghymru.

Roedd ynddo o ddechrau ei yrfa ysfa lenyddol anniddig. Daeth yn gyntaf yng Nghystadleuaeth y Fedal Lenyddiaeth yn y Bala ym 1967 gyda’i gyfrol Chwalu Cnapau, cyfrol a ddangosodd ei allu a’i hiwmor, a’i weledigaeth dreiddgar, fel yn ei ysgrif, ‘Y Gweinidog Olaf’. Felly, nid syndod i neb oedd iddo ymroi ar unwaith, wedi dychwelyd, i gyfrannu erthyglau i wahanol gyfnodolion.

Daeth i gysylltiad â nifer o Gristnogion blaengar megis Pryderi Llwyd Jones, Cricieth; Enid Morgan, Aberystwyth, ac Emlyn Davies o Bentyrch, a rhyngddynt hwy ac eraill sefydlwyd yn 2008 gymdeithas Cristnogaeth 21. Prif nod y gymdeithas honno yw bod yn fforwm agored i wahanol safbwyntiau crefyddol yng Nghymru, gan roi lle arbennig i arweiniad Iesu. Bu Vivian yn ysbrydoliaeth yng ngweithgarwch y Gymdeithas, yn trefnu darlithoedd a chynadleddau mewn gwahanol fannau drwy Gymru, gan fod yn ei dro yn Gadeirydd a Llywydd, ac yna yn Llywydd Anrhydeddus.

Welais i erioed awdur mor gynhyrchiol yn ei oedran ef. Yn 2004 cyhoeddodd Helaetha Dy Deyrnas, yn 2006 Y Nadolig Cyntaf, ac yn 2009 Menter Ffydd. Yna, yn 2012 cyhoeddodd addasiad o gyfrol Saesneg o dan y teitl, Byw’r Cwestiynau. Wedyn yn 2015, Symud Ymlaen, sy’n crynhoi llawer o’r syniadau a fu’n ei gyffroi dros y cyfnod diweddar.

Ond yna yn 2017 fe ailafaelodd mewn gwaith a fu ar y gweill ganddo ers degawdau, sef hunangofiant Saesneg am ran gyntaf ei fywyd, Childhood in a Welsh Mining Valley. Fe’i hysgogwyd i lunio’r gyfrol hon yn wreiddiol gan iddo deimlo nad oedd disgwyl i’w gynulleidfa yn Minneapolis amgyffred y gwerthoedd a geid mewn cymdeithas fel y Garnant. Y mae’n gyfrol sylweddol, a’r portreadau am bobol ac aelwydydd yn twymo’r galon.

Mae’n siŵr fod ein meddyliau ni nawr yn mynd at Mary yn ei hystafell yn y Cartref Gofal. Mewn adeg pan welwn deuluoedd yn cael eu cadw ar wahân, roedd hi’n fendith fod y ddau wedi cael cyfnod o fod yn yr un cartre yn Hafan y Coed. Ac rydym yn diolch i’r cartre hwnnw am eu gofal am y ddau. Dymunwn bob bendith i Mary, gan ddiolch i Dduw am gyfraniad hollol unigryw Vivian i’n bywydau ni ac i fywyd ein cenedl.

JGJ