Archif Tag: teyrnged

“Mentor, ffrind a chwmpawd moesol.”

“Mentor, ffrind a chwmpawd moesol.”

Teyrngedau i’r diweddar Desmond Tutu

Adroddiad Emlyn Davies

Drannoeth marwolaeth Desmond Tutu, roedd y wasg Brydeinig yn hael eu teyrngedau iddo, a’r tudalennau blaen yn llafar eu hedmygedd. “Collodd y byd un o amddiffynwyr mwyaf hawliau dynol” meddai’r Guardian, a disgrifiodd y Daily Telegraph ef fel “un o gewri’r frwydr gwrth-apartheid”. I’r Daily Mirror roedd yn “eicon o heddwch,” ac yn un a fedrai “swyno arweinwyr y byd gyda’i gynhesrwydd a’i chwerthiniad heintus.” Dewisodd papur newydd yr i ei ddisgrifio mewn dau air cryno: “Cawr moesol”.

“Offeiriad gwrthryfelgar De Affrica” oedd pennawd y deyrnged gan y BBC ar eu gwefan newyddion, gan fynd ymlaen i ychwanegu “Llwyddodd ei wên a’i bersonoliaeth anorchfygol i ennill ffrindiau ac edmygwyr iddo ledled y byd.” Mae’r deyrnged yn tanlinellu dylanwad arweinwyr eglwysig croenwyn arno’n fachgen ifanc, yn enwedig rhai fel Trevor Huddleston, oedd ei hun yn un o wrthwynebwyr mwyaf apartheid. Pwysleisir hefyd y byddai Tutu’n arfer dweud mai cymhellion crefyddol oedd ganddo, ac nid gwleidyddol.

Llun: Wikipedia

Mae’n addas iawn bod y deyrnged hon gan y BBC yn defnyddio sawl enghraifft i bwysleisio annibyniaeth barn Desmond Tutu, ac ambell un o’r enghreifftiau yn peri i rai carfanau deimlo’n bur anesmwyth, siŵr o fod. Ym mis Ebrill 1989, bu’n ddeifiol ei feirniadaeth o’r ffaith bod llawer gormod o bobl dduon mewn carchardai ym Mhrydain. Yn ddiweddarach, cythruddodd yr Israeliaid pan aeth ar bererindod i Fethlehem adeg y Nadolig, a mynd ati i gymharu tynged yr Arabiaid ar y Llain Orllewinol ac yn Gaza â dioddefaint y bobl dduon yn Ne Affrica.

Yn 2017, daeth Aung San Suu Kyi dan y lach pan gafwyd datganiad gan Tutu yn gresynu bod un a gai ei chydnabod fel symbol o gyfiawnder yn arwain gwlad lle roedd y lleiafrif Mwslemaidd yn wynebu hil-laddiad.

Yn yr un flwyddyn, mynegodd wrthwynebiad i benderfyniad Donald Trump i gydnabod Jerwsalem fel prifddinas Israel. “Mae Duw yn wylo,” meddai, “o ganlyniad i weithred mor ymfflamychol a gwahaniaethol.”

I droi at y teyrngedau o ffynonellau eraill, mae’n ddiddorol gweld sut mae arweinydd ei wlad ei hun yn gweld colli Tutu. Yn ei deyrnged ef, dywedodd yr Arlywydd Cyril Ramaphosa fod ei farwolaeth yn cloi pennod arall o brofedigaeth yn hanes ei wlad, wrth iddynt ffarwelio ag un o’r ffigurau amlycaf o blith y genhedlaeth a fu’n gyfrifol am saernïo’r Dde Affrica newydd, rydd. “Roedd Desmond Tutu yn wladgarwr heb ei ail”, meddai, “ac yn arweinydd o egwyddor a oedd yn ymgorfforiad o’r gwirionedd Beiblaidd bod ffydd heb weithredoedd yn farw.”

Cyfeiriodd at ei ddeallusrwydd a’i allu rhyfeddol, a’i benderfyniad di-ildio yn wyneb grymoedd apartheid, ond pwysleisiodd ei fod hefyd yn ŵr tyner ei dosturi tuag at y rhai a oedd wedi dioddef gormes, anghyfiawnder a thrais o dan apartheid, a’i fod yn dal i deimlo poen y rhai bregus sy’n cael eu cam-drin, ble bynnag y bônt, ledled y byd.

“Fel Cadeirydd y Comisiwn Gwirionedd a Chymodi, rhoes lais i ddicter y ddynoliaeth gyfan ynghylch effeithiau hyll apartheid, a dangosodd wir ystyr ubuntu, cymod a maddeuant. Defnyddiodd ei allu academaidd helaeth i hyrwyddo’r achos dros gyfiawnder cymdeithasol ac economaidd ledled y byd. O balmentydd y gwrthsafiad yn Ne Affrica i bulpudau’r eglwysi cadeiriol ac i addoldai mawr y byd, a hyd at leoliad mawreddog seremoni Gwobr Heddwch Nobel, disgleiriodd ‘yr Arch’ fel lladmerydd a hyrwyddwr ansectyddol, cynhwysol, yn amddiffyn hawliau dynol ymhob cwr o’r byd.

Aeth yr Arlywydd ymlaen i sôn am effaith hyn i gyd ar ei fywyd personol. Bu’n ddigon ffodus i oresgyn y diciâu, a safodd yn gadarn yn erbyn creulondeb y lluoedd apartheid a’u hymdrechion parhaus i’w sigo. Ond ni allai bygythiadau’r asiantaethau diogelwch a’u holl rym milwrol ei ddychryn na’i atal rhag ei gred ddiysgog yn rhyddid ei wlad.

“Arhosodd yn driw i’w argyhoeddiadau drwy gyfnod y trawsnewid a bu’n egnïol yn ei ymdrechion i ddwyn yr arweinyddiaeth a’r sefydliadau newydd i gyfrif yn ei ffordd ddihafal ei hun, a hynny er mwyn atgyfnerthu’r sefyllfa.”

Yn ôl Cyngor Eglwysi’r Byd, er bod yr Archesgob yn arweinydd allweddol yn y frwydr foesol yn erbyn y system apartheid yn Ne Affrica, roedd effaith ei weinidogaeth a thystiolaeth ei fywyd yn ymestyn ymhell y tu hwnt i ffiniau ei wlad ei hun a thu draw i’w gyfnod ei hun hyd yn oed. Parhaodd ei ymrwymiad egwyddorol a’i sêl ddiwyro dros gyfiawnder i bawb wedi i apartheid ddod i ben. Credai Tutu yn angerddol fod y ffydd Gristnogol yn gynhwysol o bawb, a bod y cyfrifoldeb Cristnogol er lles pawb. Bu ei arweinyddiaeth a’i esiampl yn fodd i’n trwytho i gyd yn y gred honno ac mae’n parhau i’n galw i weithredu ar yr argyhoeddiad hwnnw. Dywedodd Ysgrifennydd Cyffredinol dros dro Cyngor Eglwysi’r Byd, y Parchg Athro Dr Ioan Sauca, “Rydyn ni’n diolch i Dduw am roi’r Archesgob Tutu i ni am 90 mlynedd. Drwy ei fywyd a’i weithiau mae wedi dod yn symbol o urddas a rhyddid i bob bod dynol ac wedi ysbrydoli llawer i ddefnyddio eu rhoddion a’u doniau yng ngwasanaeth eraill ac yng nghenhadaeth a thasg broffwydol yr eglwys. Heddiw, gyda Desmond Mpilo Tutu wedi’n gadael, mae’r byd yn lle tlotach o lawer. Ymunwn â phobl De Affrica i alaru ar ôl un o hoelion wyth y frwydr yn erbyn apartheid.” Un arall a siaradodd yn huawdl am y diweddar Archesgob oedd y Parchg Frank Chikane, Cymedrolwr Materion Rhyngwladol Cyngor Eglwysi’r Byd: “Yn yr Archesgob Desmond Tutu rydym wedi colli proffwyd mawr a oedd yn byw yn ein plith ac a safodd dros gyfiawnder – cyfiawnder Duw i bawb – yma yn Ne Affrica, ar gyfandir Affrica, a ledled y byd, gan gynnwys sefyll yn erbyn anghyfiawnderau a gyflawnwyd yn erbyn Palestiniaid yn Israel-Palestina, mewn sefyllfa lle na fyddai eraill yn meiddio codi llais.”

Yma yng Nghymru cafwyd sawl teyrnged gan arweinwyr eglwysig ac yn eu plith eiriau’r Parchg Aled Edwards ar wefan BBC Cymru Fyw, lle mae’n rhestru’r meysydd y bu Tutu mor arloesol ynddynt, ac yn ein hatgoffa o’r berthynas agos rhyngom ni yng Nghymru a’r cawr o Dde Affrica, drwy’r ymweliadau i’n plith a’r ffaith iddo gael ei anrhydeddu gan y Cynulliad am ei waith blaengar.

Ond fe rown y gair olaf i’r cyn-Arlywydd Barack Obama a ddisgrifiodd Tutu fel “mentor, ffrind a chwmpawd moesol.” Go brin bod angen dweud rhagor.

Teyrnged JGJ i Vivian Jones

Vivian Jones

O dro i dro mewn bywyd byddwn yn cwrdd â phobol fydd yn ffitio i mewn yn dwt i’n cymuned ni, a’r rhan fwya ohonyn nhw yn debyg iawn i ni ein hunain. Nid un fel yna oedd Dr Vivian Jones. Yn wir, fe fydde fe wedi chwyrnu arna i eisoes, o nghlywed i’n rhoi’r teitl yna iddo ac yntau’n gwybod mai Viv fyddai mewn cwmni ac yn ei gefn. Byddai’n meddwl amdano’i hun iddo gael ei fagu ar aelwyd gyffredin, ac eto aelwyd anghyffredin oedd hi, oherwydd cynhesrwydd ac anwyldeb y cartre a’r gymdeithas a welodd yn ei blentyndod. Fe wnaeth gymwynas â phob glöwr a gwraig i löwr wrth lunio portread mor fyw gerbron y byd, byd na wyddai am gwlwm twym ardaloedd y glo. A gwnaeth hynny’n fwriadol yn Saesneg, yn rhannol oherwydd iddo synhwyro mor ddieithr i Americanwyr a Saeson oedd y gymdeithas lofaol.

Ond nid y talcen glo oedd yn disgwyl amdano ef. Er iddo lwyddo i gael mynd i Ysgol Ramadeg Llanelli, roedd yna ryw anniddigrwydd yn ei dynnu o’r fan honno wedyn, ac yn un ar bymtheg oed aeth i swydd ysgrifenyddol yng Nghaerdydd. Yn y lle hwnnw, yn gwrando ar bregethau coeth y gweinidog a thrafodaethau bywiog yr ysgol Sul, fe’i tröwyd i gyfeiriad y Weinidogaeth. Y cam nesaf oedd Prifysgol Bangor a gradd anrhydedd mewn Cymraeg. Yna, cyfnod cofiadwy yng Ngholeg Diwinyddol Bala–Bangor. Byddai ei gyd-fyfyrwyr yn sôn ymhen blynyddoedd wedyn am ambell sgwrs dros ginio yn y coleg hwnnw, a’r Prifathro yn cydfwyta gyda’r myfyrwyr. Yng nghwmni Gwilym Bowyer byddai’r myfyrwyr yn gwybod mai gwrando oedd yn gymwys iddyn nhw tra byddai’r Prifathro yn traethu ei sylwadau ar y byd a’i bethau. Ond ni wnaeth Vivian erioed blygu i’r drefn honno, ac fe fyddai hi’n ddifyrrwch ambell awr ginio tra distawai sŵn y cyllyll a’r ffyrc er mwyn gwrando ar Vivian yn mentro anghytuno â rhyw sylw neu’i gilydd o eiddo Bowyer. Yn y cyfnod hwnnw fe sefydlodd Vivian ei le fel tipyn o anghydffurfiwr.

Yn ei gyfnod ym Mangor y datblygodd y garwriaeth hyfryd rhwng Vivian a Mary. Roedd hithau yno yn gwneud gradd mewn Astudiaethau Beiblaidd, a chlywais ddyfynnu’r Athro Bleddyn Jones Roberts yn sôn amdani fel myfyriwr galluog mewn Hebraeg. Byddai ei gyd-fyfyrwyr weithiau’n dyfalu beth oedd wedi ennill calon Vivian fwyaf, ai harddwch swynol ei gwedd a’i phersonoliaeth hi, neu ddisgleirdeb ei ysgolheictod hi? Beth bynnag yw’r gwir, doedd dim troi ’nôl ar Vivian, a phriodi fu hanes y ddau.

Am chwarter canrif wedyn bu Vivian yn weinidog yn yr Onllwyn, ym Mhentre Estyll ac yn yr Allt-wen. Yn y cyfnod cynta yn yr Onllwyn daeth i gysyllltiad â’r gweinidog hynaws, Erastus Jones. Daeth Ras yn destun edmygedd i Viv, nid yn unig ar gyfri ei bersonoliaeth dawel, drawiadol, ond hefyd ei argyhoeddiad diwyro dros ecwmeniaeth a chydweithredu eglwysig. Gadawodd hynny argraff ddofn ar Viv, a barhaodd ar hyd ei yrfa.

Pan oedd yntau a Mary ym Mhentre Estyll roedd fy mrawd yn gymydog iddo yn y Mynydd Bach. Ac un o atgofion dymunol fy mrawd am y cyfnod hwnnw oedd y boreau hynny pan fyddai mam Mary wedi dod ar ymweliad; gadawai Viv i Mary a’i mam gwmnïa yn y tŷ, a landiai Viv am fore o sgwrsio a thrafod yn stydi fy mrawd yng Nghilfwnwr.

, ymadael â chyrion tre Abertawe a symud i fyny i gwm diwydiannol ac i eglwys enwog yr Allt-wen. Buont yno fel teulu yn ddedwydd eu byd. Yn y cyfnod hwnnw byddai’n datblygu gwaith cydeglwysig ac yn cydarwain canolfan fach eciwmenaidd gydag Erastus Jones.

Bu hefyd yn ystod y cyfnod hwn yn weithgar dros addysg Gymraeg yng Nghwm Tawe fel ysgrifennydd y pwyllgor a sefydlodd Ysgol Gynradd Gymraeg Pontardawe ac wedyn Ysgol Gyfun Ystalyfera. Fel y gŵyr pawb ohonom sydd wedi ymladd y brwydrau hynny mae’r gwrthwynebiad yn medru bod yn chwyrn. Yn ffodus, roedd gan Vivian y meddwl craff a’r dycnwch ar gyfer yr ymgyrch. A dangosodd y gweithgarwch hwn mor agos at ei galon oedd Cymru a’r Gymraeg. Doedd hi ddim yn rhyfedd wedyn, ymhen blynyddoedd lawer, mai dymuniad Dr Gwynfor Evans, arweinydd amlycaf Plaid Cymru, oedd mai Vivian fyddai’n pregethu yn ei angladd ef, a gwnaeth Vivian hynny yn anrhydeddus.

Ond yr oedd gan Vivian orwelion lletach o lawer. Ym 1969 roedd wedi ennill ysgoloriaeth Cyngor Eglwysi’r Byd i wneud gradd Meistr mewn athroniaeth a diwinyddiaeth yn y Princeton Seminary, New Jersey yn yr Unol Daleithiau. Cafodd y cyfnod hwn gryn argraff arno. Profodd y cynnwrf a’r anniddigrwydd yn yr Unol Daleithiau yn dilyn marwolaeth Martin Luther King Jr. Roedd y profiadau hynny eto wedi lledu ei orwelion.

Yna, ym 1979 yr oedd Eglwys Annibynnol Plymouth Minneapolis, Minnesota, yn chwilio am ‘Brif Weinidog’, a chytunodd Vivian i gyfaill iddo gymeradwyo ei enw i’r eglwys. Beth sy’n amlwg yw hyn. Nid uchelgais oedd ei gymhelliad, ond yn hytrach y fenter, yr her i wasanaethu mewn amgylchfyd estron mewn gwlad estron mewn iaith estron. Er clod i Eglwys Plymouth, fe fentrodd hi roi’r alwad i Vivian. Gofynnodd Vivian am wythnos i ystyried yr alwad.

Cofiwch y byddai’n fenter i’r teulu oherwydd byddai’n golygu i Mary, dros y blynyddoedd cynta, orfod aros yng Nghymru er mwyn i Anna a Heledd barhau â’u haddysg. Bu hynny’n ystyriaeth ddwys iddyn nhw. Cyn pen yr wythnos penderfynodd y ddau fentro, ac ymadawodd Vivian â Chymru i wynebu her newydd.

Ac roedd hi’n her i weinidog oedd wedi arfer ag eglwysi uniaith Gymraeg a heb bregethu fawr ddim erioed yn Saesneg, gweinidog wedi arfer ag eglwysi gwahanol iawn eu hanian, a thipyn llai eu maint. Roedd yn yr eglwys ym Minneapolis dros ddwy fil o aelodau. Byddai gan Vivian bedwar o weinidogion cynorthwyol yn atebol iddo, a rhyw ddeg ar hugain o swyddogion yn gyfrifol am wahanol rannau o’r gwaith. Byddai’n her aruthrol.

Ond na. Dyn yw dyn ar bum cyfandir, meddai Elfed. Ac fel y clywais Vivian yn dweud, yr un ymroddiad oedd ei angen yn yr Unol Daleithiau ag yng Nghymru, yr un tynerwch mewn profedigaethau, yr un amynedd yn wyneb anawsterau, a’r un cariad a gras a maddeuant.

Ac yn ôl tystiolaeth ei staff a’i gyd-aelodau, fe welwyd y doniau hynny yng ngweinidogaeth Vivian, yn ogystal â threiddgarwch ei bregethu cofiadwy. Cafodd aelodau Eglwys Plymouth glywed hefyd am ddiwinyddion a llenorion a meddylwyr amlwg y byd, megis Wittgenstein ac Iris Murdoch ac R S Thomas.

Wedi rhyw bedair blynedd fe ymunodd Mary ag ef yn Minneapolis, a chawsant un mlynedd ar ddeg wedyn a fu’n ddedwydd a llwyddiannus iawn, gyda Mary yn cyfrannu ym mhob modd i’w bywyd ar yr aelwyd a’r gweithgarwch yn yr eglwys.

Yna, ym 1995 gwelwyd y ddau yn dychwelyd i Gymru, ac i’w cartre newydd yn yr Hendy. Yn y fan honno byddent yn agos at Anna a Heledd a’r teuluoedd. Fe enwyd eu tŷ yn Santa Fe, oherwydd cysylltiad â’u cyfeillion yn New Mexico, a’r atgofion melys am adegau hapus yn y lle hwnnw. Mae’r dewis hefyd yn dangos y cyfuniad rhyfedd ynddynt rhwng diwylliant America a Chymru, gan yr ysbrydolwyd y dewis gan gerdd T H Parry Williams:

Rwy’n mynd yn rhywle, heb wybod ymhle,
Ond mae enw’n fy nghlustiau – Santa Fe.

Ac yn y pennill ola:

Yr enwau persain ar fan a lle;
Rwy’n wylo gan enw Santa Fe.

Mae hudoliaeth yr enw yn awgrymu y byddai’r aelwyd honno yn yr Hendy yn lle delfrydol i ymddeol iddo, a hamddena a segura. Ond dim o’r fath beth i Viv. Fe roddodd, yn ystod pymtheng mlynedd olaf ei fywyd, gyfraniadau, mewn ysgrifau a chyfrolau, a fydd yn barhaol eu gwerth i grefydd yng Nghymru.

Roedd ynddo o ddechrau ei yrfa ysfa lenyddol anniddig. Daeth yn gyntaf yng Nghystadleuaeth y Fedal Lenyddiaeth yn y Bala ym 1967 gyda’i gyfrol Chwalu Cnapau, cyfrol a ddangosodd ei allu a’i hiwmor, a’i weledigaeth dreiddgar, fel yn ei ysgrif, ‘Y Gweinidog Olaf’. Felly, nid syndod i neb oedd iddo ymroi ar unwaith, wedi dychwelyd, i gyfrannu erthyglau i wahanol gyfnodolion.

Daeth i gysylltiad â nifer o Gristnogion blaengar megis Pryderi Llwyd Jones, Cricieth; Enid Morgan, Aberystwyth, ac Emlyn Davies o Bentyrch, a rhyngddynt hwy ac eraill sefydlwyd yn 2008 gymdeithas Cristnogaeth 21. Prif nod y gymdeithas honno yw bod yn fforwm agored i wahanol safbwyntiau crefyddol yng Nghymru, gan roi lle arbennig i arweiniad Iesu. Bu Vivian yn ysbrydoliaeth yng ngweithgarwch y Gymdeithas, yn trefnu darlithoedd a chynadleddau mewn gwahanol fannau drwy Gymru, gan fod yn ei dro yn Gadeirydd a Llywydd, ac yna yn Llywydd Anrhydeddus.

Welais i erioed awdur mor gynhyrchiol yn ei oedran ef. Yn 2004 cyhoeddodd Helaetha Dy Deyrnas, yn 2006 Y Nadolig Cyntaf, ac yn 2009 Menter Ffydd. Yna, yn 2012 cyhoeddodd addasiad o gyfrol Saesneg o dan y teitl, Byw’r Cwestiynau. Wedyn yn 2015, Symud Ymlaen, sy’n crynhoi llawer o’r syniadau a fu’n ei gyffroi dros y cyfnod diweddar.

Ond yna yn 2017 fe ailafaelodd mewn gwaith a fu ar y gweill ganddo ers degawdau, sef hunangofiant Saesneg am ran gyntaf ei fywyd, Childhood in a Welsh Mining Valley. Fe’i hysgogwyd i lunio’r gyfrol hon yn wreiddiol gan iddo deimlo nad oedd disgwyl i’w gynulleidfa yn Minneapolis amgyffred y gwerthoedd a geid mewn cymdeithas fel y Garnant. Y mae’n gyfrol sylweddol, a’r portreadau am bobol ac aelwydydd yn twymo’r galon.

Mae’n siŵr fod ein meddyliau ni nawr yn mynd at Mary yn ei hystafell yn y Cartref Gofal. Mewn adeg pan welwn deuluoedd yn cael eu cadw ar wahân, roedd hi’n fendith fod y ddau wedi cael cyfnod o fod yn yr un cartre yn Hafan y Coed. Ac rydym yn diolch i’r cartre hwnnw am eu gofal am y ddau. Dymunwn bob bendith i Mary, gan ddiolch i Dduw am gyfraniad hollol unigryw Vivian i’n bywydau ni ac i fywyd ein cenedl.

JGJ

Diolch, Emyr Humphreys

Diolch, Emyr Humphreys

Mae hen bobl yn broblem.

Nid oes amheuaeth nad Emyr Humphreys oedd y Cymro Cymraeg a gyhoeddodd fwyaf o gyfrolau Saesneg erioed, fel nofelydd, dramodydd, bardd a hanesydd. Bu farw ar 29 Medi yn 101 oed. Ef yn wir, fel hanesydd, sydd wedi olrhain ein hanes (yn arbennig yn y Taliesin Tradition) gwleidyddol, diwylliannol a chrefyddol mewn ffordd ddifyr a goleuedig i’r di-Gymraeg ac ef fel nofelydd, yn arbennig yn ei nofel Outside the House of Baal, sydd wedi portreadu dirywiad ein traddodiad anghydffurfiol. Cyhoeddwyd y nofel honno yn 1965, ac er bod ei bortread o gyflwr anghyffurfiaeth yn ingol gywir, fe fyddai’r rhai sy’n parhau i gredu fod yna arwyddion bywyd yn y traddodiad hwnnw am ddweud ei fod yn rhy ddigalon a diobaith. Ond mae’n bortread na ellir ei anghofio ac mae’n glasur o nofel Saesneg am Gymru – ac am henaint.

Yn nyddiau cydnabod ein cyfrifoldeb (yn sgil Cofid 19) i warchod yr henoed (ond prin yw’r sôn am gydnabod lle a chyfraniad yr henoed i’w cymunedau; gair Saesneg gweddol ddiweddar yw ageism – nid yw yng ngeiriadur Bruce), mae cyfrol o straeon byrion yr awdur a gyhoeddodd pan oedd yn 85 oed yn llawn hiwmor a dychan awdur treiddgar. Old People Are a Problem yw teitl y gyfrol, ac mae’n deitl i un stori. Cam â’r awdur yw ceisio’i chrynhoi, ond dyma fraslun o’r stori.

Mae Mary Keturah Parry yn 93 oed, yn fodryb i’r Henadur Mihangel Parry-Paylin. Mae’n gwrthod symud o’r Tŷ Capel i gartref henoed. Mae cynlluniau i ddymchwel capel Soar, Llandawel, a’r tŷ i gael ffordd newydd. (Ond mae rhai’n awyddus i wneud y capel yn amgueddfa.) Fe briododd yr Henadur ferch y plas a throi cefn, meddai Keturah, ar ei etifeddiaeth anghydffurfiol Gymraeg. Mae’r Henadur bellach yn ŵr gweddw yn ei 60au cynnar a’i unig ferch, Iola, yn ymgyrchydd amgylcheddol newydd ddychwelyd o brotest yn Genoa efo’i ffrind newydd, Maristella, mam ddibriod, a’i mab bach, Nino. Nid yw perthynas yr Henadur a’i ferch yn un esmwyth. ‘Mae pobl ifanc yn broblem hefyd,’ meddai. Mae’r Henadur a’i ‘ffrindiau’ yn barod i ystyried manteision economaidd claddu gwastraff niwclear yn yr ardal. Mae Keturah yn cloi ei hun yn y capel i rwystro unrhyw ddatblygiad, ond mae’r capel yn mynd ar dân, naill oherwydd stof baraffîn neu weithred o hunanlosgi gan Keturah. Mae’n marw yn lludw’r capel ac yn cael angladd ecwmenaidd mewn capel mawr cyfagos. Mae Iola yn codi ei phac eto ac yn mynd i ymgyrchu i’r Dominic Republic, ond mae’r Henadur yn dweud y byddai croeso i Maristella a Nino barhau i aros yn y plas. Mae’n dechrau teimlo cynhesrwydd yn eu cwmni.

Mewn un ystyr, mae’n gomedi ystrydebol, ond mae’n adlais o’n Cymru ni fel y mae Emyr Humphreys wedi ei bortreadu. Mae’n ddoniol, ddychanol a thrist. Pwy sy’n broblem? Keturah sy’n dweud wrth Iola, ‘Mae’n rhaid cael parhad. Fedar pethau ddim cario ymlaen heb barhad. Petae ti mor hen â fi fe fysa ti’n gwybod hynny.’ A’r Henadur sydd, meddai, yn mynd yn rhy hen i ddelio efo problemau teuluol fel modryb styfnig, hen ffasiwn. Mae’r gŵr gweddw Mihangel Parry-Paylin yn broblem iddo’i hun, ac mae ei ferch yn meddwl bod ei chartref (a’i thad) wedi suddo i ddifaterwch cenhedlaeth dda-ei-byd. Beth – neu pwy – yw’r broblem? Does dim amheuaeth pwy yw arwr y stori.

Yn ei gyfrol o farddoniaeth a gyhoeddwyd ddwy flynedd yn ôl, Shards of Light, mae Emyr yn canu’n bersonol iawn ac yn arbennig yn dathlu cariad oes ag Elinor, ei briod.

Roedd ein cariad yn gysur
Pam felly y dylet fynd o’m blaen?
Mae i ddeilen grin ei harddwch
o’i dal i’r haul

meddai yn y gerdd ‘Cân Serch’, a chyfeirio, yn ei gerdd ‘Triumph of Old Age’ at yr heulwen yn mynd heibo ‘gyda chynhesrwydd tawel buddugoliaeth henaint’.

Yna yn y gerdd olaf un (‘The Old Couple’),

fe deithiwn heb basport,
ein camau yn fyrrach …
i adfywiad parhaus yn y lle golau
a ddodrefnwyd gan yr hen ddihenydd.

Yn y gwreiddiol, sy’n well wrth gwrs:

We travel without passport
Our steps are shorter
But the same footfall
Will deliver untrodden paths
Towards perpetual refreshment
In that place of light
Furnished by the ancient of days.

Emyr Humphreys gan Julian Sheppard.
Trwydded CC BY-NC-SA 4.0 (Llyfrgell Genedlaethol Cymru)

Diolch, Emyr Humphreys.

PLlJ

Nid llenwi bwlch

Nid llenwi bwlch …

Diolch, Elfed.

Mae Epilogau’r Ifanc, a gyhoeddwyd yn 1969 gan Elfed ap Nefydd Roberts, yn gyfrol arwyddocaol iawn. Mae’n wir iddi ennill gwobr yn yr Eisteddfod Genedlaethol am arweiniad i weithgarwch ieuenctid yn yr eglwysi, ond ffrwyth naw mlynedd o weinidogaeth mewn eglwys Saesneg yn Llanelli ydoedd mewn gwirionedd. Hon oedd yr eglwys gyntaf yng ngweinidogaeth Elfed. Roedd yr epilog ar ddiwedd y Clwb Ieuenctid yn bwysig iawn iddo. Mae’n siŵr i’w arweinaid yn yr addoli o Sul i Sul fod yn gyfoethog a’i fod yn bregethwr arbennig yn y cyfnod cynnar hwnnw – ond ni chyhoeddwyd ei bregethau, a dim ond yr epilogau sy’n aros. Ac yn Gymraeg, wrth gwrs. Erbyn cyhoeddi’r gyfrol yr oedd Elfed wedi dechrau ei weinidogaeth yn Nhwrgwyn, Bangor, cyn cael ei alw i’r Coleg Diwinyddol yn Aberystwyth.

Fe fydd nifer o deyrngedau wedi eu cyflwyno yn gwerthfawrogi cyfraniad mawr Elfed i fywyd yr eglwysi a’r dystiolaeth Gristnogol yng Nghymru, yn ogystal â’i enwad ei hun. Does dim amheuaeth nad yw Eglwys Bresbyteraidd Cymru wedi colli arweinydd a fyddai, er wedi ymddeol, wedi medru parhau i arwain yr eglwys gyda chadernid tawel. Roedd Elfed yn boblogaidd ymysg ei bobl, yn annwyl i’w bobl, yn llawn hiwmor, yn Athro Bugeiliol profiadol i’w fyfyrwyr ac yn fugail eneidiau. Yn fwy na dim, yr oedd yn ŵr Duw gyda gweledigaeth gynhwysol, gyfan a chlir o Efengyl yr Arglwydd Iesu Grist. Aeth ei alwad ag ef o weinidogaeth hyfforddi gweinidogion yn ôl i weinidogaeth yr holl saint yn Wrecsam a Licswm. Dyma, i Elfed, yw bod yn eglwys – yr eglwys sydd yn addoli ac yn byw yn lleol, fel y mae’n byw yn lleol drwy’r byd. Mae’n lleol ac yn ecwmenaidd yr un pryd.

Ar wahân i’w gyfraniadau fel hanesydd i wahanol gyhoeddiadau, a’i arbenigedd yn y maes bugeiliol ac i’r Eglwys Bresbyteraidd yn benodol, roedd ei gyfraniadau mewn astudiaethau Beiblaidd ar ôl gadael y coleg yn sylweddol iawn drwy’r gyfres ‘Dehongli …’ I Aled Davies a Chyhoeddiadau’r Gair y mae’r diolch am y cyfrolau hyn oherwydd, yn wreiddiol, yr oeddynt ar gyfer yr ysgol Sul fel Maes Llafur yr Oedolion (bu Elfed yn ysgrifennu esboniad i’r Cymro yn wythnosol am flynyddoedd hefyd). Ond, yn ôl y cyflwyniad i’r cyfrolau diweddaraf, daethant hefyd i gynnig arweiniad i grwpiau o fewn yr eglwys oedd yn gwneud yr hyn sy’n gwbwl allweddol i unrhyw eglwys, sef darllen, myfyrio, gweddïo ac adeiladu’r eglwys ar sylfeini ac arweiniad y Gair. Mae wyth o’r cyfrolau hyn yn benodol ar y Testament Newydd, o Dehongli Damhegion Iesu (2008) i Dehongli Meddwl Paul (2016), ac i’r olaf, Dehongli Timotheus (2018).

Mae pob un yn gyfrol gyfoethog, glir a thrylwyr, gyda cwestiynau trafod ar ddiwedd pob pennod, ac mae’r llyfryddiaeth yn dangos ehangder ei ddarllen a’i baratoi manwl . Mae’r gair ‘Dehongli’ yn allweddol, ac mae’r gyfrolau’n rhoi arweiniad teg a chytbwys i ddehongli yr Ysgrythurau. Onid yw Iesu ei hun yn annog ei ddisgyblion i wneud hynny? Mae’r gyfres hon o gyfrolau yn siŵr o fod y gyfres orau a baratowyd dros un cyfnod a chan un awdur sydd i’w chael yn y Gymraeg. Maent yn llenwi bwlch allweddol i ddyfodol yr eglwys ac yn gyfrolau sylweddol Cymraeg, cyfoes eu hysgolheictod a hawdd eu darllen. Mae ein diolch yn fawr iawn iddo. Ni all unrhyw eglwys Gymraeg anwybyddu’r cyfrolau hyn os yw’r eglwys honno am dyfu ac aeddfedu. Ar un cyfnod, pan oedd yn Brifathro yn y coleg, soniodd Elfed mor anodd oedd ceisio perswadio rhai myfyrwyr oedd yn sicr eu cred ac o ganlyniad yn mynnu nad dehongliad yw’r efengyl ond y gwirionedd, nid geiriau i’w dehongli ond Gair Duw yn awdurdod anffaeledig.

**********************

Ond nid dyna gyfraniad mwyaf Elfed i fywyd ac ansawdd y dystiolaeth Gristnogol yng Nghymru. Cyhoeddodd tua deg cyfrol o weddïau sydd naill ai’n weddïau gwreiddiol neu wedi eu casglu gan Elfed, ac mae’n debyg y bydd mwy yn cael eu cyhoeddi yn y dyfodol. Mae’n drist meddwl fod yna rai o hyd sy’n teimlo’n anhapus pan fo gweinidogion anghydffurfiol yn ‘darllen’ gweddi, fel petai ‘gweddi o’r frest’ yn hanfod Anghydffurfiaeth. Efallai fod yna rai hyd yn oed yn credu mai cyfrolau i lenwi bwlch ydynt am fod ‘gweddïwyr cyhoeddus’ yn brin. Nid disodli na llenwi bwlch y maent, wrth gwrs, ond rhoi cynnwys a chyfeiriad i weddïau cyhoeddus rhag i’r weddi gyhoeddus fynd yn weddi bersonol neu’n fyfyrdod, os nad yn bregeth. Dyrchafu Duw a chyfoethogi addoliad y mae cyfrolau gweddïau Elfed ap Nefydd Roberts.

Mae’r gweddïau’n cynnig arweiniad i’r weithred fawr o addoli. Maent yn ein cadw rhag i’n haddoli fod yn ddim mwy na rhygnu ar yr un tant, rhag bod yn denau o gynnwys, a rhag bod yn gyfyng ei orwelion. Er mor boblogaidd ydoedd fel pregethwr, ni wn am unrhyw gyfrol o bregethau a gyhoeddodd. Ond fe fydd y gweddïau yn aros am mai dyna yw hanfod addoli ac yn mynd i galon ein hangen mwyaf fel eglwysi ac addolwyr. Y galw ers blynyddoedd bellach yw am addoli mwy bywiog a hwyliog, y cyfryngau’n weladwy a lliwgar, ac mae hynny’n rhywbeth i’w groesawu, wrth gwrs. Ond mewn llawer o eglwysi nid oes hyd yn oed amrywiaeth heb sôn am newid i batrwm yr addoli ers canrifoedd erbyn hyn, a hynny yn eglwysi Traddodiad yr Addoli Rhydd. Ond i Elfed, er y newidiadau allanol mewn addoli a cherddoriaeth band a sgriniau mawr, fe all cynnwys yr addoli fod yn ystrydebol, y neges yn feichus a’r addoli drwyddo draw yn ysbrydol ddiddychymyg ac yn arwynebol. Mae gweddïau’r cyfrolau – drwy’r Ysbryd – yn adnewyddu’r rhai sy’n addoli.

Mae cyfrolau ‘Dehongli’ Elfed yn gyfoethog, yn gytbwys ac yn gwbwl ddiogel i ni ymddiried yn llwyr yn ei arweiniad. Cyfrolau ysgolhaig Beiblaidd yn nhraddodiad gorau esboniadau Proestannaidd ydynt, ond bod eu maes yn ehangach na’r esboniadau arferol.

Ond yn y gweddïau y mae Elfed y diwinydd ar ei orau. Mae addoli’r oesoedd, tystiolaeth y canrifoedd, dehongliadau’r diwinyddion a’r proffwydi, a Iesu ei hun yn ein casglu ynghyd i un lle i blygu yn ostyngedig i ddathlu ein ffydd, ac i feithrin ufudd-dod. Dyna yw addoli’r eglwys. Mae Elfed yr awdur toreithiog, y pregethwr grymus a llwyddiannus dros 60 mlynedd ledled Cymru, yn ein hatgoffa mai yn y gweddïau y mae’r drws i lex orandi, lex credendi. Ystyr y dywediad hwnnw, sydd bron yn apostolaidd o hen, yw: ‘mesur ein gweddi neu ein haddoli yw mesur ein ffydd neu ein cred’. Dyna Elfed: addoli yw credu.

Yn ôl at Epilogau’r Ifanc – y munud i feddwl, yr ymdawelu ac yn arbennig, y weddi ar ddiwedd clwb ieuenctid swnllyd, llawn gweithgareddau. Yna, yn allweddol, y plygu. Yng nghanol prysurdeb ei weinidogaeth yn nyddiau Bangor bu Elfed yn golygu’r Goleuad. Ffrwyth y cyfnod prysur hwnnw oedd cyhoeddi Yn ôl y Dydd ( 1991 ), sef ei golofn wythnosol yn Y Goleuad, o adnodau, gweddïau a dyfyniadau gan arweinwyr Cristnogol drwy’r byd. Dyma ddechrau ei gyfnod o gyhoeddi’r gweddïau dros y blynyddoedd oedd i ddilyn, a hynny i unigolion ac eglwysi mewn cyfnod o dlodi mawr ym mywyd ac addoli ein heglwysi, yn union fel y bu’n paratoi ar gyfer pobl ifanc y clwb yn Llanelli ar ddechrau ei weinidogaeth. Diolch i Dduw amdano ac am ei gyfraniad a’i arweiniad.

P.Ll.J.

Cofio James Cone

Yr Athro James H Cone, Union Theological Seminary, EfrogNewydd.

Cofio James Cone

– a fu ‘o fewn munudau i adael yr eglwys’

Bu farw’r diwinydd James Cone ar 28 Ebrill yn 79 oed. Fe’i penodwyd yn Athro Diwinyddiaeth yng Ngholeg Union, UDA, yn 1969 ac yr oedd yn parhau i ddarlithio, ysgrifennu a phregethu i’r diwedd, bron. Roedd yn weinidog yn Eglwys Fethodistaidd Esgobol Affrica. Go brin y bydd ei enw yn golygu fawr ddim i’r mwyafrif o Gristnogion Gymru, ond fe fydd pawb yn gwybod am yr un a gafodd y dylanwad mwyaf arno, sef Martin Luther King. Bu Malcolm X yn ddylanwad arno hefyd. Cone yn fwy na neb, yn wir, a adeiladodd ar waith King a datblygu i fod yn broffwyd y ‘dystiolaeth ddu’ mewn gwlad o ‘Dduw gwyn’.

Mae Jim Wallis, arweinydd mudiad y Sojourners, wedi cyhoeddi cyfrol yn ddiweddar sy’n awgrymu mai ‘hilyddiaeth yw pechod gwreiddiol Americanwyr’ ac wedi cydnabod mai dylanwad James Cone sydd y tu ôl i ddatganiad dadleuol, ond proffwydol, o’r fath.

Mae nodi prif gyfrolau James Cone yn gystal cyflwyniad â dim i’w feddwl a’i waith:

Black Theology and black power (1969)

A black theology of Liberation (1970)

God of the oppressed (1975)

The Cross and the Lynching Tree (2011).

James Cone oedd yn gyfrifol am osod sylfeini Diwinyddiaeth Rhyddhad y Du, diwinyddiaeth a ddatblygodd yn gyntaf ymysg tlodion De a Chanolbarth America yn 60au a 70au yr ugeinfed ganrif ond diwinyddiaeth na chafodd fawr o sylw yng Nghymru, ac eithrio ymdrechion yr Athro D. P. Davies i wneud hynny.

Daeth Cone i sylweddoli fod hilyddiaeth bersonol a chyfundrefnol wedi meddiannu’r Gristnogaeth wyn, orllewinol ac Americanaidd, ac y mae hynny i’w weld erbyn hyn yn y Cristnogion (honedig) gwyn, efengylaidd, sydd mor gefnogol i Donald Trump. Cafodd Cone ei ddadrithio yn ifanc gan eglwysi efengylaidd America ond daeth i sylweddoli bod hynny yn ddwfn yn holl draddodiad ‘y gwareiddiad Cristnogol’. Yr oedd geiriau fel ‘Duw y darostyngedig oedd Duw y Beibl’ neu ‘mae cariad tuag at y darostyngedig a’r tlawd, yn ogystal â’r angerdd dwyfol, yn dangos bod cyfiawnder yng nghalon Duw’. Bu Cone ar fin troi ei gefn ar Gristnogaeth, ond clywodd yr alwad – hon oedd ei alwad fawr, wedi’r gyntaf pan oedd yn 16 oed – i ‘lefaru ar ran y di-lais a’r di-rym du yn America, yn enw Iesu, yr un a ddaeth i gyhoeddi rhyddid i’r caethion’.

Mynnai na all ‘Diwinyddiaeth Rhyddid’ fod yn opsiwn mewn coleg diwinyddol nac eglwys leol na chyfundrefnau eglwysig.

Yn y ‘lynching era’ (1880-1940) crogwyd 5000 o ddynion a merched du eu lliw gan Gristnogion gwyn, a hynny’n ein hatgoffa o groeshoeliad Iesu gan y Rhufeiniaid. Ond nid oedd y ‘Cristnogion‘ hyn yn gweld yr eironi na’r rhagrith yn eu gweithredoedd.

(The Cross and the Lynching Tree)

Ni allwn byth ymaflyd ac ymgiprys digon â Duw os ydym yn gwneud hynny gyda pharch at y gwirionedd, meddai Simone Weil, yr athronydd o Ffrainc. Mae’n well gan Grist i ni roi’r gwirionedd o’i flaen ef, oherwydd cyn bod yn Grist, gwirionedd ydoedd. Wrth droi oddi wrtho a mynd ar drywydd y gwirionedd, nid awn ymhell cyn syrthio i’w freichiau.

(The Cross and the Lynching Tree)

Pa siom bynnag a gafodd Martin Luther King, ni pheidiodd â phregethu gobaith gydag angerdd proffwyd. Mae’r freuddwyd yn parhau, meddai, oherwydd ni allwn ddigalonni. Os collwn obaith, fe gollwn yr egni a’r wefr sy’n symud bywyd yn ei flaen, rydym yn colli’r ‘dewrder i fod’, yr ysbryd hwnnw sy’n ein galluogi i fynd ymlaen er gwaethaf popeth.

(The Cross and the Lynching Tree)

Teyrnged yr Union Theological Seminary i’w Hathro (gan gynnwys dolen at recordiad o’i angladd)