Archifau Categori: Agora 48

Yn dawnsio o flaen yr allor

Yn dawnsio o flaen yr allor

Go brin fod Cân Nadolig Simeon wedi bod yn fwy addas i neb erioed nag yr oedd i Desmond Tutu drannoeth y Nadolig, ‘Yn awr yr wyt yn gollwng dy was yn rhydd, O Arglwydd, mewn tangnefedd, yn unol â’th air, oherwydd mae fy llygaid wedi gwedd dy iachawdwriaeth’ (Luc 2:29). Heb wybod am amgylchiadau ei farwolaeth yn 90 oed, fe fyddai Tutu wedi marw gyda gwên, fel y llun ar glawr ei gyfrol An African Prayer Book. Nid gormodiaith yw dweud, o fewn ychydig oriau i’w farwolaeth, yr oedd y wasg, llywodraethau ac arweinwyr eglwysig ledled byd yn galaru. Ond ni fyddai Tutu ei hun yn gweld ei farwolaeth fel testun galar.

Cyfrol fechan iawn yw ei lyfr gweddi Affricanaidd – prin 135 o dudalennau sydd iddi. Fe’i hargraffwyd ar bapur rhad a’i chyhoeddi gan Hodder & Stoughton am £7.99 yn 1995. Mae’r detholiad o weddïau wedi eu dewis gan Tutu (gan gydnabod cymorth dau arall) i gynrychioli hen, hen etifeddiaeth Gristnogol Affrica, o dystiolaeth Seimon o Gyrene drwy arweinwyr cynnar yr eglwys fel Awstin, Origen a Cyprian, ac i eglwysi hynaf y byd fel Ethiopia a’r Aifft. Mae’r detholiad hefyd yn cynnwys caneuon y caethweision, fel ‘There is a balm in Gilead’ a ‘Go down, Moses’, yn ogystal â nifer o weddïau gan y di-nod a’r anhysbys, fel gweddi’r pysgotwr neu weddi’r fam yng ngolau’r tân i’w theulu. Mae’n ddetholiad gan bobol o wahanol gefndiroedd a lliw a thraddodiadiadau o nifer o wledydd y cyfandir. Mae Desmond Tutu wedi ysgrifennu cyflwyniad pwysig, ac mae yna hefyd gyflwyniad i bob un o’r chwe adran yn y gyfrol ynghyd ag adnodau o’r Beibl sy’n sylfaen ac yn ffynhonnell gyson i weledigaeth Desmond Tutu.

O’r holl lyfrau ac erthyglau sydd wedi eu hysgrifennu ganddo ac amdano, efallai mai dyma’r gyfrol yr oedd ef fwyaf balch ohoni oherwydd iddo ymhyfrydu mewn etifeddiaeth mor hen a chyfoethog. Fe allwn ninnau, Gristnogion digon di-liw’r Gorllewin, ychwanegu mai dyma’r cyfandir sydd wedi cyfrannu fwyaf i’r dystiolaeth Gristnogol yn ein dyddiau ni.

Dyma ychydig ddyfyniadau o ragarweiniad y gyfrol, sy’n dweud llawer am Desmond Tutu ei hun, ei gred, ei dystiolaeth a’i gyfraniad.

We are made to live in a delicate network of interdependence with one another, with God and with the rest of God’s creation.

All life is religious, all life is sacred, all life is of a piece.

There is nothing you can do that will make God love you less. There is nothing you can do to make God love you more. God’s love for you is infinite, perfect and eternal. Tremendous stuff.

Dyna fynegiant o’i Gristnogaeth gynhwysfawr o’r Duw sydd â’i gariad yn ddiamod ac yn ddiderfynau. Dyma’r neges radical a dewr mewn byd rhanedig sydd wedi ei wneud yn llais proffwydol ein dyddiau ni .

Dim ond tri dyfyniad o’i waith ei hun sydd ganddo yn y gyfrol, ac mae un ohonynt yn ddienw! Mae’r cyfraniad dienw yn rhan o wasanaeth a gynhaliwyd ym mis Mai 1994 i nodi dechrau newydd a llywodraeth newydd yn Ne Affrica, a Mandela yn arlywydd. Tutu a Mandela oedd yn bennaf cyfrifol am y gwasanaeth, ond Tutu a glwir yn y geiriau hyn:

Fe fuom yn ymladd yn erbyn ein gilydd: bellach rydym yn cymodi er mwyn ymladd gyda’n gilydd; roeddem yn credu ei bod yn iawn i ni wrthwynebu ein gilydd: bellach rydym yn cymodi i ddeall ein gilydd; buom yn difoddef grym trais: bellach rydym yn cymodi i rym goddefgarwch. Buom yn codi rhwystrau rhyngom â’n gilydd: bellach fe geisiwn adeiladu cymdeithas cymod. Rydym wedi dioddef y gwahanu na lwyddodd i gyflawni dim: bellach rydym mewn cymod i gyflawni bod ynghyd. Roeddem yn credu mai gennym ni yr oedd y gwirionedd: bellach fe wyddom mai’r gwirionedd sy’n ein gwneud yn un. Rydym wedi ein cymodi i’r dyfalbarhad a’r amynedd sy’n gwneud heddwch; i’r tryloywder a’r tegwch sy’n gwneud cyfiawnder; i’r maddeuant a’r adferiad sy’n adeiladu harmoni; i’r cariad a’r ailadeiladu a fydd yn dileu tlodi a gwahanfuriau; i’r profiad o adnabod ein gilydd sy’n gwneud mwynhau ein gilydd yn bosibl; i rym ysbrydol yr un Duw – a’n gwnaeth o un cnawd ac un gwaed – sy’n ein caru.

Desmond Tutu oedd ‘proffwyd dymchwel apartheid’ ac un o arweinwyr pwysicaf (ond nid yr unig un o bell ffordd – bu eraill o’i flaen ac a ddylanwadodd arno) yr eglwysi a’r frwydr fyd-eang yn erbyn y gyfundrefn apartheid ym mhob rhan o’r byd, gan gynnwys yn arbennig frwydr y Palestiniaid. Fe ddaeth i Gymru sawl gwaith i ddangos gwerthfawrogiad o waith y mudiad gwrth-apartheid yn ein plith. Er iddo fod mewn swyddi dylanwadol oedd yn rhoi cyfle iddo godi ei lais, fel esgob ac archesgob, ac er iddo ennill clod a gwobrau fel Gwobr Heddwch Nobel, dewis uniaethu ei hun yn llwyr â thlodi ac amgylchiadau ei bobl a wnaeth. Pan oedd yn Esgob Johannesburg yr oedd yn byw yn ei gartref yn Soweto ar gyrion y ddinas yn hytrach nag ym ‘mhalas yr esgob’. Roedd Soweto, wrth gwrs, yn symbol i’r byd o ormes apartheid.

Tutu a Mandela oedd yn gyfrifol am greu’r cyfnod pwysig o ‘iacháu ein gorffennol’ wedi apartheid drwy gyfrwng y Comisiwn Gwirionedd a Chymod, 1995. Tutu oedd Cadeirydd y Comisiwn ac fe gyhoeddwyd saith cyfrol swmpus o waith y Comisiwn dros wyth mlynedd. Fe fu’r gwaith yn faich ac yn alar i Tutu wrth glywed am yr hyn oedd wedi digwydd yn ystod y cyfnod tywyll. Mae llun ohono yn ystod sesiwn o’r Comisiwn yn gorwedd ar wastad ei gefn wedi blino’n gorfforol ac yn emosiynol o fod wedi clywed tystiolaeth mor drist a dirdynnol. Bu ei ddylanwad yn allweddol yn sicrhau na fyddai’r cyfnod yn dilyn apartheid yn llithro i ryfel cartref yn Ne Affrica.

Roedd llawenydd a hiwmor ffydd Tutu yn ddigon i’w gadw ef a’r eglwys rhag anobaith. Os oedd yn clywed fod yna rai yn y gynulleidfa yn Cape Town neu Johannesburg fel ysbïwyr yn chwilio am achos i’w ddwyn yn ei erbyn a’i arestio – boed o’r llywodraeth apartheid neu, yn ddiweddarach, lywodraeth yr ANC – yr oedd Tutu yn gwneud yn siŵr y byddai’r addoli’n llawn llawenydd, heb falais na chasineb. Roedd hyn yn aml yn golygu bod yr Arch(esgob) yn dawnsio o flaen yr allor gyda’r côr. Gwên ddewr, gadarn, broffwydol oedd gwên a llawenydd Desmond Tutu. Roedd yn dewis ‘bod yn glown’ a oedd yn barod i ddioddef dros ei Waredwr.

Mae llawer ohonom yn falch o gael dweud i ni gyfarfod Desmond Tutu. Fe gefais innau gyfle i gael sgwrs ag ef i HTV yng Ngŵyl Teulu Duw (1986) ac fe gafodd Arwyn, yr ieuengaf o dri o blant teulu o Gapel y Groes, Wrecsam, gyfle i gyflwyno Beibl Cymraeg iddo. Ni fedraf gofio’n fanwl beth oedd ymateb Tutu. Wrth ei dderbyn, fe ddywedodd fod ‘pobl enfys Duw’ nid yn unig yn cyfeirio at Dde Affrica ond at yr eglwys hefyd, a bod y Beibl Cymraeg a Chymru yn rhan o’r enfys honno.

Geiriau a welir ar ddiwedd cyflwyniad Tutu i’w gyfrol An African Prayer Book ac a ddyfynnir hefyd yn y testun ei hun yw geiriau Awstin Sant o Affrica:

Fe fydd y cyfan yn Amen ac yn Halelwia:
fe orffwyswn ac fe welwn,
fe welwn ac fe fyddwn yn gwybod,
fe fyddwn yn gwybod ac fe garwn,
fe garwn ac fe folwn –
wele’r diwedd na fydd yn ddiwedd.

Ac yn Desmond Tutu mae’r weddi’n troi yn gân a’r gân yn ddawns a’r ddawns yn ddathliad o gariad Duw yng Nghrist.

PLlJ
Gweler hefyd adroddiad llawn Emlyn Davies o’r ymateb byd-eang i farwolaeth Desmond Tutu.

“Mentor, ffrind a chwmpawd moesol.”

“Mentor, ffrind a chwmpawd moesol.”

Teyrngedau i’r diweddar Desmond Tutu

Adroddiad Emlyn Davies

Drannoeth marwolaeth Desmond Tutu, roedd y wasg Brydeinig yn hael eu teyrngedau iddo, a’r tudalennau blaen yn llafar eu hedmygedd. “Collodd y byd un o amddiffynwyr mwyaf hawliau dynol” meddai’r Guardian, a disgrifiodd y Daily Telegraph ef fel “un o gewri’r frwydr gwrth-apartheid”. I’r Daily Mirror roedd yn “eicon o heddwch,” ac yn un a fedrai “swyno arweinwyr y byd gyda’i gynhesrwydd a’i chwerthiniad heintus.” Dewisodd papur newydd yr i ei ddisgrifio mewn dau air cryno: “Cawr moesol”.

“Offeiriad gwrthryfelgar De Affrica” oedd pennawd y deyrnged gan y BBC ar eu gwefan newyddion, gan fynd ymlaen i ychwanegu “Llwyddodd ei wên a’i bersonoliaeth anorchfygol i ennill ffrindiau ac edmygwyr iddo ledled y byd.” Mae’r deyrnged yn tanlinellu dylanwad arweinwyr eglwysig croenwyn arno’n fachgen ifanc, yn enwedig rhai fel Trevor Huddleston, oedd ei hun yn un o wrthwynebwyr mwyaf apartheid. Pwysleisir hefyd y byddai Tutu’n arfer dweud mai cymhellion crefyddol oedd ganddo, ac nid gwleidyddol.

Llun: Wikipedia

Llun: Wikipedia

Mae’n addas iawn bod y deyrnged hon gan y BBC yn defnyddio sawl enghraifft i bwysleisio annibyniaeth barn Desmond Tutu, ac ambell un o’r enghreifftiau yn peri i rai carfanau deimlo’n bur anesmwyth, siŵr o fod. Ym mis Ebrill 1989, bu’n ddeifiol ei feirniadaeth o’r ffaith bod llawer gormod o bobl dduon mewn carchardai ym Mhrydain. Yn ddiweddarach, cythruddodd yr Israeliaid pan aeth ar bererindod i Fethlehem adeg y Nadolig, a mynd ati i gymharu tynged yr Arabiaid ar y Llain Orllewinol ac yn Gaza â dioddefaint y bobl dduon yn Ne Affrica.

Yn 2017, daeth Aung San Suu Kyi dan y lach pan gafwyd datganiad gan Tutu yn gresynu bod un a gai ei chydnabod fel symbol o gyfiawnder yn arwain gwlad lle roedd y lleiafrif Mwslemaidd yn wynebu hil-laddiad.

Yn yr un flwyddyn, mynegodd wrthwynebiad i benderfyniad Donald Trump i gydnabod Jerwsalem fel prifddinas Israel. “Mae Duw yn wylo,” meddai, “o ganlyniad i weithred mor ymfflamychol a gwahaniaethol.”

I droi at y teyrngedau o ffynonellau eraill, mae’n ddiddorol gweld sut mae arweinydd ei wlad ei hun yn gweld colli Tutu. Yn ei deyrnged ef, dywedodd yr Arlywydd Cyril Ramaphosa fod ei farwolaeth yn cloi pennod arall o brofedigaeth yn hanes ei wlad, wrth iddynt ffarwelio ag un o’r ffigurau amlycaf o blith y genhedlaeth a fu’n gyfrifol am saernïo’r Dde Affrica newydd, rydd. “Roedd Desmond Tutu yn wladgarwr heb ei ail”, meddai, “ac yn arweinydd o egwyddor a oedd yn ymgorfforiad o’r gwirionedd Beiblaidd bod ffydd heb weithredoedd yn farw.”

Cyfeiriodd at ei ddeallusrwydd a’i allu rhyfeddol, a’i benderfyniad di-ildio yn wyneb grymoedd apartheid, ond pwysleisiodd ei fod hefyd yn ŵr tyner ei dosturi tuag at y rhai a oedd wedi dioddef gormes, anghyfiawnder a thrais o dan apartheid, a’i fod yn dal i deimlo poen y rhai bregus sy’n cael eu cam-drin, ble bynnag y bônt, ledled y byd.

“Fel Cadeirydd y Comisiwn Gwirionedd a Chymodi, rhoes lais i ddicter y ddynoliaeth gyfan ynghylch effeithiau hyll apartheid, a dangosodd wir ystyr ubuntu, cymod a maddeuant. Defnyddiodd ei allu academaidd helaeth i hyrwyddo’r achos dros gyfiawnder cymdeithasol ac economaidd ledled y byd. O balmentydd y gwrthsafiad yn Ne Affrica i bulpudau’r eglwysi cadeiriol ac i addoldai mawr y byd, a hyd at leoliad mawreddog seremoni Gwobr Heddwch Nobel, disgleiriodd ‘yr Arch’ fel lladmerydd a hyrwyddwr ansectyddol, cynhwysol, yn amddiffyn hawliau dynol ymhob cwr o’r byd.

Aeth yr Arlywydd ymlaen i sôn am effaith hyn i gyd ar ei fywyd personol. Bu’n ddigon ffodus i oresgyn y diciâu, a safodd yn gadarn yn erbyn creulondeb y lluoedd apartheid a’u hymdrechion parhaus i’w sigo. Ond ni allai bygythiadau’r asiantaethau diogelwch a’u holl rym milwrol ei ddychryn na’i atal rhag ei ​​gred ddiysgog yn rhyddid ei wlad.

“Arhosodd yn driw i’w argyhoeddiadau drwy gyfnod y trawsnewid a bu’n egnïol yn ei ymdrechion i ddwyn yr arweinyddiaeth a’r sefydliadau newydd i gyfrif yn ei ffordd ddihafal ei hun, a hynny er mwyn atgyfnerthu’r sefyllfa.”

Yn ôl Cyngor Eglwysi’r Byd, er bod yr Archesgob yn arweinydd allweddol yn y frwydr foesol yn erbyn y system apartheid yn Ne Affrica, roedd effaith ei weinidogaeth a thystiolaeth ei fywyd yn ymestyn ymhell y tu hwnt i ffiniau ei wlad ei hun a thu draw i’w gyfnod ei hun hyd yn oed. Parhaodd ei ymrwymiad egwyddorol a’i sêl ddiwyro dros gyfiawnder i bawb wedi i apartheid ddod i ben. Credai Tutu yn angerddol fod y ffydd Gristnogol yn gynhwysol o bawb, a bod y cyfrifoldeb Cristnogol er lles pawb. Bu ei arweinyddiaeth a’i esiampl yn fodd i’n trwytho i gyd yn y gred honno ac mae’n parhau i’n galw i weithredu ar yr argyhoeddiad hwnnw. Dywedodd Ysgrifennydd Cyffredinol dros dro Cyngor Eglwysi’r Byd, y Parchg Athro Dr Ioan Sauca, “Rydyn ni’n diolch i Dduw am roi’r Archesgob Tutu i ni am 90 mlynedd. Drwy ei fywyd a’i weithiau mae wedi dod yn symbol o urddas a rhyddid i bob bod dynol ac wedi ysbrydoli llawer i ddefnyddio eu rhoddion a’u doniau yng ngwasanaeth eraill ac yng nghenhadaeth a thasg broffwydol yr eglwys. Heddiw, gyda Desmond Mpilo Tutu wedi’n gadael, mae’r byd yn lle tlotach o lawer. Ymunwn â phobl De Affrica i alaru ar ôl un o hoelion wyth y frwydr yn erbyn apartheid.” Un arall a siaradodd yn huawdl am y diweddar Archesgob oedd y Parchg Frank Chikane, Cymedrolwr Materion Rhyngwladol Cyngor Eglwysi’r Byd: “Yn yr Archesgob Desmond Tutu rydym wedi colli proffwyd mawr a oedd yn byw yn ein plith ac a safodd dros gyfiawnder – cyfiawnder Duw i bawb – yma yn Ne Affrica, ar gyfandir Affrica, a ledled y byd, gan gynnwys sefyll yn erbyn anghyfiawnderau a gyflawnwyd yn erbyn Palestiniaid yn Israel-Palestina, mewn sefyllfa lle na fyddai eraill yn meiddio codi llais.” 

Yma yng Nghymru cafwyd sawl teyrnged gan arweinwyr eglwysig ac yn eu plith eiriau’r Parchg Aled Edwards ar wefan BBC Cymru Fyw, lle mae’n rhestru’r meysydd y bu Tutu mor arloesol ynddynt, ac yn ein hatgoffa o’r berthynas agos rhyngom ni yng Nghymru a’r cawr o Dde Affrica, drwy’r ymweliadau i’n plith a’r ffaith iddo gael ei anrhydeddu gan y Cynulliad am ei waith blaengar.  

Ond fe rown y gair olaf i’r cyn-Arlywydd Barack Obama a ddisgrifiodd Tutu fel “mentor, ffrind a chwmpawd moesol.” Go brin bod angen dweud rhagor.

 

“Heulwen dan gymylau”

“Heulwen dan gymylau”

Datod: Profiadau unigolion o ddementia. Gol: Beti George Y Lolfa £8.99

Adolygiad gan Emlyn Davies

Ar hyn o bryd, mae Eglwys Bresbyteraidd Cymru ac Undeb yr Annibynwyr Cymraeg wrthi’n ddygn yn trefnu ymgyrchoedd i geisio creu eglwysi dementia-gyfeillgar. Mae’r Eglwys yng Nghymru gam ar y blaen yn hyn o beth, gyda chyfoeth o adnoddau eisoes ar gael. Mae’n briodol ein bod ninnau yn Agora hefyd yn rhoi sylw i’r pwnc, a hynny drwy gyfeirio at Datod, y  gyfrol ddirdynnol gan 17 o gyfranwyr gwahanol yn cwmpasu profiadau rhai yn byw gyda’r cyflwr, eu perthnasau, eu gofalwyr ac arbenigwyr  meddygol. Ar adegau mae’r ysgrifennu’n gignoeth, dro arall yn dyner a chynnes, ond bob amser yn onest a dewr ynghanol pob tristwch.

Fel y dywed Beti George yn y Rhagair, mae effaith y clefyd yn troi bywydau ben i waered, a hynny wedi ei grynhoi ganddi i un ymadrodd: “Datod ymennydd a datod cynlluniau bywyd.” Ar ben hynny, dagrau pethau yw bod yna ddiffygion difrifol yn y gwasanaeth gofal dementia, ac mae annhegwch y sefyllfa’n golygu bod yn rhaid talu am y gofal. “Dw i’n crefu am gymorth ond does neb yn gwrando,” meddai Mrs A yn ei hysgrif hi, “Mae gwir angen strwythur a chymorth ymarferol arnon ni.”  Dyna eiriau sy’n cael eu hadleisio droeon gan sawl cyfrannwr, a’r gri o’r galon sy’n britho’r tudalennau yw bod angen rhoi trefn ar y berthynas rhwng y sector iechyd a’r sector gofal. Mae’r naill gyfrannwr ar ôl y llall yn tystio i’r unigrwydd o orfod brwydro am bopeth, a hynny yn erbyn asiantaethau’r llywodraeth.

Beth felly yw gwerth cyfrol fel hon? Mae’n ddarllen digalon ar adegau, a ninnau’n cael ein sugno i mewn i’r anobaith creulon sy’n rhan o brofiadau sawl un. Ond ar y llaw arall, dyna pam ei bod mor bwysig, sef am ei bod yn tanlinellu’r annhegwch ac yn dangos y diffygion yn y ddarpariaeth a’r angen am gefnogaeth ymarferol ac ariannol.

Gwyddom i gyd beth yw realiti hyll dementia ond cawn glywed gan rai o’r arbenigwyr mwyaf blaenllaw yn y maes sy’n gwneud cyfraniad pwysig i ddysgu rhagor am y cyflwr. Mae cyfraniadau’r arbenigwyr yn drawiadol ac awdurdodol, ac mae’n galondid clywed am y gwaith ymchwil anhraethol bwysig sy’n digwydd yma yng Nghymru i wella ein dealltwriaeth a’n tywys tuag at ddarganfyddiadau pell-gyrhaeddol.

Cafodd y pandemig effaith dychrynllyd ar rai â dementia a’u teuluoedd, fel y gwelwn yn y mwyafrif o’r ysgrifau. Mae’r tynerwch a’r anwyldeb yng nghyfraniadau Efan Rhys a Ffion Heledd Fairclough yn ddigon i doddi’r galon galetaf: dau berson ifanc yn sôn am eu tad-cu, y cyn-farnwr Philip Richards, a’u straeon yn datgelu perthynas gariadus, glos, cyn profi’r hiraeth ar ôl colli cysylltiad drwy’r cyfnod clo.  Yr un oedd profiad Rhys ab Owen o golli gweld ei dad, Owen John Thomas, y cyn-aelod Cynulliad. Mae’r cyfeiriadau at y modd y collodd ei dad ei ddileit mewn ffigurau a mathemateg, a’r modd yr anghofiodd ei Gymraeg, ac yntau wedi ei dysgu a’i hyrwyddo mor angerddol, yn ofnadwy o drist. Ysgytwol oedd clywed hanes y cyfnod clo o safbwynt Jayne Evans, rheolwraig cartref gofal a ddaliodd yr aflwydd ei hun, ac a welodd farwolaethau yn y cartref.

Nid pawb sy’n suddo’n gyflym i grafangau’r dementia, fel y clywn ni gan Glenda Roberts, cyn-nyrs yn Ysbyty Bryn Beryl, a hithau’n mynd o gwmpas ysgolion i godi ymwybyddiaeth o’r cyflwr, ac wedi i chi ddarllen ei stori hudolus, mae’n werth troi at You Tube i’w gwylio gyda chriw o blant yn trafod dementia. Chwiliwch am Prosiect Anti Glenda. Sôn am falm i’r enaid!

Cyfraniad arall sy’n cyffwrdd rhywun yw’r hanes calonogol am y ddarpariaeth ardderchog yng Nghanolfan Gofal Dydd Capel Waengoleugoed, Llanelwy, lle y dylai’r weledigaeth fod yn ysgogiad i ni i gyd.

Un o gymwynasau mwyaf y gyfrol hon yw ein goleuo a’n hatgoffa o greulondeb dementia, boed hynny’n glefyd Altzheimer, math cyrff Lewy, dementia fasgwlaidd, dementia blaenarleisiol neu amrywiaeth arall. Mae’n bwysig ein bod yn clywed am brofiadau teuluoedd a gofalwyr heb gelu unrhyw beth, a diolch i Beti a’r cyfranwyr i gyd am rannu eu profiadau. Gobeithio y bydd clywed eu hanes yn ein hysgwyd i ymgyrchu ar eu rhan ac i gynnig yr adnoddau sydd ar gael o fewn ein heglwysi i’w cefnogi a’u cynnal.

Rhown y gair olaf i John Philips, sy’n adrodd am ei brofiadau yn gofalu am ei ddiweddar briod, Bethan, yr awdur a’r hanesydd:

Mae heulwen dan gymylau – a gwên
Yn gudd yn y dagrau;
Yna afiaith hen hafau
Ddaw’n ei dro i’r co’ – cyn cau.
                                                 J.P.

Iesu v Cesar

 

Iesu v. Cesar
gan Guto Prys ap Gwynfor

Pan aned Iesu, Gaius Octavius, neu Octavian (63cc–14oc) oedd ymherodr Rhufain. Llwyddodd Octavian i gael ei gydnabod fel unben yn dilyn cyfres o ryfeloedd cartref gwaedlyd, a ddilynodd llofruddiaeth ei ewythr, a’i lys-dad, Iwl Cesar, yn 44cc. Parhaodd y rhyfeloedd hyd 31cc pan drechwyd Marc Antoni a Cleopatra ym mrwydr Actium. Mabwysiadodd Octavius yr enw Cesar Awgwstus, ac yn ôl yr enw hwnnw yr adnabyddir ef hyd heddiw, dyna’r enw a ddefnyddia Luc wrth iddo sôn am eni Iesu.

PAX ROMANA

Yn dilyn y rhyfeloedd cartref hynny cafwyd cyfnod o ddwy ganrif o’r hyn a elwir yn Pax Romana, neu Heddwch Rhufeinig. Cysylltwyd yr heddwch hwn â buddugoliaeth Octavius yn y rhyfel cartref. Honnwyd taw buddugoliaeth milwrol oedd sylfaen yr heddwch. Honiad poblogaidd hyd heddiw. Wrth gwrs nid oedd yr ‘heddwch’ hwnnw’n heddwch mewn gwirionedd, llonyddwch i bendefigion Rhufain a’i thaleithiau allu cario ymlaen i gynnal eu cyfundrefn anghyfiawn a gormesol ydoedd a chyfle i’w masnachwyr a’i thir-feddianwyr wneud eu ffortiwn ar gefn y werin a’r caethweision. Ymladdwyd llu o ryfeloedd ar ffiniau’r ymerodraeth, goresgynwyd nifer o wledydd (yn cynnwys Cymru), chwalwyd mewn modd creulon iawn obeithion nifer o genhedloedd, fel yr Iddewon yn 60oc a 132oc pan ddinistriwyd Jerwsalem a’i theml a gwasgarwyd yr Iddewon (y Diaspora) ar draws y byd. Defnyddiwyd y groes er mwyn cadw’r heddwch.

Dyna’r fath o heddwch oedd y Pax Romana a ddyrchafwyd yn ei chyfnod ac a ddyrchefir hyd heddiw fel esiampl dda o fendithion yr ymerodraeth Rufeinig. Dyma’r math o heddwch y mae Jeremeia’n cyfeirio ato pan ddywed “Dim ond yn arwynebol y maent wedi iacháu briw fy mhobl, gan ddweud, ‘Heddwch! Heddwch!’ – ac nid oes heddwch.” (Jeremeia 6:14 a 8:11). A dyma’r math o heddwch yr ydym ninnau’n ei fwynhau heddiw. Llonyddwch pan mae’r drefn economaidd hynod anghyfiawn  yn cael ei hybu a’i chanmol gan y cyfoethog grymus!

CWLT YR YMHERODR

Yr oedd yr ymerodraeth Rufeinig yn un hynod iawn o grefyddol. Yr oedd duwiau o bob math ar bob llaw. Yr oedd Rhufain yn barod i oddef yr amrywiaeth yma cyhyd ag y bo’r arddelwyr  yn barod i gydnabod y prif gyltiau sef cwlt duwies Rhufain a chwlt yr ymherodr, Cesar. Yr oedd y crefyddau i gyd yn barod i wneud hynny, heblaw am yr Iddewon, er hynny  fe oddefwyd Iddewaeth oherwydd i’r arweinwyr gefnogi Iwl Cesar yn ystod y rhyfel cartref rhyngddo a Pompei. Eto i gyd nid oedd Iddewaeth yn boblogaidd o bell ffordd, a bu tensiwn rhyngddynt hyd y gwrthryfeloedd a sicrhaodd difodiant y wladwriaeth Iddewig yn 60oc a 132oc. I ganol y tensiynau hyn y ganwyd Iesu ac o ganlyniad iddynt y lladdwyd ef. Trwy ei weinidogaeth bu’n annog pobol i ddilyn ffordd tangnefedd wrth fynd i’r afael a’r tensiynau.

Augustus ( – Llun Wikipedia)

Ystyriwyd Awgwstus fel ymherodr tra effeithiol, fe, yn ôl y gred gyffredin, oedd yn gyfrifol am sicrhau’r heddwch a deyrnasai. Er hynny gŵr hynod o greulon ydoedd ac un oedd yn barod i ddyrchafu ei hunan i fod yn dduw. Dywed Mary Beard amdano yn ei chyfrol SPQR: A History of Ancient Rome, ei fod yn feistr ar y defnydd o bropaganda gan greu’r argraff ei fod yn deyrn rhadlon a chymwynasgar yn ogystal a bod yn ryfelwr effeithiol a chadarn, ond mewn gwirionedd dyn creulon a hynod o hunan–geisiol ydoedd a gipiodd rym drwy drais ac a gynhaliodd ei hun drwy drais a’r bygythiad o drais.

 

YR UN DWYFOL

Perthyn ei bropaganda i’r arfer oesol o glodfori rhyfela a’r rhyfelwyr a’u rhamanteiddio. Rhan o’r propaganda oedd y newid enw, ystyr y Lladin Awgwstus yw ‘yr un dwyfol’, yn y Roeg fe alwyd ef yn Sebastos, sef ‘yr un i’w addoli’. Gan ei fod yn fab mabwysiedig i Iwl Cesar oedd wedi ei ddyrchafu’n dduw, fe’i ystyriwyd yn ‘fab duw’ ac yn ‘dduw’ ei hun. Arysgrif mewn tref ger Sparta, Groeg, o 15 o.c. yn cyfeirio at ŵyl a gynhaliwyd  “i’r duw Cesar Awgwstus, mab duw, ein gwaredwr a’n hachubwr”. Oherwydd ei lwyddiannau milwrol galwyd ef yn Waredwr y Byd. Yn wir, ystyriwyd ef yn ymgnawdoliad o’r dwyfol, a talwyd gwrogaeth i’w genius fel i dduw.

Yn y flwyddyn 9cc lluniodd Cynghrair Dinasoedd Asia ddatganiad i ddyrchafu’r Awgwstus dwyfol – y bwriad oedd mesur amser o ddydd ei enedigaeth a dathlu nadolig ymerodrol:

Gan fod rhagluniaeth, sydd wedi trefnu’n ddwyfol ein bodolaeth, wedi cyfeirio’i hegni a’i sêl drwy ddwyn i fodolaeth y daioni perffaith yn Awgwstus, a lanwyd o fendithion ganddi er lles y ddynoliaeth, a’i osod drosom ni a’n disgynyddion fel gwaredwr – yr un a roes ddiwedd ar ryfel, ac a fydd yn trefnu heddwch, Cesar, drwy ei ymddangosiad gwellwyd ar obeithion y rhai fu’n proffwydo’r newyddion da [euaggelia – efengyl]… gan taw genedigaeth y duw hwn oedd cyfrwng dyfodiad y newyddion da a drigai ynddo… [datganwn] y bydd Medi 23ain yn ddydd calan y flwyddyn newydd”.

Sylwer ar yr eirfa a ddefnyddiwyd gan gwlt yr ymherodr i’w ddisgrifio ac i ddisgrifio’r hyn a gyflawnodd – rhagluniaeth, gwaredwr, newyddion da; sonir amdano fel gwaredwr y byd, duw a mab duw a’i fod wedi cael ei eni i roi diwedd ar ryfel a chreu heddwch. Dyma’r eirfa a ddefnyddia awduron yr Efengylau i sôn am Iesu.

Y  gwerthoedd a’r meddylfryd Rhufeinig hyn oedd yn sylfaen i’r addysg yn yr ysgolion bonedd yn Lloegr (ac ambell un yng Nghymru) a helpodd i greu’r ysfa imperialaidd a’u nodweddai; fe’i hefelychwyd gan yr ysgolion gramadeg (ac yna’r ysgolion cyfun yn yr ymdrech i efelychu’r crach). Mae hyn yn esbonio llawer am y Prif Weinidog Prydeinig sydd yn mawrygu’r hyn a elwir yn ‘Glasuron’ o hyd!

ICHTHUS

Heddwch a orfodwyd gan fygythion a thrais eithafol oedd y Pax Romana, ‘tangnefedd’ y byd syrthiedig hwn. Perffeithiwyd y dull mwyaf creulon o gael gwared ar rai a beryglai’r Pax Romana, benthyciad o Persia, sef y groes. Croeshoelio oedd y dull creulonaf, ond nid yr unig ddull o bell ffordd o ddienyddio ‘terfysgwyr’ (‘terroristiaid’ yn yr ieithoedd cyfoes). Ystyriwyd unrhyw un a fygythiai’r heddwch Rhufeinig fel terrorist a haeddai ei arteithio a’i ladd yn y modd hwn. Yr oedd yr heddwch hwn yn dra dderbyniol i’r breintiedig cyfoethog oedd yn byw bywydau o safon byw hynod o uchel. Nid oedd felly i’r werin dlawd a’r caethweision. Dibynai’r heddwch ar y lluoedd arfog a’r parodrwydd i ddefnyddio trais eithafol a mynd i ryfel: “Os am heddwch, paratowch ar gyfer rhyfel”! Meddylfryd sy’n dal yn dra phoblogaidd, ac sy’n rheoli byd-olwg y mwyafrif o’r boblogaeth o hyd. Digon teg yw datgan taw dyma ffordd y byd. “Nid fel y mae’r byd yn rhoi yr wyf i’n rhoi i chwi,” meddai Iesu pan sonia am adael i’w ddisgyblion ‘dangnefedd’.

Llun- WordPress

Dioddefodd Iesu ar Golgotha neu Galfaria o ganlyniad i ymdrech yr awdurdodau Rhufeinig i gadw’r heddwch hwn. Sylwch fel y gwnaeth yr Eglwys Fore herio’r meddylfryd imperialaidd hwn drwy ddefnyddio fel symbol yr ἸΧΘYΣ – Ichthus (Ἰησοῦς Χριστός Θεοῦ Yἱός Σωτήρ, Iesous Christos Theou Huios Soter – Iesu Grist Mab Duw Gwaredwr) y ‘pysgodyn’ sy’n datgan mai Iesu yw Mab Duw, ac efe yw’r Gwaredwr. Na, nid symbol bach sentimental neis oedd hwnnw ond datganiad heriol oedd yn deyrn-fradwraeth yng ngolwg yr awdurdodau. Heriai eu holl ffordd o feddwl a’u holl werthoedd.

Y MESEIA

Mae Mathew yn dweud yr un peth a Luc sef bod dyfodiad Iesu i’r byd yn herio’r grymus cyfoethog ac yn cyflwyno gwerthoedd hollol wahanol.

Lluniwyd storïau’r geni gan Mathew a Luc gyda’r bwriad i herio’r meddylfryd imperialaidd sy’n cael mynegiant yn y datganiadau uchod, y mawrygu a gogoneddu trais a’r cwlt imperialaidd sy’n dyrchafu pobol breintiedig uwchlaw pawb arall. Yng nghân yr angylion defnyddir teitlau ar gyfer y baban Iesu oedd yn cael eu hystyried fel ‘eiddo’ Cesar – “ganwyd i chwi heddiw yn nhref Dafydd, Waredwr, yr hwn yw’r Meseia, yr Arglwydd;” (Luc 2:11). Fel y gwelwyd uchod ‘gwaredwr’ yw un o’r teitlau mwyaf cyffredin i’w roi i Cesar, ac ‘Arglwydd’ (ym mhob diwylliant) yw’r gair a ddefnyddir i ddynodi awdurdod, statws a grym. Mae’r angylion yn datgan taw Iesu, nid Cesar, yw’r Gwaredwr a’r Arglwydd.

Perthyn ‘Meseia’ i’r disgwyliadau Iddewig. Mae Mathew yn dweud yr un peth a Luc sef bod dyfodiad Iesu i’r byd yn herio’r grymus cyfoethog ac yn cyflwyno gwerthoedd hollol wahanol. Mae Herod yn ymdrechu i gael gwared a’r hyn a ystyria fel bygythiad i’w rym a’i gyfoeth ef a’i awdurdod ef dros y genedl Iddewig. Cyfaill i Awgwstus ac un oedd yn barod iawn i ddefnyddio dulliau Rhufain o lywodraethu oedd Herod. Pwysleisia Mathew bod Herod a’i werthoedd yn elyniaethus i Iesu a’i werthoedd ef.

Yr oedd Palesteina yn rhan hynod drafferthus o’r ymerodraeth Rufeinig. Yn ystod bywyd Iesu, heblaw am gyfnod ei alltudiaeth yn yr Aifft, bu Iesu’n byw yn nhiriogaeth Herod Antipas, mab Herod Fawr sef Galilea a thiroedd eraill y tu hwnt i’r Iorddonen. Nid oedd gan Iesu unrhyw barch at hwn, galwodd ef yn gadno. Fe fu’n gyfrifol am ladd Ioan Fedyddiwr. Gyda chaniatad Rhufain ac o dan ei hawdurdod y teyrnasai ef. Yr oedd Jwdea a Samaria’n cael eu llywodraethu gan Raglaw Rhufeinig ers marwolaeth Herod Fawr, un ohonynt oedd Pontius Pilates. Yr oedd haenau uchaf y gymdeithas Iddewig, yr archoffeiriad a’r offeiriadon, yr ysgrifenyddion, y Sadwceaid a llawer o’r Phariseaid yn cydweithredu â’r Rhufeiniaid, ac yn ymelwa o’r Pax Romana. Yr oeddent yn rhan o’r gyfundrefn ormesol. Nhw oedd perchnogion y tiroedd yn Galilea, ond yr oeddent yn byw yn y ddinas, yn bennaf yn Jerwsalem, ac o’u plith hwy y daeth yr arweinwyr crefyddol a reolai’r deml. Rhain oedd gelynion Iesu.

Nodweddwyd y cyfnod gan ymlediad y bwlch rhwng y tlawd a’r tra chyfoethog. Trigai’r cyfoethog yn y dinasoedd mawr, Tiberias yn Galilea a Jerwsalem yn Jwdea. Eu breintiau hwy a amddiffynwyd gan y lluoedd arfog, weithiau rhag bygythiadau o’r tu fas, ond gan amlaf rhag y bobol yn y wlad fel y gwelwyd yn ystod y gwrthryfeloedd niferus a fu ym Mhalesteina. Ganwyd Iesu i blith y tlodion gwledig, dyna ergyd pwyslais Luc pan ddywed iddo gael ei osod i orwedd ym mhreseb yr anifail; a bod ei rieni wedi rhoi aberth y tlodion, dwy golomen, pan gyflwynwyd Iesu yn y deml. Bwriad Luc yw pwysleisio bod Duw yn uniaethu â’r tlodion!

GWERTHOEDD HEDDIW

Wrth ystyried cyflwr ein byd sylweddolwn bod gwerthoedd Awgwstus yn dal i arglwyddiaethu, a gwerthoedd y baban a aned o Fair yn cael eu gwawdio a’u dirmygu.
Roedd cwlt Cesar yn dal mewn bri pan ysgrifenwyd yr Efengylau, a bu mewn bri am ganrifoedd wedyn – mae e’n dal mewn bri. Wrth ystyried cyflwr ein byd sylweddolwn bod gwerthoedd Awgwstus yn dal i arglwyddiaethu, a gwerthoedd y baban a aned o Fair yn cael eu gwawdio a’u dirmygu. Trychineb y sefyllfa yw bod mwyafrif llethol y rhai sy’n galw Iesu’n Arglwydd yn dilyn ac yn ymddiried yn ffordd Awgwstus. Credir o hyd taw’r  cyfoethogion rhyfelgar yw’r rhai sy’n gwaredu.

Cyhoeddwn ninnau mai Iesu, nid Cesar, yw’r Gwaredwr ac mai ffordd Iesu, nid ffordd Cesar, yw ffordd gwaredigaeth sy’n dwyn gobaith a chyfeiriad i’n byd.

COP 26 – Dagrau ein sefyllfa

COP 26 – DAGRAU EIN SEFYLLFA

Adroddiad arbennig gan y Parchedig Gethin Rhys

(Mae’r erthygl hon yn rhyngweithiol: medrwch glicio ar y dolenni glas i ddarllen rhagor neu i weld fideo ar y pwnc.)

Roedd hi’n ddydd Sadwrn Tachwedd 13 2021. Fe ddylai cynhadledd hinsawdd fyd-eang COP26 yn Glasgow fod wedi gorffen y noswaith flaenorol, ond bu raid parhau am 24 awr ychwanegol i’r gwledydd ddod i gytundeb.

Roedd y rhan fwyaf o bobl fu’n gwylio yn teithio adre ac yn ceisio dilyn oriau olaf y gynhadledd ar gysylltiadau diwifr annigonol ar drenau neu fysiau. Ond roeddwn i yn Glasgow o hyd. Doedd dim modd cael mynediad i’r gynhadledd ei hun, felly roeddwn yn gwylio’r trafodaethau ar y llif byw wrth dacluso’r fflat a fenthycwyd i mi am y pythefnos.

Roedd modd i mi felly ddiweddaru fy nghydweithwyr trwy ddau grŵp Whatsapp – y naill ar gyfer cynrychiolwyr grwpiau ffydd a’r llall ar gyfer mynychwyr o Gymru.

Wrth i’r trafodaethau barhau fe ddaeth yn amlwg fod y cytundeb terfynol yn mynd i fod yn llai gwerthfawr na hyd yn oed y cytundeb drafft annigonol a gyflwynwyd yn gynt yn y gynhadledd.

Bu raid i Alok Sharma, y Cadeirydd, oedi’r trafodaethau sawl gwaith wrth i grwpiau o gynrychiolwyr grynhoi o amgylch John Kerry o’r Unol Daleithiau a Frans Timmermans o’r Undeb Ewropeaidd – y ddau chwaraewr mwyaf pwerus yno. Roedden nhw eisoes wedi sicrhau gohirio unrhyw ofyniad ar eu gwledydd nhw i gyfrannu at “golledion a difrod” a achoswyd gan eu defnydd nhw (a’n defnydd ni) o danwydd ffosil dros y ddwy ganrif a hanner diwethaf.

Trosglwyddwyd y mater hwnnw i’w drafod eto mewn pwyllgor – hen dacteg sydd, ysywaeth, yn gyfarwydd i bawb sy’n mynychu cynadleddau eglwysig hefyd!

Gyda dim arian cymorth ar gael iddynt, felly, dyma India a Tsieina yn dweud na allent gytuno  i’r geiriad a gynigiwyd yn gofyn am ddod â llosgi glo i ben ac am ddiweddu cymorthdaliadau ar gyfer tanwydd ffosil yn gyffredinol. Wedi’r cyfan, yn y gynhadledd hinsawdd gyntaf oll yn Rio de Janeiro yn 1992, fe addawodd  y gwledydd cyfoethog fynd ati gyntaf i ostwng eu hallyriadau, a chynnig cymorth i’r gwledydd tlotach ddal i fyny yn economaidd cyn iddyn nhw leihau eu hallyriadau hwythau. Dros y blynyddoedd, fe droes hynny yn darged i bob gwlad – cyfoethog neu dlawd – gyrraedd allyriadau sero net erbyn 2050 – a dyna pam y mae Tseina yn anelu ond at 2060 ac India at 2070. Maen nhw’n cadw at yr addewid gwreiddiol y caen nhw fwy o amser a chymorth i drawsnewid.

Er mwyn achub Cytundeb Hinsawdd Glasgow  bu raid i Alok Sharma gytuno i liniaru’r geiriau – gostwng y defnydd o lo, nid ei ddileu; a chaniatáu cymorthdaliadau i brynwyr tlawd gael glo rhad i gynhesu eu tai. Cafwyd ton o siom, yn enwedig o blith y gwledydd hynny sydd dan fwyaf o fygythiad gan newid hinsawdd. ‘Chawson nhw ddim llais yn y trafodaethau hyn (cafwyd adroddiadau bod yr UDA a’r UE yn brysur eu bwlio y tu ôl i’r llenni i gadw’n dawel rhag colli’r cyfan – tra ar yr un pryd yn cyflwyno areithiau dagreuol am eu hwyrion yng ngŵydd y cyhoedd). Wrth ymddiheuro o’r gadair am yr hyn a ddigwyddodd, fe ddaeth Alok Sharma yn agos at wylo.

Pan ddanfonais i’r ddau grŵp Whatsapp eiriau cynrychiolydd Ynysoedd y Maldives, yn dweud y byddai’n cefnogi’r cytundeb “ond mae’n rhy hwyr i’r Maldives”, fe ddaeth emojis dagrau yn ôl ataf. Dywedodd un iddo fod yn wylo ers hanner awr gyda beth oedd yn digwydd. Fe droes cyffro dilyn y gynhadledd hanesyddol yn dasg fugeiliol i mi Ond mewn difrif, sut arall ond trwy wylo y medrai unrhyw un ymateb i arweinyddion byd sy’n gwybod yn iawn fod eu penderfyniadau yn tynghedu gwledydd cyfain i fynd o dan y don, ond yn penderfynu felly beth bynnag?

Yn y pythefnos cyn hynny roeddwn wedi cael digon o gyfle i wylo. Fe sicrhaodd Cymorth Cristnogol, Maint Cymru a nifer o asiantaethau eraill gyfleoedd i bobl frodorol ddod i Glasgow. Roedd yn anodd iddynt gael llwyfan yn y brif gynhadledd – dim ond gwladwriaethau sydd â’r hawl i siarad yno, ac mae imperialaeth Brydeinig ac Ewropeaidd wedi sicrhau nad oes gan yr un o’r bobloedd frodorol hyn wladwriaeth. Ond yn eglwysi Glasgow ac ar y strydoedd fe gawsant eu cyfle i arwain y protestiadau ac i adrodd eu hanes.

Mewn cyfarfod dan nawdd mudiad Cristnogol Operation Noah,  meddai Pastor Ray (yr ail o’r dde uchod), bugail Anglicanaidd gyda phobl frodorol y wlad a elwir heddiw yn Awstralia, “Fe fu ein pobl ni yn byw yn y wlad hon am 60,000 o flynyddoedd, ac yn gofalu amdani; fe fu pobl wyn yma am 200 mlynedd ac mae’r cyfan wedi ei ddifetha”. Nid gormodiaith yw hynny – cofier i 3 biliwn o greaduriaid farw  yn y tanau gwyllt yno yn ystod haf 2019-20.

Gan fudiadau o Gymru y gwahoddwyd Galois Florez Pizango o bobl y Wampis  (uchod) – sydd wedi cyhoeddi ymreolaeth rhag Periw er mwyn gwarchod eu tiroedd – a Rivelino Verá Gabriel o bobl y Guarani ym Mrasil. Ar ddiwedd cyfarfod Climate Cymru (clymblaid o fudiadau y mae Cytûn yn aelod ohono) fe ofynnodd Verá am gael ein bendithio yn unol â’i draddodiad gan ei fod yn teimlo mor gyfforddus yn ein plith – teimlad prin, mae’n debyg, yn ystod y gynhadledd hon.

Doedd dim llawer o wynebau yn ddi-ddeigryn erbyn diwedd y fendith hon (llun isod).

Cefais fy syfrdanu droeon yn ystod y gynhadledd gan urddas y bobloedd hyn ymhlith pobl orllewinol sydd wedi etifeddu, ac o hyd yn elwa ar, y cyfoeth a ddaeth o ysbeilio eu tiroedd. Mae eu hymarweddiad graslon yn wers i ni gyd am sut i gyd-fyw ar y blaned fregus hon.

Yn y llun hefyd gwelir Sophie Howe, Comisiynydd Cenedlaethau’r Dyfodol Cymru, ac Elen, Poppy a Shenona o blith Llysgenhadon Hinsawdd Ieuenctid Cymru, a fu’n bresenoldeb huawdl a bywiog trwy gydol y gynhadledd. Yn wir, arwydd o obaith ynghanol yr holl siom oedd brwdfrydedd di-ball cynrychiolwyr ifainc o sawl gwlad. Mae’r dasg yr ydym ni, bobl hŷn y gwledydd cyfoethog, yn gosod ar eu hysgwyddau ifainc yn achos cywilydd i ni; ond mae eu parodrwydd i ysgwyddo’r maich enfawr hon yn galondid. Y peth lleiaf y gallwn ni ei wneud nawr yw wylo gyda nhw wrth iddyn nhw ystyried eu dyfodol coll. Fel y canodd unawdydd ifanc yn y côr plant isod o Loegr, “Is my future already over?”

Yr unawdydd bach hwnnw (ar y dydd Sul ynghanol y pythefnos) oedd y cyntaf i beri i mi wylo. Fe arhosais innau yn ddi-ddeigryn ar y Sadwrn olaf yna, efallai gan fy mod mor brysur yn diweddaru fy ffrindiau. Ond fe lifodd y dagrau pan fynychais oedfa fore Sul yn yr eglwys gyfagos. Roedd pob elfen yn yr oedfa (Eglwys Esgobol yr Alban) yn taro tant ac yn ysgogi ymateb:

· Roedd hi’n Sul y Cofio, a dyma gofio nid yn unig y sawl a laddwyd yn rhyfeloedd y gorffennol ond hefyd y sawl yr ydym ni wedi dewis rhyfela yn eu herbyn trwy reibio’r amgylchedd. Ys dywedodd Arlywydd Gweriniaeth Palau yn y Môr Tawel ar ail ddiwrnod y gynhadledd, “‘Run man i chi fomio ein hynysoedd yn hytrach na gwneud i ni ddioddef a gwylio ein tranc araf.” Rydym bellach yn rhyfela heb sylweddoli hynny.

· Dyma’r weddi gyffes wedyn yn ein hatgoffa “i ni bechu ar feddwl, gair a gweithred, ac yn yr hyn y methom â’i wneud” – megis cadw ein haddewidion yng nghynhadledd Rio 1992.

· Cafwyd darlleniad o Bennod 13 Efengyl Marc, lle mae Iesu yn sôn am ddiwedd y byd.

· Wedyn roedd y gyffes ffydd yn dweud ein bod yn credu yn Nuw, “creawdwr nef a daear”, yr union ddaear y mae arweinyddion byd yn methu â chytuno ei gwarchod.

· Buom yn gweddïo am anghenion enfawr ein byd yn dilyn y gynhadledd.

· Rhannwyd cynnyrch y ddaear ar ffurf bara, ond doedd dim modd rhannu’r gwin oherwydd rheolau diogelwch Covid. Roedd yr hanner cymundeb hwn yn ein hatgoffa mai hanner cynnyrch y byd yn unig yr ydym yn gadael i’r genhedlaeth nesaf.

· Yn ystod y cymun fe ganwyd Gweddi Ffransis Sant, lle bo dagrau gad im ddod â gwên … na foed im hawlio dim i mi’n y byd, ond rhoi i eraill fyddo ‘mraint o hyd.

Ymadawais â’r eglwys yn sychu fy nagrau er mwyn trafod y gynhadledd ar Bwrw Golwg ar Radio Cymru a dechrau ar fy nhaith adref. Dagrau’r sefyllfa yw bod ein byd ynghanol argyfwng na welwyd ei bath yn hanes y ddynoliaeth (er i’r deinosoriaid  wynebu rhywbeth tebyg). Ond roedd yr oedfa wedi fy atgoffa fod gennym yn ein ffydd yr adnoddau ysbrydol ac emosiynol sydd eu hangen i wynebu’r realiti hwn ac ymgodymu ag ef. Dagrau’r sefyllfa yw i ni fethu â gwneud hynny cyhyd. Ein cyfrifoldeb, os yw Cristnogaeth 21 yn mynd i deilyngu ei enw, yw helpu ein gilydd i gofio, cyffesu a deall ein cyfrifoldeb yn yr 21ain ganrif hon i Gread Duw, ac mewn cymundeb â’r Creawdwr ymdynghedu i fyw’r cyfrifoldeb hwnnw. A dim ond wedyn y bydd modd iddo “sychu pob deigryn” o’n llygaid (Datguddiad 21.4)

Mae’r Parch. Gethin Rhys yn Swyddog Polisi i Cytûn, a bu’n cynrychioli eglwysi Cymru yn nigwyddiadau ymylol Cynhadledd COP26.

Barn bersonol a fynegir yn yr ysgrif hon.

Argyfwng Tai – neu Argyfwng Cartrefi?

ARGYFWNG TAI – NEU ARGYFWNG CARTREFI?
gan Dafydd Iwan

Wrth geisio meddwl am bennawd i’r pwt yma, roedd rhywun yn ddiarwybod yn cyffwrdd â hanfod y broblem. Ai argyfwng tai sydd gennym yng Nghymru, neu argyfwng cartrefi? Mi fyddwn i’n bendant yn barnu o blaid yr ail, oherwydd nid prinder adeiladau sy’n creu’r broblem, ond y defnydd sy’n cael ei wneud o’r adeiladau sydd ar gael, yn enwedig felly o ran darparu cartrefi addas i bawb yn ein cymdeithas.

I’r rheini ohonom sy’n hofran o gwmpas oed yr addewid, roedd y drefn o sicrhau cartref yn un weddol syml pan oeddem yn iau. Y dewis cyntaf fel arfer oedd cael fflat neu dŷ ar rent (ac roedd Swyddog Rhenti Teg gan yr awdurdod lleol yn cadw llygad ar bethau rhag i landlordiaid fod yn rhy farus), ac yna symud ymlaen wrth i’n cyflog godi i brynu tŷ, trwy forgais fel rheol, a symud i le mwy wrth i’r teulu a’r cyflog gynyddu. I’r rhai oedd ar gyflog llai neu’n ddi-waith, aros mewn tŷ rhent preifat neu dŷ cyngor oedd raid. Yn raddol, symudodd Llywodraeth Llundain y pwyslais o dai Cyngor i dai dan ofal y Cymdeithasau Tai (Housing Associations), ac, yn fwy diweddar, i dai dan ofal y Cwmnïau Tai a ffurfiwyd i gymryd perchnogaeth o stoc dai’r Cynghorau Lleol.

A dyna oedd dechrau’r problemau, gan fod hawl gan rai tenantiaid i brynu eu cartrefi rhent am bris gostyngol (diolch yn bennaf i gyfnod Thatcheriaeth). Wrth i’r stoc tai cymdeithasol leihau, doedd dim digon o dai newydd yn cymryd eu lle, a’r un pryd roedd atebolrwydd democrataidd y Cymdeithasau/Cwmnïau Tai newydd yn dirywio, a gallu tenantiaid i fynnu gwelliannau i’w cartrefi yn araf wanhau.

Felly, gwelsom leihau graddol ar y stoc o dai cymdeithasol oedd ar gael i gartrefu’r teuluoedd oedd yn methu fforddio prynu, a lleihau hefyd ar y rheolaeth dros lefel y rhenti, a hynny’n arwain at renti oedd ymhell o afael llawer teulu. Roedd y system fudd-dâl tai i helpu’r rhai tlotaf bron yn amherthnaso

l am mai arian oedd hwnnw oedd yn mynd yn syth i bocedi’r landlord wrth i lefel y rhenti barhau i godi.

Ac yna, ar ben hyn oll, gwelsom newidiadau eraill sydd wedi gwneud yr argyfwng yn waeth fyth mewn ardaloedd sy’n denu ymwelwyr, prynwyr ail gartrefi a thai haf, a phobl sydd am ymddeol i’r wlad neu lan môr. Mae Brecsit a’r Pandemig wedi cyfuno i waethygu pob un o’r ffactorau hyn, ac nid gormodiaith bellach yw galw’r sefyllfa yn “Argyfwng”.

Bydd y ffeithiau uchod yn gyfarwydd i’r rhan fwyaf ohonoch, ond mae’n werth ail-ddweud rhai o’r ffeithiau hyn er mwyn ceisio deall y gwead cymhleth o ffactorau sy’n creu’r argyfwng presennol. Nid un ffactor sydd ar waith, ac nid un datrysiad sydd i’r argyfwng. Ond y mae dwy ffaith sylfaenol y mae’n werth eu pwysleisio, sef nad ydym fel cymdeithas yn gwneud defnydd iawn o’n stoc dai, a does dim digon o reolaeth ddemocrataidd dros ein stoc o dai cymdeithasol.

Yr ateb sydd wedi cael ei gynnig gan Gymdeithas yr Iaith Gymraeg ac eraill ers blynyddoedd yw “Deddf Eiddo”, sef deddf gwlad a fyddai i bob pwrpas yn caniatáu i Awdurdodau Lleol reoli’r farchnad dai yn eu hardaloedd, yn unol â’r galw a’r angen lleol am gartrefi. Mae’n ateb syml (a chymhleth!!) y byddwn i’n bers

onol yn cytuno â hi, ond nid yw’n debygol o ddigwydd yn y drefn gyfalafol sydd ohoni, lle mae’r “Farchnad Rydd” yn cael ei gweld fel y rheol aur i’w dilyn ym mhob maes. Felly, y gorau y medrwn anelu ato yw cyfaddawd fyddai’n caniatáu mwy o reolaeth dros ein stoc o dai cymdeithasol, ac yn creu “marchnad leol” ar gyfer tai yn yr ardaloedd (niferus) hynny lle mae gormod o dai yn cael eu prynu fel tai gwyliau ac ail gartrefi.

Yr hyn mae Cristnogaeth 21 yn anelu ato felly yw bod yn lefain yn y blawd i ddod â chynifer o gyrff at ei gilydd – yn Gymdeithasau Tai, Awdurdodau Lleol, cyrff fel Housing Justice Cymru, Cytûn a’r enwadau crefyddol yng Nghymru – i weld pa ddefnydd y gellir ei wneud o’r tir a’r adeiladau sy’n perthyn i’r enwadau a’r eglwysi i ymateb i’r galw am fwy o gartrefi i bobl yn eu cynefin.

Fel pobol sy’n credu mewn Cristnogaeth ymarferol, byddai’n anfaddeuol pe baem yn gwneud dim i geisio lleddfu’r broblem ddifrifol yma sy’n effeithio ar gymaint o unigolion a theuluoedd yng Nghymru. O feddwl am yr holl gapeli sy’n cau, a’r holl eiddo sy’n perthyn i ni fel enwadau Cristnogol, mae’n anodd credu nad oes gennym gyfraniad i’w wneud. Mi all fod yn fater o gydweithio â Chymdeithas Dai leol i addasu capel yn fflatiau (fel sydd wedi cael ei wneud eisoes mewn rhai mannau) ar gyfer eu gosod ar rent, neu’n gyfuniad o greu cartref newydd a lle o addoliad newydd cyfleus, neu greu canolfan aml-bwrpas ar gyfer y gymuned leol.

Yr elfen bwysig yw fod unrhyw gartref newydd a gaiff ei ddarparu o dan reolaeth leol i sicrhau mai ar gyfer galw lleol y bydd y cartref hwnnw. Y cyrff amlwg i reoli hyn fyddai’r Cymdeithasau Tai sy’n bod yn barod (megis Grŵp Cynefin yn siroedd y gogledd), neu gellir creu cymdeithasau tai newydd, lleol a gaiff eu rheoli gan y gymuned. Os gallwn wneud hyn gyda thafarndai, beth sydd i’n rhwystro rhag gwneud defnydd gwell o dir ac adeiladau ein capeli? Ac, wrth gwrs, ni ddylai hyn olygu prysuro’r broses o gau capeli, ond yn hytrach, gall fod yn ffordd o ailfywiogi rhai capeli a’u hysgwyd o rigol sy’n arwain yn anochel at gau’r achos. Mewn sawl ardal, yr hyn sydd ei angen yw dangos i’r gynulleidfa fod yna bosibiliadau newydd o fynd ati gydag eraill i feddwl yn greadigol, a diwallu angen yn ein cymdeithas am atebion ymarferol yn ogystal â chynhaliaeth ysbrydol.

Nawr yw’r union adeg i bwyso am hyn, gan fod y cytundeb newydd rhwng y Llywodraeth yng Nghymru a Phlaid Cymru yn bwriadu gweithredu yn y maes hwn. Ond ni fydd yn hawdd datrys y broblem, a dyna pam mae’n bwysig i bawb ohonom roi ein hysgwydd dan y baich, a chynnig cyfraniad ymarferol i ddatrys sefyllfa a all fod yn ergyd farwol i gymunedau ledled Cymru.

 

Plant yn addoli

Plentyn ar goll?

John Gwilym Jones

Aeth blynyddoedd heibio ers imi weld rhyw fam, mewn oedfa, yn gorfod codi o’i chôr i fynd allan â’i babi. Mae sgrech y babi hwnnw yn atsain yn fy nghof o hyd. Yn yr un côr byddai brawd y babi, neu ei chwaer. Byddai’r teulu wedi bod yno yn gwrando, yn ôl eu harfer, yn ymyl ei gilydd ar y darlleniad, ar y weddi ac ar y bregeth. Byddai’r teulu wedi codi i ganu pob emyn, a’r rhieni’n medru canu llawer llinell heb edrych ar y llyfr emynau. Wedi’r oedfa byddai’r teulu wedi dychwelyd adre gyda’r atgofion am awr o addoli wedi eu plannu yn eu bywydau am byth. I mi erbyn heddiw, rwy’n clywed y babi yna fel sgrech hen addoliad yn trengi, addoliad mewn capel sydd bellach yn prysur fynd heibio.

Paid â phryderu am ddyfodol Cristnogaeth yng Nghymru, meddwn innau yn fy hyder ddegawdau yn ôl: mae deddf gwlad wedi sicrhau y bydd y plant yn cael Addysg Grefyddol (gyda phriflythrennau) yn yr ysgol gynradd a’r ysgol uwchradd. Ac mae’n dda fod Cristnogaeth a Hindŵaeth a Mwslemiaeth yn cael eu cyflwyno er mwyn i’n plant ddeall mor ganolog yw crefydd ym mywyd y ddynoliaeth. Yn wir, yn y ddogfen newydd ar yr arweiniad i ysgolion defnyddir termau aruchel megis Crefydd a Gwerthoedd a Moeseg. Ydynt, y maent yn astudio Duw, ond nid oes disgwyl i’r un ysgol ddysgu neb i addoli Duw.

A dyma fi’n cael fy nghywiro ar unwaith. Os na all yr ysgol ddyddiol ddysgu’r plant i addoli, mae gennym yng Nghymru draddodiad bendigedig yr ysgol Sul. A rhaid imi gydnabod mai un o’r cymwynasau rhagorol a welsom yng Nghymru dros y canrifoedd diweddar hyn oedd ymroddiad gwirfoddol yr athrawon dawnus a gawsom yn cynnal ysgolion Sul yn ein heglwysi. Fe gofia llawer ohonom am yr hen batrwm oesol: oedfa’r bore, ysgol Sul ac oedfa’r hwyr. A byddai plant ein heglwysi yn gyfarwydd â mynd i’r tri chyfarfod.

Bellach, edwinodd yr arfer hwnnw bron yn llwyr. Sefydlwyd arfer newydd, sef cynnal yr ysgol Sul mewn rhyw fath o gyswllt rhannol gydag oedfa’r bore, a dyfeisiwyd amrywiaeth o batrymau addas mewn gwahanol ardaloedd i ddod i delerau â gweithgareddau’r plant. Erbyn hyn mae poblogrwydd chwaraeon bore Sul yn dynfa i blant o bob oed, gan gynnwys, er enghraifft, golli disgyblion oherwydd poblogrwydd rygbi, tȋm bechgyn neu dȋm merched, yn y clwb lleol. Ac o ganlyniad mae hyd yn oed bodolaeth yr ysgol Sul yn y fantol.

Yr hyn a brofodd yn ergyd farwol i addoliad yr eglwys oedd i’r drefn yna greu’r syniad mai lle’r plant oedd yr ysgol Sul ac mai lle’r oedolion oedd yr oedfa. Gwyddom am lawer o blant yn cyrraedd oedran eu derbyn yn aelodau heb eu bod yn gyfarwydd ag addoliad yn oedfa’r eglwys. Yr unig gyfarfodydd y byddent yn eu gweld fyddai oedfaon gwyliau megis y Diolchgarwch neu’r Nadolig, a hwythau’n “perfformio” ynddynt. Felly, a ddylem ddisgwyl i’r genhedlaeth ifanc droi i fabwysiadu, yn rhan o’u bywyd, elfen hollol estron iddynt hwy fel ein hoedfa a’n haddoliad traddodiadol ni?

Mae’r cwestiwn yna’n codi cwestiwn arall mwy sylfaenol: os dilyn Iesu yw hanfod ein Cristnogaeth, a yw addoli yn hanfodol i’n cenhadaeth? Os cytunwn ei fod, rhaid gofyn pwy yn union yr ydym yn ei addoli?

Byddai rhai yn ateb mai gwrthrych ein haddoliad yw Iesu’r Gwaredwr, gan dderbyn ei farw aberthol fel iachawdwriaeth i’n heneidiau er mwyn inni etifeddu bywyd tragwyddol. O dderbyn y safbwynt hwn byddai’r ffordd ymlaen yn eglur i ni: byddem yn ymgyrchu yn ein heglwysi i gynnal cyfarfodydd efengylu, gan ddarparu caneuon i gyffroi’r emosiynau, a seilio’n ffydd yn llwyr ar y Beibl fel Gair digyfnewid Duw. Ac fe allai defnyddio’r cyfryngau torfol ar y We greu hwyl diwygiad tebyg i’r hyn a welwyd yng Nghymru dros gan mlynedd yn ôl.

Petaem yn dewis y ffordd hon, mae’n debygol iawn y ceid llwyddiant llifeiriol am flynyddoedd, yn ôl patrwm y diwygiadau a fu. Byddai’r torfeydd yn dyrchafu personoliaethau, a’u dysgeidiaeth yn hawdd ac eglur. Ond yna, os dysgwyd unrhyw beth gan hanes mudiadau tebyg y canrifoedd, rwy’n ofni mai dros genhedlaeth neu ddwy yn unig y daliai’r fflamau yna i losgi.

Un dewis gwahanol yw cydnabod a chyffesu mai addoli Duw yw ein braint ni oll, a dilyn Iesu, fel athro ac arglwydd ein bywydau. Llwybr mwy heriol o lawer. Ond dyna’r llwybr a osododd yntau ei hun ar gyfer ei ddisgyblion. Ac oherwydd mai llwybr mor anodd yw’r ffordd a gymerodd efe, yr oedd gweddi yn rhan annatod a chyson o’i fywyd. Ar Dduw y dibynnai, yn nerth Duw y gweithredai, drwy arweiniad Duw y dysgai. Duw oedd y person canolog yn ei fywyd, i’r fath raddau fel y gwelai Dduw yn dad iddo. Dyna’r addoliad canolog ym mywyd Iesu. Ac i ni, ei ddilynwyr, dyna a rydd nerth yn gynhaliaeth inni, y weddi bersonol gerbron Duw.

Beth felly yw perthynas y weddi bersonol a’r oedfa? Fy ateb i yw hyn: dyna’r fan y gwelais ac y clywais i fy nheulu yn gweddïo. Dyna lle clywn i fy mam-gu yn llefaru gweddi’r Arglwydd. Dyna lle clywn fy mam yn canu “Arglwydd Iesu, dysg im gerdded / drwy y byd yn ôl dy droed.” Gweddïau dirgel a phersonol a charbwl eu geiriau, na fyddai neb ond Duw yn eu clywed, fyddai eu gweddïau, yn yr ydlan neu yn y beudy. Ond rwy’n diolch i Dduw mod i wedi cael clywed eu gweddïau yn ein côr yn y capel. Dyna un o fendithion yr addoliad cyhoeddus, ein bod yn cael clywed ein gilydd, ein cymdogion, ein cyd-aelodau a’n teulu, yn addoli Duw. Hynny yn unig a all sicrhau dyfodol ein heglwysi. Felly o’m rhan i, parhaed addoliad cyhoeddus, ar Zoom neu yn y capel, fel y bydd babanod bach, fu’n sgrechian, ryw ddiwrnod yn cael gweld siâp geiriau salm ar wefus y fam. 

 

 

Addasiad o eitem ar flog Philip Yancey

Addasiad o eitem ar flog Philip Yancey, sydd wedi bod yn ddylanwad cadarnhaol iawn ar genhedlaeth o Gristnogion sydd wedi bod ar daith o gulni dogmataidd i lwybr cariadus dilyn Iesu. Mae ei gyfraniadau’n parhau i ysbrydoli.

Wrth drafod fy hunangofiant diweddar Where the Light Fell, rwy’n aml yn defnyddio’r geiriau “eglwyswenwynig” i ddisgrifio ffurf eithafol o grefydd ffwndamentalaidd taleithiau’r De y cefais fy magu ynddi. Rwy’n sôn weithiau fy mod wedi bod “mewn adferiad”, mewn proses o ddadwenwyno, byth ers hynny.

“Dywedwch wrthyf, ”gofynnodd un fu’n fy ngyf-weld mewn podlediad,“beth sy’n gwneud eglwys yn wenwynig?” Daeth tair nodwedd i’r meddwl ar unwaith.

  1. OFN

Mae atgofion eglwys fy ieuenctid yn ail-greu teimladau o ofn a chywilydd. Roedd yn anodd clywed yr efengyl fel newyddion da pan oedd y rhan fwyaf o’r pregethau’n canolbwyntio ar bechod ac uffern. Dros y degawdau, mae eglwysi wedi chwarae ar lawer o ofnau: Arlywydd Catholig (JFK), Armagedon, comiwnyddiaeth, yr ail ddyfodiad, Y2K, AIDS, dyneiddiaeth seciwlar, rhywioldeb hoyw, sosialaeth, ffantasi’r New World Order, COVID-19. Mae rhai o’r ofnau hyn wedi bod yn ddilys, ond mae eraill yn ffinio ar feddylfryd cynllwyn.

“Mae cariad perffaith yn gyrru allan ofn,” meddai 1 Ioan 4:18. Nid yw eglwys iach yn defnyddio tactegau dychryn i gam-drin emosiynau pobl. Nid yw ychwaith yn gwadu y byddwn yn wynebu sefyllfaoedd brawychus yn ystod ein bywydau. Yn hytrach, mae’n cyfeirio pobl ofnus tuag at Dduw dibynadwy. Mae’r Salmau a’r Proffwydi yn dangos y patrwm yn glir: dro ar ôl tro, atgoffir pobl sy’n wynebu trychineb am y Duw nad yw’n ychwanegu at eu pryder. “Byddwch lonydd, gan wybod mai fi yw Duw,” meddai Salm 46 fel cyngor, hyd yn oed pan fydd cenhedloedd mewn rhyfel a’r mynyddoedd yn siglo.

Ie, dylem frwydro yn erbyn anghyfiawnder ac ymateb i drasiedi, ond o sefyllfa o dosturi. Mae’r byd yn dal i fyw’n fregus trwy bandemig sydd wedi effeithio ar bron pawb ar y blaned. Rwyf wedi siarad â gweinidogion sydd wedi disgrifio cynulleidfaoedd sydd wedi’u rhwygo gan ddicter ac ofn dros frechlynnau a mygydau. Ai dyma’r gorau y gallwn ei wneud wrth gynrychioli’r Un y mae’r apostol Paul yn ei ddisgrifio fel “Duw pob cysur, a Thad tosturi”?

  1. EITHRIO

Roedd eglwys fy mhlentyndod yn Atlanta yn gosod diaconiaid wrth y drws i wrthod mynediad i bobl ‘drafferthus’ fel pobl groenddu oedd am geisio mynychu oedfa. Diolch i Dduw, mae ein cymdeithas wedi symud y tuhwnt i’r math hwnnw o hiliaeth oedd wedi’i gyfreithloni — ac eto mae rhagfarn yn parhau mewn ffurfiau eraill.

Mae’r apostol Paul, oedd unwaith yn Pharisead na fyddai hyd yn oed yn ystyried cyffwrdd â chenedl-ddyn, caethwas, neu fenyw, yn gosod egwyddor gadarn ar ôl ei dröedigaeth: “Nid oes Iddew na chenedl-ddyn, nid oes caethwas na rhydd, ac nid oes gwryw a benyw, rydym i gyd yn un yng Nghrist Iesu.” Mewn un ergyd, chwalodd y muriau sy’n gwahanu hil, dosbarth a rhyw. Er hynny, nid yw’r eglwys erioed wedi rhoi’r gorau i gael trafferth gyda’r union faterion hyn.

Ysgrifennodd y gweinidog o Ganada Lee Beach: “Os ydych chi eisiau tyfu mewn cariad, wnewch chi ddim o hynny drwy fynychu mwy o astudiaethau Beiblaidd neu gyfarfodydd gweddi; bydd yn digwydd wrth i chi fynd yn agosach at bobl nad ydynt yn debyg i chi.”Mae gras yn cael ei brofi pan fyddwn ni’n dod wyneb yn wyneb â phobl sy’n wahanol i ni.Ydyn ni’n eu croesawu?Rwy’n meddwl am y bobl oedd yn ffeindio Iesu’n ddeniadol – ac yn cael eu derbyn gan Iesu –“hereticiaid” (fel y menywod o Samaria), tramorwyr (swyddog Rhufeinig), yr isaf mewn cymdeithas (puteiniaid, casglwyr trethi, yr anabl, y rhai â’r gwahanglwyf).

Ni wn am unrhyw eglwysi a fyddai’n mynd ati i eithrio rhywun o hil neu ddosbarth cymdeithasol gwahanol erbyn hyn, ond gwn am lawer o eglwysi sy’n “digwydd” cynnwys pobl o’r un dosbarth, hil a safbwynt gwleidyddol. Pa fath o groeso fyddai person digartref neu fewnfudwr tlawd yn ei gael mewn cynulleidfa o’r fath? Efallai, mewn ymateb i’m magwraeth hiliol, nawr pan fyddaf yn cerdded i mewn i eglwys newydd, po fwyaf y mae ei haelodau’n debyg i’w gilydd, ac yn debyg i mi, y mwyaf anghyfforddus yr wyf yn teimlo yn eu plith nhw.

  1. ANHYBLYGRWYDD

Gall diffyg hyblygrwydd eglwysig fod ar sawl ffurf. Mewn achosion eithafol, gall gweinidog awdurdodol greu awyrgylch sydd yn agos at un cwltaidd. Mae cyfres o bodlediadau poblogaidd a gynhyrchwyd gan Christianity Today yn olrhain twf a chwymp Eglwys Mars Hill yn Seattle, a arweiniwyd gan Mark Driscoll trwy gynnydd rhyfeddol, dim ond i weld yr eglwys yn chwalu o achos ei arddull awdurdodol. Mae cyfaill i mi sy’n seicolegydd sydd wedi astudio gweinidogion, yn amcangyfrif bod gan 80 y cant ohonynt dueddiadau narsisaidd cryf. Pam na ddylent fod felly? Rydym yn eu dyrchafu, yn llythrennol, ar lwyfannau, ac yn neilltuo’r dasg anhygoel iddyn nhw o ddweud wrthym beth i’w gredu a sut i ymddwyn.

Yn rhy aml o lawer, mae arweinwyr narsisaidd yn canolbwyntio ar fân bwyntiau athrawiaethol ac yn colli’r brif neges, o gariad di-ben-draw Duw at fodau dynol sydd wedi ymddieithrio. Mae Efengyl Ioan yn disgrifio Iesu fel un sy’n “llawn gras a gwirionedd”. Mae eglwysi anhyblyg yn tueddu’n drwm tuag at ochr “gwirionedd” y raddfa gydbwysedd honno, ac yn aml yn pentyrru rheolau ymddygiad nad oes hyd yn oed sôn amdanyn nhw yn y Beibl.

Unwaith eto, mae’r apostol Paul yn dangos ffordd fwy hyblyg. “I ryddid y rhyddhaodd Crist ni. Safwch yn gadarn, felly, a pheidiwch â phlygu eto i iau caethiwed,” datganodd wrth y Galatiaid, gan wrthwynebu’n chwyrn y rhai a fynnai fod dilynwyr Iesu yn arddel yr arfer Iddewig o enwaedu. Ac eto, dewisodd dderbyn yn wirfoddol (Actau 18, 21) er mwyn uniaethu â chredinwyr Iddewig. Yn yr un modd, yn dibynnu ar aeddfedrwydd ysbrydol yr eglwys yr oedd yn ymdrin â hi, addasodd ei gyngor ar faterion fel gwyliau paganaidd a bwyta cig oedd wedi’i gynnig fel offrwm i’r delwau.

Rhoddodd Paul grynodeb o’i ddull gweithredu: “Rwyf wedi dod yn bopeth i bawb fel y gallwn achub rhai drwy bob dull posib.” Gwyddai pa faterion diwinyddol a moesegol oedd angen eu pwysleisio a pha rai i’w diystyru. Roedd ef yn gweld diffyg hyblygrwydd fel bygythiad difrifol i undod yr eglwys. Mae bodolaeth tua 54,000 o enwadau yn y byd yn dangos nad yw pawb wedi dilyn arddull Paul ar hyd yr oesoedd.

Eglwys Iach …

Ar ei noson lawn olaf gyda’i ddisgyblion, nododd Iesu fformiwla ar gyfer arweinyddiaeth iach yn yr eglwys (Ioan 13–17). Yn gyntaf, cododd o’r pryd bwyd a golchi eu traed, er mawr anesmwythyd iddyn nhw. Dangosodd nad yw arweinwyr da yn glynu at fod yn freintiedig mewn ffordd narsisaidd. I’r gwrthwyneb, maent yn gwasanaethu’r union rai y maent yn eu harwain.

Wedyn, rhoddodd Iesu orchymyn hollbwysig sy’n goresgyn unrhyw bosibilrwydd o eithrio a diffyg hyblygrwydd: “Os bydd gennych gariad tuag at eich gilydd, wrth hynny bydd pawb yn gwybod mai disgyblion i mi ydych.”

Yn olaf, gweddïodd am undod – nid yn unig i’r disgyblion ond i bawb mewn hanes a fyddai’n ei ddilyn. Ni fyddai dim yn dystiolaeth mwy pwerus i’w neges. Yn ei weddi, dywedodd Iesu, “er mwyn iddynt fod yn un fel yr ydym ni yn un: myfi ynddynt hwy, a thydi ynof fi, a hwythau felly wedi eu dwyn i undod perffaith, er mwyn i’r byd wybod mai tydi a’m hanfonodd i, ac i ti eu caru hwy fel y ceraist fi.” 

Gwasanaeth, cariad, undod: enwodd Iesu’r rhain fel prif nodweddion ei ddilynwyr. Ydych chi erioed wedi gofyn i ddieithryn, “Pan fyddaf yn dweud y gair Cristnogol neu efengylaidd, beth yw’r peth cyntaf sy’n dod i’r meddwl?” Rwyf wedi gwneud hynny, ac nid unwaith, nid unwaith, wedi clywed rhywun yn ateb gydag un o’r tri gair hynny.

Weithiau rwyf wedi ymweld â “megachurch”, yr eglwysi hynny sy’n cwrdd mewn awditoriwm gydag orielau a lefelau gwahanol. Wrth i mi edrych ar y llwyfan dan y llifoleuadau, rwy’n teimlo fel pe bawn i mewn gêm bêl-fasged bwysig, gyda 10,000 o wylwyr yn cefnogi deg chwaraewr proffesiynol ar y cwrt islaw. Mae’n fy nharo mai dyna’r gwrthwyneb i weledigaeth feiblaidd o eglwys. Mae addolwyr i fod i ymgynnull gyda’i gilydd, nid fel gwylwyr i’w diddanu, ond fel cyfranogwyr gweithgar. Er bod gwenwyn yn gweithio’i ffordd i mewn i’r eglwys yn ôl pob golwg yn hawdd a diymdrech, bydd angen cynulleidfa gyfan, wyliadwrus i sicrhau eglwys iach.

Yn y cyfamser, mae’r gynulleidfa go iawn yn eistedd y tu allan i’r eglwys, yn aros i weld a ydym yn cynrychioli Iesu mewn gwirionedd drwy ein gweithredoedd sydd wedi eu seilio ar dri gair: gwasanaeth, cariad ac undod.

Philip Yancey, 2021

 

Sylwadau ar gelfyddyd eglwysig, wedi ymweliad â Santiago de Compostela

 

Sylwadau ar gelfyddyd eglwysig, wedi ymweliad â Santiago de Compostela

O fewn milltir i’r gadeirlan ysblennydd, ceir dros ugain o eglwysi plwyf, a phob un o’r rheiny yn rhyfeddod ynddi ei hun. Ar gyfer pob cwpwl o strydoedd yn yr hen ddinas, ceir eglwys ‘fach’ – gan amlaf gyda’r gofod i gynnal oedfa i ryw 200 o bobl. Ym mhob un o’r eglwysi hyn ceir celfyddyd gain, gyda delweddau godidog, nodweddiadol o gyfnod y dadeni a’r cyfnod baróc o’r Iesu gwyn a’i angylion.

Un o nodweddion Cristnogaeth fodern yw’r ffaith mai geiriau (ac yn y traddodiad Cymreig, efallai, geiriau ar ffurf ambell emyn a cherdd) sydd yn costrelu ein gweledigaeth neu ein dealltwriaeth o’r ffydd. Fodd bynnag, i’r oesoedd a fu, fel y gwelir yn eglwys Teilo Sant yn Sain Ffagan, neu eglwys hynafol Llancarfan, roedd delweddau a darluniau yn hollbwysig. Y rhyfeddod i anghydffurfiwr wrth ymweld ag Ewrop Gatholig yw parhad statws y delweddau gweledol. Maen nhw weithiau’n bethau syml mewn eglwysi gwledig, ond weithiau’n furluniau llachar a soffistigedig o aruchel mewn corneli cwbl annisgwyl. A hynny er i Moses dderbyn gorchymyn ar y mynydd i beidio gwneud delweddau o bethau’r goruchaf.

Mae meistri mawr celfyddyd Ewrop Gristnogol (fuodd ’na feistres?) wedi gadael eu hôl, nid yn unig ar ein waliau a’n nenfydau eglwysig, ond hefyd ar ein psyche crefyddol. Gan amlaf, darluniwyd y Drindod fel yr hen ddyn barfog yn yr awyr, y dyn croen golau iawn oedd yn edrych gan amlaf fel fersiwn ifanc o’r hen ddyn barfog, ac wedyn y golomen wen i gwblhau’r teulu o dri. O’u hamgylch yn y delweddau ceir y darlun o nefoedd gymylog, yn aml yn cynnwys symbolau oedd yn pwyntio at gymeriadau mawr y ffydd. Roedd y lluniau’n cael eu comisiynu i fynegi diwinyddiaeth y dydd, gyda briff penodol iawn gan amlaf gan yr eglwys i’r artist ar gomisiwn.

Un o broblemau’r math hwn o gelfyddyd i bobl sy’n rhan o draddodiad deallusol ac ysbrydol fel C21 yw ei fod bron bob tro yn creu darlun o Dduw theistaidd – y Bod sy’n llwyr y tu allan i’r byd, sydd ddim yn rhan o’r byd, ond bod ganddo’r gallu i newid patrymau mecanyddol y byd, yn aml mewn ymateb i weddi gan fodau dynol. Mae awduron ein Beibl yn osgoi’r delweddu yma – ac yn sôn am dduw fel ysbryd, neu wynt, neu hyd yn oed yn cael ei rym wedi darlunio fel tân mewn perth. Yn y canoloesoedd fe ddyluniwyd Duw fel hen ddyn gwyn, ac iddo ddwylo, pen a thraed dynol. Dyma’r ddelwedd sydd gan drwch pobl y gorllewin (a’r de a goloneiddiwyd) o Dduw o hyd. Anaml iawn y cyflwynir Duw fel dyn du, a hyd y gwn, nis cyflwynwyd fel merch. Ddim hyd yn oed fel menyw ddoeth, oedrannus. Wrth grwydro dinas Santiago, roedd hi’n amlwg fod Iesu hefyd yn wynnach na phawb o’i gwmpas, ac roedd hyn yn codi cwestiwn i mi am natur stereoteipio hiliol ein traddodiad Cristnogol. Does dim arlliw o liw haul arno, er gwaetha’r ffaith iddo grwydro yn yr awyr agored yn y Dwyrain Canol gydol ei weinidogaeth, a phregethu yn yr awyr agored heb het (mor belled ag mae’r lluniau sydd gennym ohono yn ei awgrymu!).

Wrth grwydro eglwysi Santiago de Compostela, mae’r gelfyddyd hon yn peri problem i mi. Rwy wedi fy magu mewn traddodiad ac eglwys sy’n gweld y dwyfol fel egni di-ffurf, yn rym bywyd o fewn ein bydysawd, neu, fel y dywed Spong, fel sail neu hanfod ein bodolaeth (the ground of our being). Mae’r miliynau o ddelweddau o’r hen ddyn barfog yn achosi diogi ymenyddol, a hefyd yn gwneud ein ffydd yn destun hawdd i’w wrthod, neu hyd yn oed i’w ddychan. Efallai fod mwy gan Gristnogion modern i’w ddysgu o waith Picasso neu Gaudi nag sydd gennym i’w ddysgu oddi wrth artistiaid a diwinyddion canoloesol oedd yn gweld Duw yn yr awyr uwchben ein byd fflat, a’r tân tragwyddol yn llosgi o dan y byd fflat hwnnw. Hefyd, ydy’r ffaith ein bod erbyn hyn yn gallu cadw ar record sŵn a delweddau o fath gwahanol wedi newid y gelfyddyd y gallwn ei defnyddio i ddarlunio Duw? Pren, carreg a phaent oedd yr unig bethau parhaol oedd ar gael i artistiaid yr Oesoedd Canol. Erbyn hyn, gallwn gadw ar record ein mynegiant o egni Duw, a’n hangen am lonyddwch a chyffro drwy gelfyddyd lawer mwy amrywiol – fel dawns, cerddoriaeth a theatr. A diolch am hynny. Mae’n bosib y gallwn ddiosg yr hen ddyn gwyn, cymylog, oni bai fod y presenoldeb hwnnw eisoes wedi gwneud cred yn amhosib i’r genhedlaeth sydd wedi eu geni yn y ganrif hon.

Yng ngoleuni’r perygl hwnnw, byddai’n dda troi at Matthew Fox. Pwysleisiodd ef fod ein ffordd o fyw yn gelfyddyd ynddi’i hun. Gall bywyd sy’n cael ei fyw’n dda gyfleu llawenydd, rhyfeddod a gobaith i bobl sy’n teimlo’u bod yn byw bywyd arwynebol mewn oes o anobaith. Efallai mai her fawr ein hoes ni yw fod angen inni ymroi i saernïo bywydau sy’n dangos celfyddyd ysbrydol o ansawdd.

“A lifestyle is an art form. It brings life and wonder, joy and hope to persons otherwise condemned to superifical living. Our times call for the creation of lifestyles of spiritual substance” yw geiriau Matthew Fox yn ei lyfr Cosmic Christ.

 

Geraint Rees
31 Hydref 2021

Argraffiadau o Santiago de Compostela, dinas y pererinion

Argraffiadau o Santiago de Compostela, dinas y pererinion

Mae hi’n ddiwedd mis Hydref 2021, ac mae arwyddion boreol bod gaeaf ar ddod i’r ardal hon o Galisia, gogledd Sbaen. Fodd bynnag, yn haul lled gynnes y prynhawn mae Santiago dan ei sang wrth i gadwyn o grwpiau bach o bererinion gyrraedd y ddinas fu’n nod iddyn nhw. Wrth eistedd o flaen y gadeirlan gwelaf fod pedwar neu bump o bobl newydd yn cyrraedd bob awr, pob un yn arddangos emosiwn – rhai’n chwerthin yn llawen, rhai’n gwenu o glust i glust ac ambell un mewn dagrau wedi’r ymdrech. Beth bynnag yr ymateb, mae maint eu tasg yn dangos yn eglur ar eu hwynebau, ac mewn ambell achos mae’n dangos ar eu traed wedi iddyn nhw ddiosg eu hesgidiau.

Mae’n braf gweld pererinion ysbrydol a cherddwyr mentrus yr unfed ganrif ar hugain yn mwynhau profiad canoloesol y Camino de Santiago, a syndod oedd clywed mai gweithgaredd diweddar fu adfer traddodiad oedd, i bob pwrpas, wedi marw. Wedi Expo mawr yn Seville ar ddechrau’r 1990au a thwf sydyn twristiaeth i Madrid a Barcelona yn y blynyddoedd wedi marwolaeth Franco, heb sôn am y pererindota gan y miliynau i’r Costas del Haul o’r 1970au ymlaen, fe sylweddolodd arweinwyr Galisia eu bod yn mynd i fod yn fythol dlawd oni bai eu bod yn ymateb i’r her a’r cyfle twristaidd. Yn 1992, cwpwl o gannoedd yn unig a gerddodd ar y Caminio de Santiago mewn blwyddyn gyfan. Yn dilyn cyhoeddiad mawr un o uwch-weinidogion Galisia am eu bwriad i adfer y Caminio yn 1993, fe gerddodd cwpwl o filoedd y llwybr. Yn y flwyddyn cyn y pandemig, fe amcangyfrifwyd i 350,000 gerdded y Camino, ac o ganlyniad mae Santiago yn ferw dan gyffro’r twristiaid. Mae hi’n fenter ddefosiynol sydd wedi ei hatgyfodi gan gymhelliant masnachol pur! Ac wrth gwrs, dyna hanes cymaint o’n gwyliau crefyddol.

Yn y gadeirlan yn Santiago, fe welir yr arogldarthydd ysblennydd sy’n hedfan ar raff fawr drwy’r gadeirlan i rhyddhau mwg sawrus, i lenwi’r adeilad â pherarogl nefolaidd. Mae dau beth gwerth ei nodi am hwnnw. Fe sefydlwyd yr arfer o ddefnyddio arogldarthydd mawr o achos y drewdod oedd ar gymaint o bererinion y Canoloesoedd, oedd yn mentro i Santiago i geisio maddeuant am eu pechodau. Roedd yr arogldarthydd yn llenwir’r gadeirlan ag arogl oedd yn dderbyniol i dduw a dyn, yn hytrach nag arogl traed a cheseiliau’r trueniaid chwyslyd a oedd wedi mentro i Santiago i geisio diogelu eu lle yn y nefoedd.

Yr ail fater sy’n werth ei nodi yw gallu’r eglwys i elwa o’r bererindod i Santiago. Ar hyd y ddinas, fe nodir pwy yw perchennog pob hen adeilad, a hynny gan symbol wedi ei gerfio uwchben y drws ffrynt. Symbol y gadeirlan yw’r gragen fylchog (scallop shell), sy’n symbol i’r Camino cyfan (gweler y llun), ac sydd wedi ei gosod ar y daith i Santiago, o’r ffin â Ffrainc, a phob cam o Madrid, a phob cam o Bortiwgal i Santiago. Wrth i’r werin Ewropeaidd deithio i Santiago i geisio maddeuant pechodau, roedd dawn arbennig gan yr eglwys o droi ei heiddo masnachol i letya’r teithwyr. Erbyn hyn, gwneir elw newydd o’r pererinion. Mae’r archarogldarthydd mawr yn segur am y rhan fwyaf o ddyddiau’r flwyddyn. Caiff ei ddefnyddio ar ddyddiau gŵyl mawr yr Eglwys yn unig. Oni bai … fod grŵp o bererinion yn barod i dalu 400 Ewro i sicrhau defnydd ohono pan fyddan nhw yn dod i offeren y pererinion ar y noson y byddan nhw’n cyrraedd pen eu taith i Santiago. 400 Ewro!

Mae hi’n ddinas hudolus a hyfryd. Ac fel pob lle arall yn y byd, mae’n gymysgwch arbennig o’r nefolaidd a’r daearol, y byd a’r betws, yr haelioni a’r elw. A dyna sydd wedi diogelu ei pharhad fel un o ryfeddodau Ewrop ganoloesol yn y cornel tawel hwn o Iberia.

Geraint Rees

Cregyn bylchog yw symbol y gadeirlan, ac fe’u defnyddir ar draws Sbaen i arwyddo’r ffordd i Santiago i’r pererinion

 

Mae’r tai niferus sy’n eiddo i’r gadeirlan yn dangos arwydd y cregyn bylchog uwchben y drws ffrynt

Arogldarthydd y gadeirlan, Santiago