Archif Tag: adolygiad

“Heulwen dan gymylau”

“Heulwen dan gymylau”

Datod: Profiadau unigolion o ddementia. Gol: Beti George Y Lolfa £8.99

Adolygiad gan Emlyn Davies

Ar hyn o bryd, mae Eglwys Bresbyteraidd Cymru ac Undeb yr Annibynwyr Cymraeg wrthi’n ddygn yn trefnu ymgyrchoedd i geisio creu eglwysi dementia-gyfeillgar. Mae’r Eglwys yng Nghymru gam ar y blaen yn hyn o beth, gyda chyfoeth o adnoddau eisoes ar gael. Mae’n briodol ein bod ninnau yn Agora hefyd yn rhoi sylw i’r pwnc, a hynny drwy gyfeirio at Datod, y gyfrol ddirdynnol gan 17 o gyfranwyr gwahanol yn cwmpasu profiadau rhai yn byw gyda’r cyflwr, eu perthnasau, eu gofalwyr ac arbenigwyr meddygol. Ar adegau mae’r ysgrifennu’n gignoeth, dro arall yn dyner a chynnes, ond bob amser yn onest a dewr ynghanol pob tristwch.

Fel y dywed Beti George yn y Rhagair, mae effaith y clefyd yn troi bywydau ben i waered, a hynny wedi ei grynhoi ganddi i un ymadrodd: “Datod ymennydd a datod cynlluniau bywyd.” Ar ben hynny, dagrau pethau yw bod yna ddiffygion difrifol yn y gwasanaeth gofal dementia, ac mae annhegwch y sefyllfa’n golygu bod yn rhaid talu am y gofal. “Dw i’n crefu am gymorth ond does neb yn gwrando,” meddai Mrs A yn ei hysgrif hi, “Mae gwir angen strwythur a chymorth ymarferol arnon ni.” Dyna eiriau sy’n cael eu hadleisio droeon gan sawl cyfrannwr, a’r gri o’r galon sy’n britho’r tudalennau yw bod angen rhoi trefn ar y berthynas rhwng y sector iechyd a’r sector gofal. Mae’r naill gyfrannwr ar ôl y llall yn tystio i’r unigrwydd o orfod brwydro am bopeth, a hynny yn erbyn asiantaethau’r llywodraeth.

Beth felly yw gwerth cyfrol fel hon? Mae’n ddarllen digalon ar adegau, a ninnau’n cael ein sugno i mewn i’r anobaith creulon sy’n rhan o brofiadau sawl un. Ond ar y llaw arall, dyna pam ei bod mor bwysig, sef am ei bod yn tanlinellu’r annhegwch ac yn dangos y diffygion yn y ddarpariaeth a’r angen am gefnogaeth ymarferol ac ariannol.

Gwyddom i gyd beth yw realiti hyll dementia ond cawn glywed gan rai o’r arbenigwyr mwyaf blaenllaw yn y maes sy’n gwneud cyfraniad pwysig i ddysgu rhagor am y cyflwr. Mae cyfraniadau’r arbenigwyr yn drawiadol ac awdurdodol, ac mae’n galondid clywed am y gwaith ymchwil anhraethol bwysig sy’n digwydd yma yng Nghymru i wella ein dealltwriaeth a’n tywys tuag at ddarganfyddiadau pell-gyrhaeddol.

Cafodd y pandemig effaith dychrynllyd ar rai â dementia a’u teuluoedd, fel y gwelwn yn y mwyafrif o’r ysgrifau. Mae’r tynerwch a’r anwyldeb yng nghyfraniadau Efan Rhys a Ffion Heledd Fairclough yn ddigon i doddi’r galon galetaf: dau berson ifanc yn sôn am eu tad-cu, y cyn-farnwr Philip Richards, a’u straeon yn datgelu perthynas gariadus, glos, cyn profi’r hiraeth ar ôl colli cysylltiad drwy’r cyfnod clo. Yr un oedd profiad Rhys ab Owen o golli gweld ei dad, Owen John Thomas, y cyn-aelod Cynulliad. Mae’r cyfeiriadau at y modd y collodd ei dad ei ddileit mewn ffigurau a mathemateg, a’r modd yr anghofiodd ei Gymraeg, ac yntau wedi ei dysgu a’i hyrwyddo mor angerddol, yn ofnadwy o drist. Ysgytwol oedd clywed hanes y cyfnod clo o safbwynt Jayne Evans, rheolwraig cartref gofal a ddaliodd yr aflwydd ei hun, ac a welodd farwolaethau yn y cartref.

Nid pawb sy’n suddo’n gyflym i grafangau’r dementia, fel y clywn ni gan Glenda Roberts, cyn-nyrs yn Ysbyty Bryn Beryl, a hithau’n mynd o gwmpas ysgolion i godi ymwybyddiaeth o’r cyflwr, ac wedi i chi ddarllen ei stori hudolus, mae’n werth troi at You Tube i’w gwylio gyda chriw o blant yn trafod dementia. Chwiliwch am Prosiect Anti Glenda. Sôn am falm i’r enaid!

Cyfraniad arall sy’n cyffwrdd rhywun yw’r hanes calonogol am y ddarpariaeth ardderchog yng Nghanolfan Gofal Dydd Capel Waengoleugoed, Llanelwy, lle y dylai’r weledigaeth fod yn ysgogiad i ni i gyd.

Un o gymwynasau mwyaf y gyfrol hon yw ein goleuo a’n hatgoffa o greulondeb dementia, boed hynny’n glefyd Altzheimer, math cyrff Lewy, dementia fasgwlaidd, dementia blaenarleisiol neu amrywiaeth arall. Mae’n bwysig ein bod yn clywed am brofiadau teuluoedd a gofalwyr heb gelu unrhyw beth, a diolch i Beti a’r cyfranwyr i gyd am rannu eu profiadau. Gobeithio y bydd clywed eu hanes yn ein hysgwyd i ymgyrchu ar eu rhan ac i gynnig yr adnoddau sydd ar gael o fewn ein heglwysi i’w cefnogi a’u cynnal.

Rhown y gair olaf i John Philips, sy’n adrodd am ei brofiadau yn gofalu am ei ddiweddar briod, Bethan, yr awdur a’r hanesydd:

Mae heulwen dan gymylau – a gwên
Yn gudd yn y dagrau;
Yna afiaith hen hafau
Ddaw’n ei dro i’r co’ – cyn cau.
                                                 J.P.

Cerddaf o’r hen fapiau

‘Cerddaf o’r Hen Fapiau’

Ar ddiwedd wythnos Gŵyl Ddewi a thrannoeth Diwrnod y Llyfr profiad arbennig iawn oedd bod yn y Morlan i lansio cyfrol Aled Jones Williams, Cerddaf o’r Hen Fapiau. Nid ‘cyfrol’ chwaith ond rhodd gan Aled i’w ffrindiau. Y mae, ac fe fydd, yn rhodd amhrisiadwy. Fe wnaeth y cerddi gymaint o argraff ar y rhai a gafodd y fraint o’u derbyn fel yr aeth Cynog Dafis ac Emyr Llewelyn ati (gyda chaniatâd yr awdur – ‘Gwnewch chi be’ ydach chi isio’i wneud efo nhw rŵan, chi piau nhw.’) i drefnu copïau ffacsimili o’r cerddi. Fe fyddai paratoi copi unigol i’w holl ffrindiau wedi bod yn dasg amhosibl! Fe allwch eu prynu drwy’r wefan hon, os oes copïau ar ôl.

Daeth nifer dda o bobl ynghyd i’r Morlan, a nifer wedi teithio pellter i fod yno. Cristnogaeth 21 drefnodd y noson, gyda Gwerfyl Pierce Jones yn cadeirio. Wrth gyflwyno’i chyfraniad cerddorol i’r noson, soniodd Manon Steffan Ros am ei hedmygedd a’i dyled i Aled a fu’n ysgogiad mawr iddi fel llenor a dramodydd. Gan fod Cynog ac Aled wedi cydweithio ar gyhoeddi cyfrol heriol a phersonol am ffydd ac argyfwng cred, roedd yn braf eu clywed yn sgwrsio â’i gilydd, a phawb yn cael rhannu ysbryd cyfeillgar a siriol, annwyl a goddefgar Aled, er i’w daith ysbrydol fod yn ingol o boenus – ‘nos dywyll yr enaid’ – ac nid yn ymarfer deallusol. I amryw o bobl erbyn hyn mae gwaith Aled yn rhan o’u taith ysbrydol hwythau a hynny, i rai, yn golygu aeddfedu a chynnal eu ffydd. Er bod gan Cynog feddwl mawr o Aled, nid oedd y sgwrs heb ei chwestiynau anodd. Yn ystod y sgwrs roedd Llinos Dafis yn darllen rhai o gerddi Aled oedd wedi eu hargraffu ar daflen fel bod pawb yn medru eu darllen yr un pryd.

Emyr Llywelyn yn agor y noson. Llun drwy garedigrwydd Marian Delyth.

Emyr Llywelyn ddechreuodd y noson a hynny’n gofiadwy iawn gyda gwerthfawrogiad byr o gerddi Aled. Rydym yn ddiolchgar iawn i Emyr am ei ganiatâd i gyhoeddi ei werthfawrogiad. Roedd yn ddechrau cyfoethog i’r noson.

Cynog Dafis yn holi’r awdur. Llun drwy garedigrwydd Marian Delyth.

‘duw’
beth a wnaf
heb y gair
cymraeg
bychan
hwn ?

beth sydd hebddo ?
Fe’i llyncaf
a’r cosmos
ynof
yn
goleuo

Aled
Gwerthfawrogiad o’i waith
gan Emyr Llywelyn

Pan gyhoeddodd Aled ei gyfrol Y Cylchoedd Perffaith rai blynyddoedd yn ôl mi wnes sgrifennu gwerthfawrogiad ohoni. Dyma ddywedais i:

Mae gweledigaeth y dyn dioddefus hwn o Dduw yn gwneud y llyfr bach hwn yn un o drysorau ein llên. Ni chafodd y gyfrol fawr sylw yn y wasg Gymraeg ond y mae’n sicr yn un o ychydig gyfrolau’r ganrif hon yn Gymraeg sy’n haeddu cael ei chyfieithu i ieithoedd eraill y byd a chynnwys rhai o’i cherddi mewn unrhyw gasgliad o weithiau cyfrinwyr mawr y byd.

Mi geisia i heno esbonio’n fyr pam rwy’n dal i arddel y geiriau yna.

Cwmwl o atomau sy’n llifo ac yn newid yn barhaol ydyn ni, ac yn byw ein bywydau byr ar belen fach o ddaear sy’n chwyrnellu drwy’r gofod ar gyflymdra aruthrol o gwmpas pelen o dân.

Ni fedr ein meddyliau dreiddio hwnt i’r ddau affwys sy’n ein cwmpasu, sef y microfyd ar un llaw sy’n ddyfnder diwaelod o atomau ac is-atomau, ac ar y llaw arall mae’r cosmos gyda’i alaethau gweladwy ac anweladwy a’r pellteroedd anchwiliadwy.

Mae rhyw rym anweledig yn cynnal y cyfan – yn cynnal yn rhyfeddol undod ein cwmwl atomau ac yn cynnal y planedau yn eu cylchoedd. Fel y dywedodd Einstein, “Rydyn ni i gyd yn dawnsio i gân ryfeddol a genir gan bibydd anweledig.”

Mae Aled yn gofyn cwestiwn sylfaenol: pa fodd y mae gwybod unrhyw beth am y grym anweledig tu ôl i bopeth byw – am Dduw?

A fedrir dal duw yng ngwe geiriau?
Ei ddal o am yn ddigon hir i deimlo’i riddfan
cyn iddo dorri iaith a dengid yn ôl i’w fudandod.

Ond fe lwyddodd Aled yn ei gyfrolau i ddal Duw yng ngwe geiriau.

Y gwir yw bod Duw yn nes aton ni nag rydyn ni’n meddwl; nid allan ym mhellterau’r cosmos y mae’r ateb i natur Duw, nac ym myd yr is-atomau chwaith, ond yn y galon.

Yn ôl Meister Eckhart: “Dyw Duw ddim pellach i ffwrdd na drws y galon. Yno mae’n disgwyl hyd nes ei fod yn gweld dy fod yn barod i’w adael i mewn.”

Dull y cyfrinydd o geisio adnabod Duw yw gwacáu’r galon o bopeth hunanol er mwyn gadael Duw i mewn i’w galon. Does dim lle i Dduw a’r Hunan, yr Ego Mawr, yn y galon.

Dyma weddi Aled:

gwna fi’n wag fel bol mandolin,
gwna fi’n wag fel crombil tjelo.

Cyn y medrwn ni wneud ein bywydau yn gân ddwyfol sy’n fynegiant o’r Da a’r Cyfiawn, ‘y gân y mae’n rhaid ei chanu’ – Plato, ‘y gân ni chanwyd’ – Waldo, rhaid i ni wneud ein calonnau yn wag fel ‘bol mandolin’ a ‘chrombil tjelo’.

Agorodd Aled ddrws ei galon a darlunio i ni Dduw harddach na Duw dogma a diwinyddiaeth.

yn fy Nychymyg yr wyt ti yn fwy
na’r hyn y mae’r diwinyddion a’u beibl
yn ei ddweud wyt ti
yn fwy cariadus na chariad
yn fwy tosturiol na thosturi
harddach na harddwch
ac o hyn ymlaen
byddaf yn ymddiried yn fy Nychymyg
ac nid yn y diwinyddion a’u beiblau.

Yn ôl un o Siamaniaid yr Esgimo, mae yna bris uchel i’w dalu am ddoethineb – am weledigaeth o Dduw:

Ni ellir cyrraedd gwir ddoethineb ond drwy ddioddefaint … Dim ond unigrwydd a dioddefaint sy’n agor y meddwl i’r cyfan sy’n guddiedig i eraill.

Mae’r rhan fwyaf ohonon ni’n ffoi rhag poen ein profiadau chwerw i fyd hunanol pleserau a chysuron bydol. Ond mae yna eneidiau prin fel Aled sy’n ddigon dewr, fel y dywysoges Elisa yn chwedl Hans Anderson ‘Yr Elyrch Gwyllt’, i geisio gafael yn nanadl poethion bywyd a’u gwasgu er mwyn cael hyd i wirionedd.

Dywedwyd wrth Elisa, os oedd hi am achub ei un brawd ar ddeg oedd wedi cael eu troi yn elyrch gwyllt a’u gwneud nhw’n ddynol eto, y byddai’n rhaid iddi wau crysau iddyn nhw o’r danadl poethion:

Rhaid i ti gasglu danadl poethion er iddyn nhw dy bigo a llosgi dy ddwylo, wedyn rhaid i ti eu sathru nhw dan dy draed noeth i’w gwneud fel llin.

Diolch am awdur sydd â’r dewrder i afael yn nanadl poethion bywyd er gwaethaf y boen er mwyn ceisio’n hachub ni rhag oerni annynol ac amhersonol dogma, a dyneiddio ein Duw a’n gwneud ninnau yn fodau dynol a chynnes eto, yn blant i dduw er gwaethaf ein holl feiau a’n gwendidau.

Meddai André Gide am Simone Weil:

Dywedodd hi mai ei chenhadaeth oedd sefyll ar y groesffordd rhwng Cristnogion a’r rhai heb fod yn Gristnogion. Mae hi, felly, yn dod yn nawddsantes pob un sydd ar y tu allan.

Mentrodd Aled hefyd sefyll ar y tu allan ar y groesffordd honno:

aros wna i bellach
yn hofal Cristnogaeth
ar riniog y drws
rhwng mynd allan a dwad i mewn
am i’w storïau
yn well na dim
yn fwy na heb ddisgrifio’n gywir
ogwydd a thueddiadau
fy mywyd …

yr unig awdurdod
yr ymgrymaf iddo bellach
yw awdurdod dioddefaint
a’r dioddefus …

I orffen, fe hoffwn i ddarllen fy hoff eiriau o’i waith lle mae e’n arddel y rhai sydd ar y tu allan: gwrthodedigion cymdeithas a hereticiaid o bob math. Dyma neges oesol sydd yn hollol gyfoes heddiw, oherwydd mwy marwol nag unrhyw firws sy’n lledu dros y byd ar y funud yw firws ffwndamentaliaeth grefyddol sy’n erlid ac yn lladd yn enw Duw.

Fe hoffwn beintio’r geiriau yma o eiddo Aled ar waliau ym mhobman – ymhob iaith a gwlad:

cadw fi
o hyd
tu mewn i anniddigrwydd ffydd
hefo’r hereticiaid
yn rhedeg o dre i dre
yn y caddug
drwy’r corsydd
a’r lonydd cefn
rhag stanc a chyllith
yr uniongred …

cadw fi’n aflonydd
yn y chwilota
yn meddwl i mi gael hyd
i’r cwestiwn iawn
ymhlith cyrff
yr holl atebion terfynol
marwol
ffals …
a phaid fyth â rhoi imi
y gorffwys tragwyddol
y mae’r Llyfr Claddu
yn sôn amdano
na’r Bythol Oleuni chwaith
rho imi yn hytrach
y gwingo gwastadol
a’r tywyllwch eglur
tydw i ’rioed wedi gwyro
at daclusrwydd
uniongrededd
a’i thueddiad i erlidio …

Gweledigaeth o Dduw cariad a thosturi a geir yng ngwaith Aled.
Mae Duw Aled Jones Williams yn union fel Duw Iesu o Nasareth:
yn gyfaill publicanod a phechaduriaid,
yn achub pob dafad golledig,
yn codi pob truan syrthiedig
ac yn Dduw cyfiawn sy’n elyn i bob anghyfiawnder a gormes.

Carwn orffen gyda’r crynodeb o’i weledigaeth sydd ar ddiwedd ei gerdd i’w dad

Gosodasoch fi’n solat
ar ochr y gwan, yr od a’r ysgymun,
y moesol fel-a’r-fel a’r toredig.
Bywydau sy’n furddunnod yn balasau yn ei olwg Ef.

Mewn oes o leisiau celwyddog, dig a chras, diolch, Aled, am eich llais dewr a didwyll. Diolch am eich llais tyner ac addfwyn i’n tywys ni fel unigolion ac fel cenedl gerllaw y dyfroedd tawel i chwilio am ‘hafan distawrwydd y dwfn dosturi’.

Emyr Llywelyn

Manon Steffan Ros yn cloi’r noson. Llun drwy garedigrwydd Marian Delyth.

Ni recordiwyd y sgwrs rhwng Cynog ac Aled ond yn fuan wedi hynny bu Aled yn sgwrsio gyda Dei Tomos ar Radio Cymru.. Mae’n werth gwrando arni. Dyma’r ddolen.

FFURFLEN ARCHEBU COPI YMA

Arglwyddiaeth

ARGLWYDDIAETH

Daeth i’m meddwl yn ddiweddar mor bellgyrhaeddol yw dylanwad Cristnogaeth ar fywyd a diwylliant y Gorllewin. Ble, er enghraifft, fyddai cerddoriaeth Ewrop heb J. S. Bach, Requiem Verdi, Mozart a Fauré? Mor dlawd fyddai ein celfwaith heb luniau’r Meistri o Enedigaeth Iesu, y Dioddefaint, a’r Pieta, heb sôn am gampwaith Michaelangelo ar nenfwd y Capel Sistinaidd yn y Fatican. A beth am holl bensaernïaeth Ewrop o’r Oesoedd Canol ymlaen? Byddai bwlch enfawr yn ein diwylliant cyfoethog petaem yn tynnu pob dylanwad Cristnogol allan ohono.

Ond mewn cyfrol newydd o’i waith mae Tom Holland yn mynd ymhellach o lawer, ac yn dadlau bod holl syniadaeth a gwerthoedd y byd gorllewinol yn tarddu o’r ffydd Gristnogol. Hanesydd a Chlasurwr yw Tom Holland, darlledwr ac awdur toreithiog. Ei gyfrol ddiweddaraf yw Dominion, The Making of the Western Mind (2019), ac y mae’n gampwaith.

O’i darllen, cawn wylio ymerodraethau’r Dwyrain Canol ac Ewrop yn codi ac yn cwympo wrth iddo gwmpasu cyfandiroedd a chanrifoedd – gan gynnwys y ganrif bresennol. Mae’r awdur yn gosod y cyfan ar gynfas eang: tour de force yn wir; ond yr hyn sy’n gwneud y gwaith mor nodedig yw ei fod yn darllen fel nofel. Llwydda Tom Holland i blethu milenia o hanes, ochr yn ochr ȃ manylder trawiadol, yn ddiwnïad.

Ceir aml i berl yma: er enghraifft, mae’n ein hatgoffa nad yw’r gair efengyl (newyddion da) yn perthyn i Gristnogaeth yn y bȏn, ond ei fod wedi ei fenthyg o fyd y Rhufeiniaid. Mae’n tynnu ein sylw at arysgrif ar garreg yn ninas Priene ar lan y Mȏr Egeaidd sy’n dyddio o 29 CC, yn canmol Cesar Awgwstws am roi terfyn ar ryfel a sefydlu heddwch. Dyma newyddion da (euangelia, lluosog) i bawb. Dysgais air newydd yma hefyd, nid o’r byd Clasurol, ond o eirfa gyfoes: gair sy’n tarddu o slang Affro-Americanaidd yr unfed ganrif ar hugain, sef woke. A’i ystyr? Bod â chydwybod gymdeithasol, yn effro i anghenion pobl eraill. Gobeithio ein bod ni i gyd yn bobl woke!

Y naratif sy’n rhedeg trwy’r gwaith yw mai Cristnogaeth sydd wedi llywio nid yn unig ein diwylliant, ond ein holl feddylfryd, ein moeseg a’n gwleidyddiaeth, a’i bod yn para i wneud hynny. Er enghraifft, mae’n tynnu sylw at ddatganiad y Chwyldro Ffrengig ar hawliau dynol, a oedd yn dilyn patrwm yr Unol Daleithiau. Maes o law, cafodd datganiad tebyg ei fabwysiadu gan y Cenhedloedd Unedig, a chyfeirir yn aml at egwyddor hawliau dynol fel ‘a self-evident truth’. Dim o’r fath beth, medd Holland: mae’r cysyniad yn deillio o waith Cyfreithwyr Eglwysig yr Oesoedd Canol, ac yn y pen draw, wrth gwrs, o ddysgeidiaeth Iesu ei hun. ‘Repeatedly,’ meddai, ‘like a great earthquake, Christianity has sent reverberations across the world.’

Wrth ddisgrifio bywyd Ewrop yn y nawfed ganrif, mae’n gyrru’r pwynt adref fel hyn:

Increasingly, in the depths of the Frankish countryside, there was no aspect of existence that Christian teaching did not touch … The rhythms of the Lord’s Prayer and the Creed, repeated daily across the Frankish empire and beyond, in the kingdoms of Britain, and Ireland, and Spain, spoke of a Christian people becoming ever more Christian. The turning of the year, the tilling, the sowing, the reaping, and the passage of human life, from birth to death – all now lay in the charge of Christ.

Drosodd a throsodd, mae Holland yn tynnu sylw at ddwy egwyddor sylfaenol y Ffydd; dwy egwyddor sy’n unigryw i Gristnogaeth, ac a fu’n rhan o’r ‘ddaeargryn’ oesol hon. Yn gyntaf, bod Duw wedi’i wneud ei hun yn wan yn Iesu, gan ddioddef y boen a’r gwaradwydd eithaf: dyma’r ‘tramgwydd’ (skandalon) y cyfeiria Paul ato yn 1 Corinthiaid, pennod 1. Yn ail, y darlun a gawn o fywyd yr Eglwys Fore yn yr Actau, pennod 2: ‘Yr oedd yr holl gredinwyr ynghyd yn dal pob peth yn gyffredin. Byddent yn gwerthu eu heiddo a’u meddiannau, ac yn eu rhannu rhwng pawb, yn ôl fel y byddai angen pob un.’ Dyna sail y cymhelliad i rannu ac i ofalu, i sefydlu ysbytai a rhoi cardod. O’r traddodiad Iddewig-Gristnogol y mae olrhain argyhoeddiadau’r Iddew Karl Marx a’r chwyldro Comiwnyddol. A beth a wnawn o’r datganiad hwn? ‘Christianity, it seemed, had no need of actual Christians for its assumptions still to flourish.’

Diddorol hefyd yw ei ymdriniaeth o rai sydd wedi adweithio i Gristnogaeth yn y cyfnod Modern, oherwydd adweithio y maen nhw, medd Holland, yn erbyn egwyddorion sylfaenol y Ffydd. Mae’n honni y gellir olrhain dadleuon llawer o wyddonwyr, athronwyr a gwleidyddion mwyaf eithafol Ewrop yn ystod yr 20g. a’r 21g. yn ôl i waith Nietzsche, gyda’i ddatganiad enwog fod ‘Duw wedi marw’, a’i alwad daer ar ddynoliaeth i gefnu nid yn unig ar y cysyniad o’r dwyfol, ond hefyd ar y math o weithredu sydd, ym marn Nietzsche, yn arddangos gwendid a meddalwch.

Wrth ymdrin â’r ffynonellau ysgrythurol, mae Holland yn ymwybodol o’r cwestiynau sy’n codi o astudiaethau beirniadol: e.e., mae’n rhannu amheuaeth llawer o ysgolheigion yr Hen Destament ynghylch yr adroddiadau am yr Ecsodus a’r Goresgyniad, a hynny oherwydd diffyg tystiolaeth hanesyddol ac archaeolegol. Fel llawer un o’i flaen, mae’n cwestiynu bodolaeth Moses fel ffigur hanesyddol. Wrth drafod Moslemiaeth, o’i dechreuad yn y seithfed ganrif hyd at dwf Islam eithafol, filitaraidd ein cyfnod ni, mae’n dangos dealltwriaeth ddofn, ynghyd â beirniadaeth. A gwir y dywed am yr eglwys ar hyd yr oesoedd mai rhyfel cartref rhwng ei gwahanol garfanau fu ei pherygl pennaf!

Amhosibl fyddai gwneud cyfiawnder â chyfrol mor gynhwysfawr o fewn terfynau ysgrif fer fel hon, ond mae’n werth tynnu sylw at y cwestiynau a’r heriau y mae’n eu codi i ni, yn hanesyddol ac yn gyfoes.

Glyn Tudwal Jones
Caerdydd

Y Pethau Olaf

Y Pethau Olaf

Rocet Arwel

Llyfr Glas Nebo. Llyfr am ddiwedd y byd. Llyfr am ddechrau byd newydd. Llyfr am ddewis rhwng dau fyd. Rhwng dau fywyd. A llyfr am fyrdd o bethau eraill y bydd beirniaid a myfyrwyr yn eu trafod am flynyddoedd i ddod. Ond ymysg y myrdd o focsys y mae hi’n haeddu cael ei gosod ynddyn nhw, hi heb os yw un o’r nofelau mwyaf ysbrydol i’w chyhoeddi ers blynyddoedd.

Does dim osgoi’r mynegbyst ysbrydol sy’n britho’r gyfrol na’r cwestiynau mawr a godir ganddynt.

Yn gynnar yn y nofel mae Siôn, bachgen 8 oed ar y pryd, yn chwarae bod yn awyren: ‘Ei freichiau allan bob ochr iddo, fel tasa fo ar groes’ [t. 22].

Ac eithrio’i dau gymydog, Gwion, y saer, yw’r unig berson o’r gymuned ehangach mae Rowenna’n ei gyfarfod yn y nofel. Maen nhw’n datblygu’n gariadon a dyna sut y cenhedlir Dwynwen ar ôl Y Terfyn. Fe’i disgrifir o fel Iesu Grist yr A487. Meddai Rowenna:

‘Ac er ’mod i wedi caledu ers blynyddoedd a ’mod i’n oeraidd ac yn amheus, fedrwn i ddim peidio gwenu ar Gwion. Iesu Grist yr A487.’ [t. 120]

Er gwaethaf popeth mae Rowenna ‘yn dewis coelio yn Gwion’. [t. 124]

‘Ac efallai nad Gwion oedd ei enw go iawn o, ac efallai nad saer oedd o cyn Y Terfyn, […] Ond mi wnes i, ac mi ydw i, yn dewis cadw’r ffydd. Pe gallai Gwion fod yma, dwi’n dewis coelio y byddai o wedi dychwelyd ataf i, ac wedi adnabod ei ferch fach a’i charu.’ [tt. 123–4]

Yn rhifyn 211 o Cristion mae Manon yn dweud: ‘Dwn i ddim ydw i’n Grisition, gan fy mod i’n anfodlon â phob diffiniad a welais o’r gair, ond rydw i’n hapus gyda’m diffiniad fy un o’r Gair.’ [t. 3]

O’r dechrau’n deg mae Llyfr Glas Nebo yn trafod natur stori. Ac o ystyried y mynegbyst ysbrydol hyn gellid dadlau bod y drafodaeth yr un mor berthnasol i natur y stori Iddewig/Gristnogol ag i unrhyw stori arall: ‘dim ond geiriau ydy pob llyfr yn y dechrau ac yn y diwedd.’ [t. 6]

Trafod natur y Testament Newydd mae Siôn pan mae’n myfyrio ar y ffaith fod ‘pob stori ychydig yn wahanol yn dibynnu ar pwy sy’n ei dweud hi. […] achos mae Mam a finna’n deud y gwir mewn gwahanol ffyrdd, mae’n siŵr, am yr un petha.’ [t. 39]

Mae’n holi eto: ‘Pam fod pobol yn coelio rhai llyfra, ond ddim yn coelio rhai eraill?’ [t. 64]

Mae’r rhain i gyd yn bennau i drafodaethau ynglŷn â’r Beibl, y Testament Newydd, ein dealltwriaeth ni ohonyn nhw a sut yr arweinir ni i’w deall nhw.

Wrth i Rowenna ddisgrifio’r byd cyn Y Terfyn i’w mab, mae o’n ymddangos yn gwbl wallgo. Byd masnachol, cyfalafol, gormodol, prysur, poblog, unig. Byd llawn hunanoldeb a phobl yn pasio’i gilydd ar y stryd heb aros i ddweud dim, yn archebu bwyd [afiach] i’w ddanfon i’n cartrefi, plant unig o flaen sgriniau.

Mae hyn yn ymddangos hyd yn oed yn fwy absẃrd wrth i Rowenna’i ddisgrifio i’w mab sydd â’i draed ar y ddaear [wenwynig] yn crafu byw o ddydd i ddydd ond sy’n brysur yn adeiladu ac yn mentro plannu coed i’w cynaeafu ymhen pymtheng mlynedd. Arwr o ŵr ifanc 14 oed, sydd wedi dysgu byw y tu hwnt i’r Terfyn, oherwydd Y Terfyn.

Y peth dychrynllyd i ni sy’n byw yr ochr hon i’r Terfyn ydy fod cariad, yn ôl Rowenna, yn perthyn yn well i’r byd newydd, ôl-apocalyptaidd hwnnw.

Mae Siôn yn dod o hyd i gopi bychan o’r Testament Newydd yn handbag rhyw wraig, ochr yn ochr â’i phwrs a’i sbectol haul a’i ffôn bach. Yn wahanol i’w copi nhw o’r Beibl Cymraeg Newydd, mae hwn yn amlwg yn eitem at iws bob dydd y wraig hon ac yn yr un modd mae o’n ffitio’n daclus i boced tin jîns Siôn. [t. 38]

Dyma fo, yn ŵr ifanc, yn darganfod llyfr o lyfrau, sydd, cofiwch yn ‘ddim byd ond geiriau yn y dechrau ac yn y diwedd’, ac yn ei ddarllen am y tro cyntaf, a hynny ar ôl Y Terfyn. Mae ei fam, oedd yn fwy cyfarwydd â’r Beibl o’i bywyd cynt, yn fwy amheus. Ond dyma fo yn ei ddarganfod am y tro cyntaf ac yn cymryd ato. Mae o’n eithaf hoff o’r Iesu yma, un sy’n ‘annwyl ac yn glên ac yn caru pawb, ond ei fod o’n gwylltio weithia’. Ac wrth gwrs, yn y diwedd mae Crist yn amau Duw, ac ‘mae amau a cholli ffydd yn golygu bod Iesu Grist wedi bod yn foi reit normal, er ei fod o’n gwneud gwyrthia a ballu’. [t. 39]

Er gwaethaf hyn, nid yw Rowenna yn gyfforddus bob amser â ffydd ei mab. Profedigaeth sy’n dod â’r anghytundeb i’r berw, eu profedigaeth o golli Dwynwen, y ferch fach. ‘Mae hi’n poeri, yn isel a llawn gwenwyn. “A lle mae dy Dduw di rŵan?”’ [t. 112] Profiad cyffredin i lawer. Ond wrth wynebu’r Terfyn, o’r holl ganeuon y gellid eu canu, yr un mae hi’n dewis ei chanu yw’r unig emyn roedd hi’n ei wybod sef ‘Calon Lân’.

Ar ddiwedd y nofel, wrth weld bod bywyd i’w gael, rywle y tu hwnt i Nebo, a bod yr hen fyd yn dod i chwilio amdanyn nhw ‘fel cwmwl o wenwyn’ [t. 140], mae Rowenna’n myfyrio ar y newid sydd wedi bod ynddi. Mynna nad ‘fi oeddwn i o’r blaen wsti’ [t. 142]; wedi’r cwbl, dydy hi ddim wedi gwisgo colur ers wyth mlynedd. Mynna nad ydyn nhw ‘angen cael eu hachub siŵr Dduw’ [t. 142]. Ar hynny ‘crechwenodd goleuadau Môn […] fel hen ddiafol’ [t. 143].

Dyma i ni stori am ddiwedd y byd, sy’n ddrych i’n byd ni. Stori am fynd drwy uffern i ddechrau eto. Am greu byd newydd, ac am wynebu gorfod dychwelyd i’r hen fyd. Dameg. Stori syml. Stori i’r rhai sy’n gadael oedfa wedi cael mwy o stori’r plant nag o’r bregeth. Sy’n addas gan mai stori ar gyfer plant hŷn a phobl ifanc yw hon (a dylai hynny ynddo’i hun fod yn ddameg i awduron, cyhoeddwyr, beirniaid llenyddol a phregethwyr 2018).

Ond mae hon hefyd yn stori sy’n ein herio ni i werthfawrogi ac i ddehongli’n straeon, ein herio ni i chwalu pob dehongliad a fu. I edrych ar ein traddodiad crefyddol fel petai o wedi bod trwy Y Terfyn niwclear, a gweld Crist o’r newydd, fel Siôn. Straeon sy’n ddim ond geiriau, pob un ychydig yn wahanol, yn dibynnu ar pwy sy’n eu dweud nhw, ond yn dweud y gwir, mewn gwahanol ffyrdd, am yr un pethau.

Neu, mewn ffrâm apocalyptaidd, efallai na allwn ni wneud hynny nes y byddwn ni wedi mynd heibio i’n Terfyn fel eglwysi a chychwyn eto, efo llechen lân a dim ond copi o destament newydd poced din wedi ei gymryd o handbag rhywun, i’n hysbrydoli.

(Cyhoeddir gyda chaniatâd Golygydd y Goleuad)