Archifau Categori: Agora 30

Ysbrydolrwydd tawel Lleuwen

Ysbrydolrwydd tawel Lleuwen

Wn i ddim faint o ‘bobl capel’ oedd yno, a doedd ddim gwahaniaeth beth bynnag, ond yn y capel bach llawn (18 Chwefror, Capel y Groes, Pen-y-groes, Arfon, 120 o bobl) roedd y mwyafrif rhwng 30 a 60 oed. Roedd yno gerddor, cantores a gitarydd yn rhannu ei hathrylith a’i hysbrydolrwydd â chynulleidfa Gymraeg. A hyd yn oed os nad oedd geiriau Pantycelyn ac Ann Griffiths yn gyfarwydd i rai ohonynt, roedden nhw’n gwybod eu bod yn gyfarwydd i’r lleill. Os oedd geiriau fel ‘Beibl’, ‘adnod’, ‘pregethwr’, ‘Ysgol Sul’ yn perthyn i oes arall i nifer, trwy enau Lleuwen, ei chân a’i cherddoriaeth, roedd cyfoeth ein hetifeddiaeth Gristnogol yn dod yn nes yn ‘ysbrydolrwydd tawel’ ond angerddol Lleuwen Steffan. Mae rhai yn y cylchoedd crefyddol sydd yn amheus o’r gair ‘ysbrydolrwydd’ oherwydd mai gair amwys, poblogaidd ydyw ac yn dweud fawr ddim. Roedd bod ym Mhen-y-groes yn profi’n wahanol.

Dyma ein Cymru gyfoes, ac os yw ystadegau’n dweud ei bod yn Gymru ddi-Dduw, ddi-gapel, ddi-grefydd, nid yw’n anodd ymdeimlo ag ‘ysbrydolrwydd’ sy’n nes at Deyrnas Dduw na sawl agwedd o grefydda hyderus yn ei gafael a’i hawl ar y ‘gwirionedd’. Mae’n wahanol iawn i anffyddiaeth ymosodol hefyd. Mae’n ysbrydolrwydd tawel a gostyngedig, fel y gwelsom yn Lleuwen. Dyna un o nodweddion cyfoethog ei chân.

Ar ei CD Gwn glân, Beibl budr – a dyma’r caneuon a glywsom ym Mhen-y-groes fel rhan o’i thaith fer i bedwar capel – mae’r emyn-dôn ‘Cwm Rhondda’, clasur y cymanfaoedd canu, a’r geiriau ‘Wele’n sefyll’ a ‘Rhosyn Saron yw ei enw’. Ond gan Lleuwen mae dwy linell olaf y ddau bennill yn llais tawel merch ifanc a wyddai na fwriadwyd erioed i’r meddyliau a’r teimladau mawr hyn gael eu canu gan gynulleidfa na chôr. Yn dawel, ostyngedig iawn mae Lleuwen yn canu ‘O am aros yn ei gariad’ a ‘Ffrind pechadur’. Waeth pa mor wych yw canu cynulldeidfa DCDC, mae llais Lleuwen yn nes ati.

Er cymaint yw beirniadaeth rhai Cristnogion o’n diwylliant ‘This is my truth, tell me yours’ â’r anfodlonrwydd i dderbyn ‘y gwirionedd’ gwrthrychol ar sail ‘awdudrod y Gair’, mae arnom fel Cymry angen Lleuwen i gadw’r stori – neu’r gân – yn fyw. Mae’n stori ac yn etifeddiaeth i ni. Ond nid yw’n eiddo i ni, oherwydd rhodd Duw yw ysbrydolrwydd. Mae’n rhodd bywyd i bawb.

Gyda llaw, fel pont rhwng ddoe ac yfory, mae teulu Lleuwen – ei thad, Steve Eaves, ei chwaer, Manon Steffan, y mae adolygiad o’i chyfrol Llyfr Glas Nebo i’w gweld ar y wefan hon, a dylanwad mawr eu diweddar fam, Siân – yn rhan obeithiol a chreadigol o’n cyfnod bregus. Mewn un ystyr maent yn wahanol ac ar y cyrion, ond eto maent yng nghanol symudiadau’r Ysbryd sy’n cadw fflam wan rhag diffodd yn llwyr.

Cydio pethau ynghyd a gweld popeth mewn perthynas, fel cwlwm Celtaidd, y mae caneuon Lleuwen Steffan. Cyflwyniad acwstig oedd ym Mhen-y-groes, a chyfathrebu byw, deinamig nas ceir ar CD. Bychan oedd y capel a’r noson yn anffurfiol a chartrefol – trafferthion tiwnio tair gitâr, dechrau’n hwyr, plentyn yn torri gwynt, a.y.b. – ond mae gwrando ar y CD yn ehangu’r gorwelion â’r cyfoeth o gerddoriaeth offerynnol yn gyfuniad o ganu gwerin, jazz, gospel, emynau Cymraeg a mwy, yn rhoi ysbrydolrwydd y noson yng nghanol ysbrydolrwydd y ddynoliaeth. Fel y dywedodd Angharad Penrhyn, ‘mae “teimlad oesol, elfennol” yn y caneuon’. ‘Llafnau o oleuni’ oedd y pennawd a roddwyd i’r adolygiad yn y cylchgrawn O’r Pedwar Gwynt.

Soniais am yr ‘ysbrydolrwydd tawel’ ond nid yw hynny’n golygu nad oes gwrthgyferbyniadau a gwrthdaro yng nghaneuon Lleuwen. Wedi’r cyfan, mae yna baradocsau sylfaenol yn y ffydd Gristnogol, sy’n gweddu i’r dim i’n cyfnod ni. Mae angerdd, cwestiynau, dicter a phrotest yn y caneuon, ond ysbryd tyner, edifeiriol – a gweddi’r Arglwydd yn cael ei sibrwd – yw geiriau olaf ‘Hwyr’, cân olaf Lleuwen ym Mhen-y-groes a’r gân olaf ar y CD. Roedd yn arwyddocaol iawn fod Lleuwen wedi gofyn i Karen Owen roi cyfraniad defosiynol i’r noson (nid fel egwyl) ym Mhen-y-groes, ac fe gawsom fel cynulleidfa rannu yn ysbrydorwydd y salmau. Yr un mor arwyddocaol oedd na wnaeth Lleuwen unrhyw ymdrech i hyrwyddo na gwerthu ei CD chwaith. Arall oedd ei bwriad, sef rhannu ei chân am fod ganddi rhywbeth pwysig i’w rannu drwy’r doniau a roddwyd iddi.

I Lleuwen, cefndir cadarn, fel y mynyddoedd, yw’r emynau neu’n hytrach ‘yr hen emynau’ sydd yn gefndir i’w chaneuon newydd i gyd. Mae’r CD yn dechrau gyda dehongliad grymus, cadarn, hyderus o un o’n hemynau hynaf, ‘Myn Mair’, ac yn arwydd fod Lleuwen am ddechrau gyda’r cadernid hwnnw, cyn dweud dim arall. Y cadernid sy’n aros, fel y mynyddoedd. Mae dylanwad yr emynau yn fawr arni (fel y gwelsom yn ei CD cyntaf, Duw a ŵyr, sef dehongliadau jazz o emynau’r Diwygiad) ond nid ‘emynau newydd’ yn yr ystyr arferol o fod yn gyfoes a glywsom ym Mhen-y-groes ond ‘salmau’, ac nid yn gymaint ‘salmau newydd’, ond salmau ‘oesol gyfoes’. Y salmau yw’r ‘hen emynau’ gwreiddiol ac maent yn llawn gwrthgyferbyniadau, cymysgwch o deimladau, cwestiynau, ofnau, dicter, protest, colli ac ennill ac awgrym cyson o ddychwelyd. Ond bob tro mae llais tawel, fel y llais wrth afonydd Babilon, heb na thelyn na dathliadau na theml.

Dyna yw ‘Y Garddwr’, sy’n cynnwys y geiriau am ‘ganu hen gân y griddfan’. Ond

Mae’r Garddwr yn ôl
i sgubo fy llwybr,

a’r gân olaf, ‘Hwyr’:

Mi ddaw y dydd
Rhyw ddydd, un dydd
Cawn deithio ymhellach na phen draw’r byd,
Tu hwnt pob ffin
Y gwledydd blin …
Mae’n hwyr
       Hwyr
          Hwyr, Hwyr.
Cymaint o chwarae soldiwrs, hogia bach,
Cymaint o bontydd yn llosgi,
Cymaint o hanes
wedi mynd o’n cof

(allai fod yn eiriau gan Eseia, Jeremeia neu MLK ).

Ac yna’r weddi sy’n cydio’r ddynoliaeth, yn dawel dawel:

Ein Tad yr hwn wyt …

Cân o wrthgyferbyniad yw ‘Pam?’ Geiriau Pantycelyn yw ‘Rwy’n edrych dros y bryniau pell’ a ‘Pererin wyf’ sy’n cael eu canu’n uchel fel cân brotest egnïol, ond yna, mewn gwrthgyferbyniad, yn gytgan tawel, tawel, mae Lleuwen yn canu ‘Pam y caiff bwystfilod rheibus, dorri’r egin mân i lawr? … Pam caiff blodau peraidd ieuanc fethu gan y sychder mawr?’ Salmau oesol fyddai’r disgrifiad gorau o ‘Mynyddoedd’ ac ‘Y Don Olaf’ hefyd. Mae’r naill yn sôn am:

Mynydd mawr Dyhead,
Mynydd yr Ofn Du,
Mynydd gofidiau,
Mynydd Gobeithion …
Pan ei di i grwydro’r mynyddoedd hyn
Paid ag anghofio dy hen ffrind …
Tu hwnt i’r mynyddoedd
Yn aros i ddal yn dy law.

Mae yna draddodiad Celtaidd, gyda llaw, sy’n sôn am ‘y mynydd tu hwnt i’r mynydd’. Rhaid dringo mynydd i weld mynydd y dringo cyn dringo.

Yn ‘Y Don Olaf’ mae’r pwyslais ar ‘ddyddiau dyn sydd fel glaswelltyn’ neu, a dyfynnu’r gân, ‘Popeth yn dechrau i ddarfod’ a’r ‘edau sy’n frau ac yn darfod’:

Mi fydd yna garu, mi fydd ’na alaru
A gweddi mewn wisgi
I drwsio dros dro

Dros dro yn wir, fel llun ar Facebook, a’r argyfwng mewnol yn y llinell ‘ond Iesu, ble ddiawl mae’r emoji?’

Mor hawdd ydi anghofio fod ‘y ddaear yn cyrraedd ei therfyn’:

Ai dyma’r don olaf
Yn y môr mawr?
Cadwn rywbeth at fory,
Cadwn lygaid am y wawr.

Mae ‘Bendigeidfran’ a ‘Caerdydd’ hefyd yn oesol gyfoes. Rhag cael ein cyfyngu gan unigolyddiaeth fewnblyg (seciwlar a Christnogol) mae’r ddwy gân yn cydnabod cri ac argyfwng ein gwareiddiad. Mewn byd o chwalu pontydd, byd Brexitaidd, mae’r gair ‘Bendigeidfran’ ynddo’i hun yn weddi ingol.

Yn ‘Caerdydd’ wedyn – dinas o 346,000 o bobl, yn ôl Lleuwen, dinas, fel pob dinas, y llwch a’r llanast, y gerddi tlws a’r llwybrau cul, meithrinfa unigrwydd y bywyd preifat, lle o ddiffeithwch a dieithrwch – darlun ystrydebol, efallai (mae’r un peth yn wir am sawl pentref erbyn hyn hefyd), ond darlun (fel y cynnydd mewn digartrefedd a chysgu ar y stryd yng Nghaerdydd a phob dinas arall) gwir o bobl heb enw a chyrff heb ysbryd.

Gwerthfawrogi, nid cyflwyno dadansoddiad manwl o ganeuon Lleuwen, oedd bwriad y nodiadau hyn. Mae llawer mwy i’w ddweud am y caneuon a’r gerddoriaeth wrth gwrs ac fe fydd mwy yn cael ei ddweud a’i werthfawrogi. Nid wyf wedi sôn am gân ‘Taid’, a gyfansoddodd ac a ganodd Lleuwen yn angladd ei thaid:

Mae’r gwreiddiau yn dal gafael
Fel dwylo yn y pridd

na chyfeirio at y gân hudolus ‘Tir na Nog’:

Rhaid i ti fynd, fy ffrind,
Rhaid i ti fynd.

Ond mae’r gair olaf yn mynd i’r gwrthgyferbyniad rhwng ‘Hen Rebel’ a ‘Cofia Fi’. Cân y Diwygiad yw ‘Hen Rebel’, wrth gwrs, wedi’i hanfarwoli’n hiraethus, yn araf a dwys gan Richie Thomas. Ond mae Lleuwen yn ei chyflwyno yn gyflym, ysgafnfryd ac yn arwain, yn offerynnol, i ddawns swnllyd a gwyllt. Mae’r trefniant yn brin iawn o deimladau ac emosiwn a dyheadau Lleuwen. Mae rywsut yn ddiarth iddi. Ond mae hon hefyd yn gefndir iddi.

Gwahanol iawn, ond yn tarddu o’r un man, yw ‘Cofia Fi’. ‘Cofia fi at Iesu Grist’ yw’r teitl llawn. Mae’n gais trawiadol. Mae rhywun yma sydd naill ai ddim yn adnabod Iesu Grist, neu wedi colli cysyslltiad ag o, neu’n ei nabod o bell, efallai. Wedi clywed amdano yn yr ysgol Sul ers talwm , ond achlysurol iawn yw’r berthynas bellach, drwy’r plant, efallai. Cais gan Lleuwen ei hun i Ann Griffiths, efallai? Fe all ganu:

Dim ond pechadures

Fedr ddallt emynau’r tyner lais,
Does ’na’r un angyles wedi gweld y golau,
Wedi gorfod gweld y golau ar y groesffordd.

Golau ar groesffordd felly, neu ar ffin, neu’n ysbeidiol. Nid golau parhaol sydd yn aros yn llonydd, ond ‘llafnau o olau’ o bob cyfeiriad. Mae dynoliaeth syfrdanol yn ‘Cofia fi at Iesu Grist’, fel cofia fi at ‘hon a hon’ neu ‘hwn a hwn’ sy’n cadw traed Iesu ar y ddaear yn hytrach na’i fod yn Dduw yn y nefoedd ac allan o gyrraedd llawer. Mae’n ymgnawdoliad gwefreiddiol ac mae ei ddynoliaeth yn fwy tebygol o wefreiddio a herio’r genhedlaeth ddi-grefydd hon:

Dos â fi i’r capel,
Dos â fi yn ôl i’r pedwar llais.
Dwi’n ista yn y dafarn
Yn disgwyl am ryw denor
i roi harmoni ar fy hen haleliwia

ac y mae llais Rhys Meirion i’w glywed yn y cefndir – sylwer – yn canu ‘Mwy trysorau sy’n dy enw’.

A’r pennill olaf:

Cofia fi fel o’n i.
Dyro i mi fendith ar fy nhaith.
Cofia fi fel emyn –
Yn dy galon.

‘Fel o’n i’ yw ‘fel ydw i’, mae’n siŵr. Ar daith mae hi ac mae ganddi gân tu ôl i’r gân a chân dawel, dyner ydyw. Ond mae’n cyd-deithio â’i chenhedlaeth sydd ag ysgol Sul ddoe a chapel wedi cau a Beibl glân yn gefndir pell i’w bywydau.

‘Beibl budr’ yn nheitl y CD, sef geiriau tad John Williams, Brynisencyn, yw Beibl sydd wedi’i ddarllen a’i fodio’n fudr ac yn fler, fel llyfr taith teithiwr go iawn. I’r mwyafrif llethol, Beibl glân ydyw.

Mae’r rhain yn ganeuon i’n dydd ac i genhedlaeth Lleuwen Steffan. Ac maent yn dweud mwy wrthynt hwy na’r dystiolaeth draddodiadol ac ystrydebol o’r ffydd Gristnogol, o leiaf yn dweud digon rhag anghofio’n llwyr. Mae Lleuwen yn cadw’r chwedl a’r gân yn fyw mewn cyfnod aml-ddiwylliant, aml-grefydd,aml-ddewisiadau, ond go brin fod ei chenhedlaeth o Gymry Cymraeg yn sylweddoli hynny yn iawn eto.

Lleuwen ar Spotify

 

 

Cynhadledd Dechrau o’r Newydd

CRISTNOGAETH 21
Y COLEG CYMRAEG CENEDLAETHOL
URDD GRADDEDIGION PRIFYSGOL CYMRU

Cynhadledd Dechrau o’r Newydd

29–30 Mawrth 2019

Festri Capel Seion a Chanolfan Merched y Wawr, Aberystwyth

A’r capeli a’r eglwysi ar drai, a llawer yn wynebu difancoll, mae angen ailystyried cyfraniad Cristnogaeth i’n cymdeithas mewn ffordd sylfaenol. Dyna farn y rhai sydd wedi trefnu cynhadledd arbennig, Cynhadledd Dechrau o’r Newydd, i’w chynnal yn Aberystwyth 29–30 Mawrth. Mae’r gynhadledd yn cael ei noddi gan Cristnogaeth 21, Urdd Graddedigion Prifysgol Cymru a’r Coleg Cymraeg Cenedlaethol.

Rhai o’r cwestiynau sydd wedi ysgogi’r gynhadledd yw:

  • Beth yw ystyr bod yn Gristion yng Nghymru’r 21fed ganrif?
  • Sut mae cysoni credo grefyddol â byd-olwg gwyddonol?
  • Ai fel myth y dylid dehongli stori Cristnogaeth?
  • Pa elfennau o’n traddodiad crefyddol y dylid eu cadw?

Rhaglen

Nos Wener (yn festri Capel Seion, Stryd y Popty)

7.00 Bregus, sef cyflwyniad/perfformiad am fenywod yn y capel yng ngofal Rhiannon Williams a Lowri Davies

Sadwrn (yng nghanolfan Merched y Wawr, Stryd yr Efail, SY23 1JH)

Cadeirydd: y Canon Enid Morgan, cadeirydd Cristnogaeth 21

9.30 Cofrestru a Choffi
10.00 Cynog Dafis: Croeso a chyflwyniad: Pam ŷn ni yma?
10.15 Arwel Jones: Achos i faddau, achos i feddwl: pererindod bersonol
11.00 Seibiant
11.15 Catrin Williams: Agweddau ar ‘Ffydd’ a ‘Chredu’
12.00 Gareth Wyn Jones: Mytholeg Feiblaidd ac Esblygiad ein Hymddygiad

12.45 Cinio

1.15 Huw Williams: Dechrau newydd i ddyneiddwyr: troi ’nôl at grefydd?
2.00 Cynog Dafis: Crynhoi’r trafodaethau
2.30 Bord Gron
3.15 Beth Nesaf (os rhywbeth)?

Tâl cofrestru: £15 i’w dalu ar y dydd. I gofrestru cysyllter â Cynog Dafis: cdafis@me.com neu 07977093110

Nodyn am y cyfranwyr
Arwel Jones, blaenor yng Nghapel y Morfa (EBC)
Catrin Williams, arbenigydd ar y Testament Newydd
Gareth Wyn Jones, gwyddonydd
Huw Williams, athronydd a dyneiddydd
Cynog Dafis, un o drefnwyr y gynhadledd

Cynhadledd Dechrau o’r Newydd

CRISTNOGAETH 21
Y COLEG CYMRAEG CENEDLAETHOL
URDD GRADDEDIGION PRIFYSGOL CYMRU

Cynhadledd Dechrau o’r Newydd

29-30 Mawrth 2019

Festri Capel Seion a Chanolfan Merched y Wawr Aberystwyth

Beth yw ystyr bod yn Gristion yng Nghymru’r 21fed ganrif? Sut mae cysoni credo grefyddol â byd-olwg gwyddonol? Ai yn nhermau myth y mae deall crefydd, a’r stori Gristnogol yn benodol? Beth o’n treftadaeth a’n defodau cyfarwydd y mae’n bwysig ei gadw ac i ba raddau mae’n rhaid dechrau o’r newydd?

Dyma rai o’r cwestiynau a ysgogodd gynnull y Gynhadledd hon

 Rhaglen Ddrafft

Nos Wener (yn festri Capel Seion, Stryd y Popty)

6.30 Bregus, sef cyflwyniad/perfformiad am fenywod yn y capel yng ngofal Rhiannon Williams a Lowri Davies

Sadwrn (yng nghanolfan Merched y Wawr)

Cadeirydd; y Canon Enid Morgan, cadeirydd Cristnogaeth 21 

9.30 Cofrestru a Choffi
10.00 Cynog Dafis: Croeso a chyflwyniad: Pam ŷn ni yma?
10.15 Arwel Jones: Achos i faddau, achos i feddwl: pererindod bersonol
11.00 Seibiant
11.15 Catrin Williams: Agweddau ar ‘Ffydd’ a ‘Chredu’
12.00 Gareth Wyn Jones: Mytholeg Feiblaidd ac Esblygiad ein Hymddygiad

12.45 Cinio

1.15 Huw Williams: Dechrau newydd i ddyneiddwyr: troi ’nôl at grefydd?
2.00 Cynog Dafis: Crynhoi’r trafodaethau
2.30 Bord Gron
3.15 Beth Nesaf (os rhywbeth)?

Tâl cofrestru £15 i’w dalu ar y dydd. I gofrestru cysyllter â Cynog Dafis: cdafis@me.com neu 07977093110

 

Gwyddoniaeth a’r ysbrydol

Gwyddoniaeth a’r ysbrydol

Mewn erthygl ar wefan Cristnogaeth 21 ychydig wythnosau’n ôl, mae’r awdur yn cyfeirio at faint anhygoel y bydysawd – amcangyfrif o filiwn triliwn o sêr yn y bydysawd gweladwy, pellteroedd na allwn yn wir eu hamgyffred – ac felly safle hollol ddinod y ddaear yn hyn i gyd. O ganlyniad, dywed yr awdur na all dderbyn bodolaeth unrhyw Ddeallusrwydd Dwyfol consyrnol tu ôl i’r byd naturiol. Ond mae’n pwysleisio fod y byd yn llawn cariad ac yn awgrymu mai ansawdd ein bywydau sy’n cyfrif.

*****

Mae’r awdur yn cyfeirio’n gynnar yn ei ysgrif at waith Edwin Hubble, a gasglodd dystiolaeth, yn nauddegau’r ugeinfed ganrif, o fodolaeth galaethau tu allan (yn bell tu allan) i’n galaeth ni, y Llwybr Llaethog.

Pan wnes i ddarllen hyn, daeth dau beth penodol i’m cof. Y cyntaf oedd yr argraff a wnaeth cyfrol enwog Hubble, The Realm of the Nebulae, arnaf pan wnes ei darllen pan oeddwn yn yr ysgol. Yr ail oedd ein hymweliad fel teulu â Flagstaff yn Arizona. Cofiwn y ffurfafen glir heb lygredd golau a thelesgop y Lowell Observatory enwog gerllaw.

****

Y cysylltiad yw mai dyma lle gwnaeth gŵr o’r enw Vesto Slipher fesuriadau hynod gywrain o sbectra’r hyn a elwid yn nebulae, yn 1912–1914, a darganfod fod tonfedd y golau oddi wrthynt yn symud i’r coch (y red shift), gan ddangos fod y rhan fwyaf ohonynt yn rhuthro i ffwrdd oddi wrthym. Ar y pryd roedd dadl fawr a oedd y nebulae (e.e. Andromeda) yn rhan o’r Llwybr Llaethog neu’r tu hwnt. Yna fe ddefnyddiodd Hubble y telesgop newydd ar Fynydd Wilson, ger Los Angeles, y mwyaf treiddgar yn y byd bryd hynny ac am ddegawdau wedi hynny, i amcangyfrif y pellter i’r nebulae. Daeth yn hollol glir fod y nebulae yn bell tu allan i’n galaeth. Wrth gyfuno’i ganlyniadau ef yn ddiweddarach, mewn cydweithrediad â Milton Humason, â rhai Slipher, awgrymodd ‘ddeddf Hubble’, sef fod cyflymder y pellhau yn gyfrannol â phellter.

Roedd Hubble heb amheuaeth yn un o wyddonwyr mwyaf dylanwadol y cyfnod. Roedd yn berson uchelgeisiol. Ar ôl treulio ychydig flynyddoedd yn Rhydychen fel myfyriwr, mae’n debyg iddo fabwysiadu arferion, gwisg, acen a ffordd o siarad Saeson uchel-ael. Rhyfedd!

****

Yr un pryd roedd y ffisegwyr damcaniaethol yn ceisio darganfod beth oedd oblygiadau hafaliadau Einstein yn namcaniaeth Perthnasedd Cyffredinol am ffurf y bydysawd. Roedd Einstein ei hun yn ffafrio bydysawd nad oedd yn newid, ac yn y dechrau addasodd ei hafaliadau i sicrhau hynny. Ond fe wnaeth dau wyddonydd mathemategol eu greddf ddangos fod hafaliadau gwreiddiol Einstein yn rhag-ddweud bydysawd oedd yn ehangu. Y ddau oedd Alexander Friedmann yn Rwsia (a fu farw’n ifanc iawn) a George Lemaître yng ngwlad Belg – y naill heb wybod am waith y llall. Roedd Einstein yn feirniadol ohonynt ar y dechrau, ond nhw a orfu mewn byr o dro.

****

Ein diddordeb yma yw George Lemaître. Offeiriad pabyddol ydoedd, a dilynodd ddwy yrfa: fel offeiriad ac fel gwyddonydd mathemategol a ddaeth yn un o brif ddylanwadau’r cyfnod ar gosmoleg. Mae lluniau diddorol ohono yng nghanol enwogion gwyddonol y cyfnod (yn y cynadleddau Solvay, er enghraifft) yn ei goler gron. Arweiniodd ei ddatrysiad o hafaliadau Einstein yn uniongyrchol at fodel o’r bydysawd oedd yn newid ac yn esblygu. Rhagfynegodd deddf Hubble a soniodd fod y cread wedi dechrau yn yr hyn a alwodd yn ‘primeval atom’ ac wedi ehangu oddi yno. Dyma, wrth gwrs, beth ddaeth i gael ei alw yn ddamcaniaeth y ‘Glec Fawr’. Bathwyd y term Big Bang gan Fred Hoyle mewn sgwrs radio yn 1949. Mae’n ymadrodd hyll a hynod anffodus, a dweud y gwir, ond fe wnaeth sticio!

Yn y pumdegau roedd dadleuon a oedd ar brydiau yn ffiaidd rhwng dwy garfan: Martin Ryle a’i ddilynwyr oedd o blaid y model esblygiadol, a Fred Hoyle ac eraill a oedd yn dadlau dros fodel a elwid yn Steady State neu Greu Parhaus. Roedd cwympo mas yng Nghaergrawnt! Ond erbyn diwedd y chwedegau, yn dilyn cadarnhad arbrofol fod ymbelydredd cefndirol yn llanw’r bydysawd ac yn adlais o’r ffrwydrad cychwynnol, daeth y rhan fwyaf i dderbyn y model o Glec Fawr. Dyna farn bron pawb heddi, ond mae ’na broblemau o hyd, a dealltwriaeth anghyflawn yw – ac efallai dros dro yn unig. Pwy a ŵyr beth wnaiff ddatblygu o syniadau fel bydysawd cylchol a multiverses (wna i ddim ymhelaethu yma!).

****

Lemaître felly oedd prif arloeswr model y Glec Fawr. Roedd yn hollol bendant yn cadw materion ffydd ar wahân i faterion gwyddonol. Dywedodd fod gwyddoniaeth yn ceisio deall y byd naturiol a ffydd yn agor drysau’r byd ysbrydol: ‘Mae dwy ffordd o geisio’r gwirionedd, ac rwyf wedi penderfynu dilyn y ddwy.’ Mae damcaniaeth y Glec Fawr yn golygu dechrau i’r cread, a gwelodd rhai o wyddonwyr y cyfnod, a phobl fel Hoyle yn nes ymlaen, hyn yn rhyw fath o ddrws cefn i gyfiawnhau Genesis. Yn bendant, nid dyna oedd agwedd Lemaître. Ar un achlysur, roedd yn gandryll, mae’n debyg, pan awgrymodd y Pab Pius XII hyn mewn araith yn 1951. Ni wastraffodd unrhyw amser yn darbwyllo’r Pab rhag defnyddio’r ddadl eilwaith!

Mae’n rhyfedd sut mae’r rhod wedi troi – gwelir cosmoleg gyfoes yn cael ei defnyddio gan rai fel ffordd o danseilio ffydd. Serch hynny, mae’r rhan fwyaf o wyddonwyr o’r un farn â Lemaître gynt: y byd naturiol ar y naill law, y byd ysbrydol ar y llall, dwy ffordd o geisio deall natur ein bodolaeth.

****

Dylwn bwysleisio i bobl ifanc realiti a phwysigrwydd y bywyd ysbrydol. Fel mae awdur yr erthygl ar wefan Cristnogaeth 21 yn crybwyll, mae cariad yn y byd. Hanfod ein ffydd yw ceisio’r bywyd newydd yng Nghrist; Ef sydd yn ein cynnal ac Ef sydd yn ein harwain drwy amlygu cariad diamod. Peidiwn â gwanhau’r neges drwy gyplysu hyn ag ymgais i gyflwyno disgrifiad lled-wyddonol o’r byd.

Yr Athro Noel Lloyd (Aberystwyth)

(Ymddangosodd yr erthygl hon gyntaf yn Perthyn, cylchythyr misol Capel y Morfa, Aberystwyth )

 

Y Pethau Olaf

Y Pethau Olaf

Rocet Arwel

Llyfr Glas Nebo. Llyfr am ddiwedd y byd. Llyfr am ddechrau byd newydd. Llyfr am ddewis rhwng dau fyd. Rhwng dau fywyd. A llyfr am fyrdd o bethau eraill y bydd beirniaid a myfyrwyr yn eu trafod am flynyddoedd i ddod. Ond ymysg y myrdd o focsys y mae hi’n haeddu cael ei gosod ynddyn nhw, hi heb os yw un o’r nofelau mwyaf ysbrydol i’w chyhoeddi ers blynyddoedd.

Does dim osgoi’r mynegbyst ysbrydol sy’n britho’r gyfrol na’r cwestiynau mawr a godir ganddynt.

Yn gynnar yn y nofel mae Siôn, bachgen 8 oed ar y pryd, yn chwarae bod yn awyren: ‘Ei freichiau allan bob ochr iddo, fel tasa fo ar groes’ [t. 22].

Ac eithrio’i dau gymydog, Gwion, y saer, yw’r unig berson o’r gymuned ehangach mae Rowenna’n ei gyfarfod yn y nofel. Maen nhw’n datblygu’n gariadon a dyna sut y cenhedlir Dwynwen ar ôl Y Terfyn. Fe’i disgrifir o fel Iesu Grist yr A487. Meddai Rowenna:

‘Ac er ’mod i wedi caledu ers blynyddoedd a ’mod i’n oeraidd ac yn amheus, fedrwn i ddim peidio gwenu ar Gwion. Iesu Grist yr A487.’ [t. 120]

Er gwaethaf popeth mae Rowenna ‘yn dewis coelio yn Gwion’. [t. 124]

‘Ac efallai nad Gwion oedd ei enw go iawn o, ac efallai nad saer oedd o cyn Y Terfyn, […] Ond mi wnes i, ac mi ydw i, yn dewis cadw’r ffydd. Pe gallai Gwion fod yma, dwi’n dewis coelio y byddai o wedi dychwelyd ataf i, ac wedi adnabod ei ferch fach a’i charu.’ [tt. 123–4]

Yn rhifyn 211 o Cristion mae Manon yn dweud: ‘Dwn i ddim ydw i’n Grisition, gan fy mod i’n anfodlon â phob diffiniad a welais o’r gair, ond rydw i’n hapus gyda’m diffiniad fy un o’r Gair.’ [t. 3]

O’r dechrau’n deg mae Llyfr Glas Nebo yn trafod natur stori. Ac o ystyried y mynegbyst ysbrydol hyn gellid dadlau bod y drafodaeth yr un mor berthnasol i natur y stori Iddewig/Gristnogol ag i unrhyw stori arall: ‘dim ond geiriau ydy pob llyfr yn y dechrau ac yn y diwedd.’ [t. 6]

Trafod natur y Testament Newydd mae Siôn pan mae’n myfyrio ar y ffaith fod ‘pob stori ychydig yn wahanol yn dibynnu ar pwy sy’n ei dweud hi. […] achos mae Mam a finna’n deud y gwir mewn gwahanol ffyrdd, mae’n siŵr, am yr un petha.’ [t. 39]

Mae’n holi eto: ‘Pam fod pobol yn coelio rhai llyfra, ond ddim yn coelio rhai eraill?’ [t. 64]

Mae’r rhain i gyd yn bennau i drafodaethau ynglŷn â’r Beibl, y Testament Newydd, ein dealltwriaeth ni ohonyn nhw a sut yr arweinir ni i’w deall nhw.

Wrth i Rowenna ddisgrifio’r byd cyn Y Terfyn i’w mab, mae o’n ymddangos yn gwbl wallgo. Byd masnachol, cyfalafol, gormodol, prysur, poblog, unig. Byd llawn hunanoldeb a phobl yn pasio’i gilydd ar y stryd heb aros i ddweud dim, yn archebu bwyd [afiach] i’w ddanfon i’n cartrefi, plant unig o flaen sgriniau.

Mae hyn yn ymddangos hyd yn oed yn fwy absẃrd wrth i Rowenna’i ddisgrifio i’w mab sydd â’i draed ar y ddaear [wenwynig] yn crafu byw o ddydd i ddydd ond sy’n brysur yn adeiladu ac yn mentro plannu coed i’w cynaeafu ymhen pymtheng mlynedd. Arwr o ŵr ifanc 14 oed, sydd wedi dysgu byw y tu hwnt i’r Terfyn, oherwydd Y Terfyn.

Y peth dychrynllyd i ni sy’n byw yr ochr hon i’r Terfyn ydy fod cariad, yn ôl Rowenna, yn perthyn yn well i’r byd newydd, ôl-apocalyptaidd hwnnw.

Mae Siôn yn dod o hyd i gopi bychan o’r Testament Newydd yn handbag rhyw wraig, ochr yn ochr â’i phwrs a’i sbectol haul a’i ffôn bach. Yn wahanol i’w copi nhw o’r Beibl Cymraeg Newydd, mae hwn yn amlwg yn eitem at iws bob dydd y wraig hon ac yn yr un modd mae o’n ffitio’n daclus i boced tin jîns Siôn. [t. 38]

Dyma fo, yn ŵr ifanc, yn darganfod llyfr o lyfrau, sydd, cofiwch yn ‘ddim byd ond geiriau yn y dechrau ac yn y diwedd’, ac yn ei ddarllen am y tro cyntaf, a hynny ar ôl Y Terfyn. Mae ei fam, oedd yn fwy cyfarwydd â’r Beibl o’i bywyd cynt, yn fwy amheus. Ond dyma fo yn ei ddarganfod am y tro cyntaf ac yn cymryd ato. Mae o’n eithaf hoff o’r Iesu yma, un sy’n ‘annwyl ac yn glên ac yn caru pawb, ond ei fod o’n gwylltio weithia’. Ac wrth gwrs, yn y diwedd mae Crist yn amau Duw, ac ‘mae amau a cholli ffydd yn golygu bod Iesu Grist wedi bod yn foi reit normal, er ei fod o’n gwneud gwyrthia a ballu’. [t. 39]

Er gwaethaf hyn, nid yw Rowenna yn gyfforddus bob amser â ffydd ei mab. Profedigaeth sy’n dod â’r anghytundeb i’r berw, eu profedigaeth o golli Dwynwen, y ferch fach. ‘Mae hi’n poeri, yn isel a llawn gwenwyn. “A lle mae dy Dduw di rŵan?”’ [t. 112] Profiad cyffredin i lawer. Ond wrth wynebu’r Terfyn, o’r holl ganeuon y gellid eu canu, yr un mae hi’n dewis ei chanu yw’r unig emyn roedd hi’n ei wybod sef ‘Calon Lân’.

Ar ddiwedd y nofel, wrth weld bod bywyd i’w gael, rywle y tu hwnt i Nebo, a bod yr hen fyd yn dod i chwilio amdanyn nhw ‘fel cwmwl o wenwyn’ [t. 140], mae Rowenna’n myfyrio ar y newid sydd wedi bod ynddi. Mynna nad ‘fi oeddwn i o’r blaen wsti’ [t. 142]; wedi’r cwbl, dydy hi ddim wedi gwisgo colur ers wyth mlynedd. Mynna nad ydyn nhw ‘angen cael eu hachub siŵr Dduw’ [t. 142]. Ar hynny ‘crechwenodd goleuadau Môn […] fel hen ddiafol’ [t. 143].

Dyma i ni stori am ddiwedd y byd, sy’n ddrych i’n byd ni. Stori am fynd drwy uffern i ddechrau eto. Am greu byd newydd, ac am wynebu gorfod dychwelyd i’r hen fyd. Dameg. Stori syml. Stori i’r rhai sy’n gadael oedfa wedi cael mwy o stori’r plant nag o’r bregeth. Sy’n addas gan mai stori ar gyfer plant hŷn a phobl ifanc yw hon (a dylai hynny ynddo’i hun fod yn ddameg i awduron, cyhoeddwyr, beirniaid llenyddol a phregethwyr 2018).

Ond mae hon hefyd yn stori sy’n ein herio ni i werthfawrogi ac i ddehongli’n straeon, ein herio ni i chwalu pob dehongliad a fu. I edrych ar ein traddodiad crefyddol fel petai o wedi bod trwy Y Terfyn niwclear, a gweld Crist o’r newydd, fel Siôn. Straeon sy’n ddim ond geiriau, pob un ychydig yn wahanol, yn dibynnu ar pwy sy’n eu dweud nhw, ond yn dweud y gwir, mewn gwahanol ffyrdd, am yr un pethau.

Neu, mewn ffrâm apocalyptaidd, efallai na allwn ni wneud hynny nes y byddwn ni wedi mynd heibio i’n Terfyn fel eglwysi a chychwyn eto, efo llechen lân a dim ond copi o destament newydd poced din wedi ei gymryd o handbag rhywun, i’n hysbrydoli.

 

(Cyhoeddir gyda chaniatâd Golygydd y Goleuad)

Y Pethau Sacramentaidd

Y Pethau Sacramentaidd

Rocet Arwel

Pâr o sanau. Y peth mwya annhebygol o godi hiraeth ar unrhyw ddyn call, meddech chi.

Ond mae’r rhain yn bar o sana arbennig. Saith mlynedd i rŵan cafodd fy mam driniaeth go fawr yn Ysbyty Gwynedd. Tra oedd Mam yn yr ysbyty byddwn yn aros efo fy ewyrth a’m modryb ym Mhorthaethwy. Ar un o’r troeon i’r gogledd yng nghanol yr argyfwng hwnnw o’n i wedi cyrraedd heb bâr o sana glân. A benthycais bâr gan Yncl Bryn. Chafodd o erioed mohonyn nhw yn ôl.

Yn y cyfamser fe gollon ni Yncl Bryn, ac fe fagodd y sanau arwyddocâd. Er bod ei draed o fymryn yn fwy na fy rhai i – dydyn nhw ddim mo’r ffit gorau – fe wisgais y sanau yn dwll.

Dach chi’n gweld, Yncl Bryn oedd fy hoff yncl. Roedd o’n ddoeth ac yn wirion ac yn glên, ac i ddyn ifanc oedd wedi colli ei dad yn gymharol ifanc fel fi roedd o’n golygu llawer iawn. Mae’r arwyddocâd hwnnw wedi ei glymu’n dynnach wrth fod fy mab Iago yr un sbit â fo – ei bryd golau a’i wên barod a’i olwg heulog ar y byd. O dro i dro fe fydda i’n rhyfeddu at y tebygrwydd.

A dyna pam bod y pâr yma o sana mor bwysig. Mae eu gweld nhw, eu trin a’u trafod nhw – ac fe wna’ i fentro deud, eu hogleuo nhw – i gyd yn tynnu’n galed ar dannau’r galon.

A be sydd gan hen bâr o sanau i’w wneud â ni, meddech chi? Be sydd a wnelo fo â dechrau blwyddyn? A be sydd a wnelo nhw â nesu at fwrdd y Cymun?

Bydd rhai ohonoch chi wedi cael hen ddigon o nghlywed i’n sôn am yr Esgob Spong a’i ddehongliad o o’r Beibl a’r Testament Newydd. Mae ei ddehongliad o o’r Pasg, ac o’r atgyfodiad, yn troi o gwmpas hiraeth, a hiraeth Pedr yn benodol.

Dyw’r Esgob Spong ddim yn credu yn y gwyrthiau, yn llythrennol. ’Di o ddim yn credu yn yr atgyfodiad yn llythrennol. Felly fe dreuliodd o flynyddoedd yn ymrafael â’r broblem o beth yn union oedd natur digwyddiadau’r Pasg a achosodd y fath chwyldro yn y byd Iddewig nes arwain at greu eglwys newydd, eglwys y mae o bellach yn esgob ynddi. Ac fe gyrhaeddodd at lan llyn Galilea ac at hiraeth un dyn a drodd yn argyhoeddiad ei fod o wedi byw ym mhresenoldeb rhywun oedd yn ymgorfforiad o’r duwdod, yn ffynhonnell bywyd, yn ffynhonnell cariad ac yn sylfaen bod.

Dach chi’n gweld, mae’r Esgob Spong yn credu’n angerddol yn y storïau mae’r gwyrthiau’n eu dweud am Iesu. Mae o’n credu’n angerddol yn yr atgyfodiad. Mae o’n credu’n angerddol fod Pedr ac eraill trwy Pedr wedi profi’r atgyfodiad hwnnw. Ac wedi dod i sylweddoli a chyhoeddi Iesu fel ymgorfforiad o ffynhonnell bywyd, o ffynhonnell cariad ac o sylfaen bod.

Gair bendigedig o amwys a chyfoethog ydy ‘profi’. Mae ei amwysedd yn mynd at wraidd amwysedd ein ffydd ni a’i phroblemau hi y dyddiau hyn. Am y tro, a dyma lle dwi’n gofyn i Menai faddau i mi am fenthyg un o fygiau’r Cyngor Llyfrau; mi wna’ i eu galw nhw’n Profi (efo P fawr) a profi (efo p fach).

Mae yna bedwar diffiniad yng Ngeiriadur y Brifysgol:

  1. Testio rhywbeth, rhoi rhywun ar ei brawf
  2. Cael profiad o, gwybod trwy brofiad, dioddef, teimlo, synhwyro, canfod, gweld, cyffwrdd
  3. Blasu, bwyta, yfed
  4. Dangos gwirionedd rhywbeth. 

Mi ddywedwn i mai dim ond yr olaf o’r pedwar sy’n Profi ‘P fawr’ a thri ohonyn nhw yn profi ‘p fach’.

Profwch o, profwch o, profwch o – ydy cri yr oes fodern, ac o’i brofi mae rhywbeth yn wir, nes ei fod yn cael ei wrthbrofi. Trefn resymol a rhesymegol na fyddwn i am ei newid. Profi efo P fawr.

Ein problem ni fel eglwys ers canrifoedd ydy cael ein hunain i sefyllfa lle mae’r Profi ‘P fawr’ yn cael ei weld yn mynd benben â profi ‘p fach’. Dyw’r ddau ddim yn mynd benben. Maen nhw’n fathau gwahanol o gyrraedd at yr un nod.

Yr hyn mae Spong yn ddweud ydy, na wnaeth ac na wneith neb arall byth brofi efo P fawr atgyfodiad corfforol Iesu. Ond fod Pedr wedi cael profiad o atgyfodiad Iesu: fe ddaeth i wybod trwy brofiad, fe ddioddefodd, fe deimlodd, fe synhwyrodd yr atgyfodiad, fe wnaeth o ganfod, a gweld yr atgyfodiad.

Er na all neb Brofi atgyfodiad corfforol Crist, gallwn gasglu o dystiolaeth y fytholeg fod Pedr wedi cael profiad o atgyfodiad barodd iddo gyhoeddi i’r byd fod Iesu yn Grist, yn ffenest ar y dwyfol, yn ffynhonnell bywyd, yn ffynhonnell cariad ac yn sylfaen bod. Ac i dystiolaeth y dyn cyffredin hwn a’i gyfeillion cyffredin annysgedig newid hanes ffydd yr Iddewon a hanes y byd.

Tros ddegawdau a chanrifoedd ffosileiddiwyd y fytholeg fyw yn ddogma caled a brau. Aeth profiad ‘p fach’ Pedr yn gais am y Prawf ‘P fawr’ nad oedd modd ei brofi. Nes bod yr union beth ddylai fod yn sail i’n ffydd ni wedi mynd yn fodd i’w thanseilio. Dydy’r eglurhad ddim yn sanctaidd; yr hyn sydd yn sanctaidd ydy’r digwyddiad a barodd yr angen i egluro …

Dyma – yn syml ac yn simplistig – y stori, yn ôl Spong.

Croeshoeliwyd Iesu. Fe’i crogwyd ar bren – y farwolaeth fwyaf felltigedig yn nhraddodiad yr Iddewon. Chwalodd y disgyblion. A gadael eu Iesu’n crogi ar bren i’w gladdu mewn bedd cyffredin. Pa fath o Feseia oedd hwn nad oedd y dwyfol yn ymyrryd i’w arbed? Aeth pawb yn ôl i’w filltir sgwâr. Ffodd Pedr fel pawb arall a’i frad yn drwm ar ei gefn a’i enaid. A hiraeth a galar yn gafael.

  • Mae hiraeth yn gysgod i gariad,
  • wyneb arall y geiniog i gariad;
  • po fwyaf y cariad, po fwyaf y galar,
  • po fwyaf y presenoldeb, po fwyaf yr absenoldeb,
  • po fwyaf yw angerdd y byw a’r bod, po fwyaf yw angerdd y peidio â bod.

 Ffodd Pedr. Ffodd Pedr. Ffodd yn ôl i Galilea. Yn ôl at ei waith. “Dwi’n mynd i bysgota …” medda fo yn nhrydedd adnod y darlleniad. Back to the grind.

A dros y dyddiau nesaf, dros yr wythnosau nesaf, dros y misoedd nesaf, er iddo fo ffoi o Jerwsalem, lwyddodd o ddim i ffoi rhag Iesu.

Roedd y galar yn ei gnoi, yr hiraeth yn ei fwyta’n fyw a’r benbleth yn ei ddrysu.

Roedd o wedi treulio tair blynedd ym mhresenoldeb un oedd wedi rhoi cip iddo ar y dwyfol. Roedd yn argyhoeddedig fod Iesu wedi dangos ffynhonnell bywyd, ffynhonnell cariad a sylfaen bod iddo.

Sut allai blynyddoedd mor angerddol o gyffro criw o ddynion ifanc ar y lôn, yn byw’r freuddwyd, yn gweld breuddwyd yn byw ym mherson dyn yr oeddan nhw, a maddeuwch yr amwysedd, ym mherson dyn yr oeddan nhw’n ei addoli, fod yn wastraff? Sut y gallai blynyddoedd o’r fath fod wedi dod i ddiwedd mor pathetic?

Roedd o’n gwrthod derbyn hyn. Doedd hyn ddim yn bosib. Os mai hwn oedd y cariad mwyaf, y presenoldeb mwyaf, y bod mwyaf – hwn oedd yr hiraeth mwyaf, hiraeth oedd yn gwrthod cilio.

Roedd o’n ôl wrth ei waith. Yn ôl wrth ei waith gyda rhai o’r disgyblion eraill. Dyna oeddan nhw’n ei drin a’i drafod ddydd a nos. Drwy’r nos wrth bysgota. Drwy’r dydd wrth drwsio’r rhwydi. Yn hwyr y prynhawn wrth fân siarad a ben bora wrth fwyta’u brecwast o bysgod a bara.

Ar ôl noson hir o bysgota, y peth cyntaf fydden nhw’n wneud ar lan y llyn fyddai bwyta brecwast o bysgod a bara. Ac wrth fod pob pryd yn y traddodiad Iddewig yn seremonïol roedd bendithio a thorri’r bara yn rhan bwysig o’r ddefod. Wrth fendithio’r pryd a thorri’r bara roedd y pryd olaf hwnnw yng nghwmni Iesu, oedd mor drwm o ddrama a thensiwn, yn dod i’r cof. Bob tro roedden nhw’n bwyta, bob tro roedden nhw’n cymryd bara, yn bendithio’r bara, yn torri’r bara, roedden nhw’n cofio. Yn cofio’r swper olaf hwnnw ac yn cofio’r Iesu adawon nhw ar bren, i’w gladdu mewn bedd cyffredin.

Yno ar lan y llyn. Yn niwl y bore bach. Roedden nhw’n galaru. Yn hiraethu. Yn trafod ac yn hel meddyliau.

Wrth i’r wythnosau fynd heibio roedd Jerwsalem yn galw eto. Y tro hwn roedd Gŵyl y Pebyll, un o wyliau mwyaf poblogaidd y flwyddyn, os nad y fwyaf poblogaidd, yn galw, a geiriau’r wyl, Salm 118 a’r Proffwyd Sechareia, yn rhan o’u haddoliad o ddydd i ddydd:

  • “Y maen a wrthododd yr adeiladwyr a ddaeth yn brif gonglfaen”
  • “Taro’r bugail a’r praidd a wasgerir”
  • “Daw allan o Jerwsalem ddyfroedd bywiol … a’r Arglwydd a fydd Frenin ar yr holl ddaear”
  • “Gwaith yr Arglwydd yw hyn, ac y mae’n rhyfeddod yn ein golwg”.

Tybed nad oedd hyn oll yn cyfuno? Y galar, yr hiraeth, y benbleth, y geiriau yn y Synagog, y cofio, y bwyta, y bara, bendithio’r bara, torri’r bara a’r cofio. Yr hiraeth, y galar a’r cofio. Cofio Iesu, cofio’r swper olaf, cofio’i fywyd, a gwrthod derbyn nes eu bod nhw’n gweld.

A dyna i chi air arall sy’n gyfoethog o amwys. Does dim rhaid gweld efo G fawr er mwyn gweld. Sdim rhaid bod yn llythrennol yn ddall i gael agor eich llygaid. Mae’r sawl sy’n gweld yn gallu gweld o’r newydd. Daeth Pedr i weld a thrwyddo fo daeth eraill i weld.

Rhyw fore, ar ôl dalfa arbennig o dda, fe welodd Pedr drwy ei alar, drwy ei hiraeth, drwy ei benbleth; fe wawriodd arno drwy niwloedd y bore bach ar lan llyn Tiberias mai Iesu oedd y Crist, eu bod wedi bod yn mhresenoldeb un roddodd gip iddynt ar y dwyfol.

Roedd o wedi gweld Duw fel ffynhonnell bywyd oedd wedi ehangu ei allu i fyw, i fyw i’r eithaf. Roedd o wedi gweld Duw fel ffynhonnell cariad oedd yn ei ryddhau i garu y tu hwnt i unrhyw rwystr, i garu’n afrad. Roedd o wedi gweld Duw fel sylfaen bod oedd yn rhoi’r dewrder iddo fod y cyfan allai fod.

Ac o weld hynny, o brofi hynny, profodd dawelwch ecstatig ac angerdd tragwyddoldeb. Gwelodd fod Iesu yn un â’r dwyfol. Gwelodd nad cosb oedd y groes ond y ddameg eithaf o gariad y dwyfol. Nid cariad oedd yn cydymffurfio â llythyren y ddeddf, ond â chariad diamod y dwyfol, cariad nad oedd yn mynnu unrhyw ad-daliad. Cariad sy’n dangos mai drwy roi ein bywyd yr ydym yn ennill ein bywyd, drwy garu yr ydym yn cael ei caru, drwy garu’r annerbyniol y cawn ninnau ein derbyn. Deallodd ystyr marwolaeth Iesu. Teimlodd gariad Iesu a’i faddeuant, a phrofodd atgyfodiad. Teimlodd y niwl yn codi, y galar a’r hiraeth yn cilio, y benbleth yn cael ei datrys, a gwyddai fod Iesu yn un â’r dwyfol. Profodd Iesu byw a deallodd mai’r prawf o hynny fyddai ei fod yn porthi ei ŵyn – yn caru’r alltudion, yn cynnal y gwan, yn croesawu’r esgymun.

Profodd hyn. Nid Profi â ‘P fawr’. Fe welodd o hyn. Nid gweld â ‘G fawr’. Fe gafodd o brofiad o atgyfodiad Iesu, fe ddaeth i wybod drwy brofiad, fe ddioddefodd, fe deimlodd, fe synhwyrodd yr atgyfodiad, fe wnaeth o ganfod, a gweld yr atgyfodiad. Gellid dadlau ei fod hyd yn oed wedi ei roi ar brawf ac wrth ddynesu at fwrdd y Cymun mi fyddwn i’n dadlau ei fod wedi blasu, bwyta ac yfed yr atgyfodiad.

Roedd canlyniadau i’r gweld a’r profi, cyn wired â bod tonnau’n cyrraedd y lan o daflu carreg i’r llyn llonydd.

A heno, rydyn ninnau’n ddiferion yn un o’r tonnau bychain hynny. Ac wrth gymryd bara, wrth fendithio’r bara, wrth dorri’r bara, rydyn ninnau’n hiraethu, yn galaru, yn gweld ac yn profi, ac yn gobeithio o’r newydd ein bod ni drwy Grist yn gallu gweld y dwyfol, o ddyfynnu Spong:

fel ffynhonnell bywyd sy’n ehangu ein gallu i fyw i’r eithaf; fel ffynhonnell cariad sy’n ein rhyddhau i garu’n afrad, y tu hwnt i unrhyw rwystr, ac i weld y dwyfol fel sylfaen bod sy’n rhoi’r dewrder i ni i fod y cyfan a allwn ni fod. Trwy fyw i’r eithaf rydym yn gwneud y dwyfol sy’n fywyd yn weladwy. Trwy garu’n afrad rydym yn gwneud y dwyfol sy’n gariad yn weladwy. A thrwy fod y cyfan allwn ni fod rydym yn gwneud y dwyfol sy’n sylfaen bod yn weladwy.

Ar ddechrau blwyddyn, wrth edrych yn ôl ac wrth edrych ymlaen, gadewch i ni droi at fwrdd y Cymun, gwneud fel ’dan ni wedi gwneud ers bron i ddau fileniwn ym mhedwar ban byd, gwneud fel y gwaeth Pedr yn ei hiraeth: cymryd bara, bendithio’r bara, torri’r bara, a chofio’n llawn hiraeth a gobaith, a chwilio eto am y tawelwch ecstatig a’r angerdd tragwyddol fydd yn ein tanio o’r newydd i borthi ei ŵyn.

Tröedigaeth

Tröedigaeth

Dyna yw’r pennawd ar un o fyrddau arddangos Amgueddfa Howell Harris yng Ngholeg Trefeca, a’r panel sy’n aml yn denu’r sylw mwyaf gan ymwelwyr sydd am wybod mwy am hanes y Methodist cyntaf. Yn y cyd-destun hwnnw, maent yn cymryd yn ganiataol mai tro ar fyd ysbrydol oedd y profiad hwn iddo ef, ac maent yn awchu am ddarllen yr hanes.

Wrth dywys yr ymwelwyr o gwmpas, roedd ambell un yn gofyn a ges i dröedigaeth; fy ateb (er siom i rai) oedd: naddo – cefais fy magu yn Gristion, ac er i mi obeithio i mi dyfu yn fy ffydd, ni allwn hawlio tröedigaeth fel y cafodd Harris.

Ond bellach rwyf yn gallu dweud i mi gael tröedigaeth, er bod y cyd-destun yn wahanol i eiddo Howell Harris. Mae darllenwyr selog Agora wedi bod yn dyst i ran o’r broses honno (a phroses oedd tröedigaeth Howell Harris hefyd). Yn yr erthygl Ydy newid hinsawdd yn newid popeth? fis Tachwedd fe soniais am ddarllen cyfrol Naomi Klein, This Changes Everything. Hanner ffordd drwy’r gyfrol oeddwn i ar y pryd, ond roeddwn eisoes yn argyhoeddedig fod yn rhaid i lawer o bethau newid os ydym am achub y blaned.

Erbyn hyn, fe orffennais y gyfrol. Nid wyf yn cynhesu at sylwadau gwrthwynebus Klein am grefydd – ond rhaid cofio ei bod hi’n byw ymysg y math ar grefydd sydd yn cadw cefn Donald Trump, felly rhaid deall ei hamheuaeth. Ar y llaw arall, mae cydymdeimlad dwys Klein â phobl frodorol America, a’i hymdeimlad mai eu gwareiddiad nhw sy’n cynnig gobaith i’r byd, ac nid gwareiddiad y gorllewin, yn un y gall Cymry Cymraeg – er gwaethaf ein rhan ganolog yn yr Ymerodraeth Brydeinig ac yng ngwladychu Canada a’r Unol Daleithiau – gynhesu ato.

Yn digwydd bod, wrth i mi orffen y gyfrol fe gafwyd cyfres o straeon newyddion ynghylch pa mor argyfyngus yw ein sefyllfa. Fe fu straeon tebyg yn y wasg ers blynyddoedd, ond fe lwyddais cyn hyn i beidio â chymryd cymaint â hynny o sylw. Nawr roedd pob un yn gweiddi arnaf fel utgorn o’r nef – gymaint ag y gwaeddodd llais Howell Harris yn ei dro ar William Williams, Pantycelyn ar sgwâr Talgarth ym 1737.

  • Mae iâ Greenland yn toddi yn gynt nag ers 350 mlynedd, ac yn yr haf bron â diflannu’n llwyr.
  • Mae moroedd y byd wedi amsugno 60% yn fwy o wres yn ystod yr 20 mlynedd diwethaf nag oedd gwyddonwyr yn credu o’r blaen, gan daflu cryn amheuaeth ar dargedau presennol atal newid hinsawdd.
  • Fe gyhoeddodd Llywodraeth Cymru gynllun ymaddasu newid hinsawdd i Gymru sy’n sôn am lefelau’r moroedd yn codi 22cm erbyn 2050 a 36cm erbyn 2080 – a hynny cyn gwybod am y ddau ddarn uchod o newyddion.

Eto, yr un pryd, dyma Lywodraeth Cymru yn cefnogi adeiladu gorsaf niwclear Wylfa Newydd ar lan y môr yn Ynys Môn, er gwaethaf eu darogan eu hunain am lefelau’r môr yn codi gan beryglu Wylfa Newydd a Môn fel y collwyd Fukushima. Er i’r cynllun hwnnw bellach gael ei atal (am resymau gwahanol), mae yna bosibilrwydd o hyd y bydd y Llywodraeth yn cefnogi adeiladu ffordd osgoi newydd i’r M4 ar hyd Gwastatir Gwent – tir a adferwyd o’r môr yn y gorffennol ac sy’n sicr o fod dan y môr eto cyn bo hir.

Ond nid diffyg cyd-gysylltu’r hyn a wyddom eisoes yw ein prif fai. Rydym fel petaem yn benderfynol o wthio’n hunain oddi ar y dibyn mor gyflym ag y bo modd.

Mae’r trafodaethau am oblygiadau ymadael â’r Undeb Ewropeaidd hefyd yn datgelu maint ein caethiwed i garbon. Mae trefniadau’r Farchnad Sengl, sy’n cael cymaint o sylw ar hyn o bryd, yn golygu bod 2,600,000 o lorïau yn croesi o’r Cyfandir i wledydd Prydain bob blwyddyn trwy borthladd Dover yn unig. Mae hynny’n llawer mwy na phroblem ynghylch Prymadael (Brexit) – mae’r ffordd yma o drefnu ein heconomi yn peryglu dyfodol ein byd.

Mae’r holl weithgarwch hwn yn gwthio mwy a mwy o garbon i’r hinsawdd. Nid cynhesu a chodi lefel y môr yn unig a wneir o ganlyniad – er bod hynny’n ddigon arswydus – ond troi’r dŵr yn asidig, gan ladd y bywyd ynddo, yn enwedig felly’r plancton sy’n fwyd i forfilod a chreaduriaid tebyg, ond sydd hefyd yn hynod bwysig o ran amsugno carbon o’r amgylchedd. Mae’r tir hefyd yn cynhesu ac yn sychu; mae Llywodraeth Cymru yn nodi’r perygl y bydd corsydd mawn Cymru yn sychu ac yn hytrach nag amsugno carbon fel y maent ar hyn o bryd yn ei allyrru i’r hinsawdd, gan gyflymu’r broses.

Roeddwn eisoes yn gwybod llawer o’r ffeithiau hyn cyn y dröedigaeth – ac rwy’n sicr fod llawer o ddarllenwyr Agora hefyd yn gyfarwydd â nhw. Un gair wnaeth beri i mi sylweddoli nad trafodaeth ymenyddol ac ymgyrch arall oedd hyn, ond rhywbeth gwahanol. Y gair hwnnw oedd “uninhabitable”. Mae Naomi Klein yn dweud, os na fyddwn yn newid ein ffordd o fyw yn llwyr, y bydd y byd yn anghyfannedd o fewn rhyw gan mlynedd. Gyda’r newyddion diweddaraf yn 2018, fe all fod yn gynt na hynny.

A dyna’r dröedigaeth. Os mai cwta ganrif sydd gennym ar ôl, mae llawer o’r ymgyrchoedd eraill y bûm eu cefnogi yn hollol amherthnasol. Ychydig cyn y Nadolig, a finnau newydd gwpla cyfrol Klein, roeddwn yn eistedd mewn cynhadledd yng Nghanolfan yr Urdd yng Nghanolfan y Mileniwm am Cymraeg 2050 – achos yr wyf yn ymrwymedig iddo. Ond roedd hi’n anodd canolbwyntio ar y cyflwyniadau ynghylch sut i ddeddfu am yr iaith a’i hybu, pan wyddwn ei bod yn ddigon posibl y bydd Canolfan y Mileniwm dan ddŵr erbyn hynny, ac y bydd Cymru yn cael ei boddi nid yn unig gan y môr ond gan filiynau o ffoaduriaid yn ymadael â’r rhannau o’r byd fydd yn cael eu boddi neu a fydd yn rhy grasboeth i fyw ynddynt erbyn hynny.

Fe wn o ddyddiau Trefeca pa mor anodd y gall fod i siarad â phobl sydd wedi cael tröedigaeth. I ni, mae’r byd wedi newid yn llwyr – ond i chi, mae’n aros yr un fath. Fe allwn swnio’n obsesiynol ac yn hunan-gyfiawn yn ein sicrwydd newydd. Fe allwn ddibrisio gofidiau a helyntion bywyd pobl eraill, sydd erbyn hyn yn ymddangos mor bitw a dibwys i ni. Gobeithio y bydd bod ar ochr arall y profiad hwnnw yn y gorffennol yn help i mi beidio â bod yn ormod o boen.

Hedfan (h Iestyn Hughes)

Rwyf hefyd yn deall o’r newydd y loes y gall pobl sydd yn gweld y byd mewn ffordd newydd ei deimlo wrth siarad â’u ffrindiau a’u teuluoedd. Un o mhenderfyniadau cyntaf – adduned blwyddyn newydd, ond am weddill fy oes – yw na wnaf hedfan mewn awyren eto (heblaw, efallai, mewn argyfwng go iawn). Mae’r difrod a wneir gan bob ehediad yn ddigon i danseilio ein holl ymdrechion eraill i ddefnyddio ynni adnewyddadwy, plannu coed a llysiau, osgoi defnyddio’r car, ac yn y blaen. Ac fe wneir y difrod gan yr hedfan – er bod prynu “carbon offset” yn golygu rhodd ddefnyddiol i ryw elusen, fe allyrrwyd y carbon i’r hinsawdd, a dyna yw’r broblem. Rhaid cyfaddef i hyn arwain at sgyrsiau anodd o fewn y teulu – mae yna siom a diffyg dealltwriaeth. Rydw i’n gwbl hapus – fe fyddwn yn mynd ar y trên i Ghent ac i Ferlin eleni, ac yn gael gwyliau yng ngwledydd Prydain. Ond mae’n anodd i’r gweddill ildio’r holl deithiau hedegog o’r “rhestr fwced” deuluol yr oeddem yn edrych ymlaen atynt. O’m safbwynt i, aberth bach yw hynny – rwyf am i fy nisgynyddion gael byw; y tebygrwydd yw na wnânt os yw’r ddynoliaeth yn parhau i hedfan.

Rhaid dweud mod i’n ymwybodol hefyd o gyfraniad arbennig Cymru at ladd y blaned drwy’r diwydiant glo. Doedd y glowyr ddim yn sylweddoli, wrth gwrs, ond mae yna gyfrifoldeb arbennig arnom fel cenedl i wneud iawn am y difrod a achoswyd gennym.

Fel yn achos y Methodistaid cynnar, pan oedd pobl yn eu hamau, rhaid seiadu â phobl eraill sy’n credu’r un fath. Argymhellaf Operation Noah, er enghraifft, ac ymgyrch Grawys 2019 Cymorth Cristnogol. Rwyf wedi mynd gam ymhellach a dilyn esiampl Rowan Williams, a chefnogi Christian Climate Action o fewn Extinction Rebellion – sy’n credu (fel yr wyf i) fod angen i ni newid ein ffordd o fyw ar garlam, a sicrhau dileu ein hallyriadau carbon erbyn 2025. Maent yn dilyn tactegau sy’n gyfarwydd iawn i ni yng Nghymru oherwydd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg. Pobl eithafol, yn ôl llawer yn y wasg. Tipyn llai eithafol, meddwn i, na gwthio ein teuluoedd ein hunain i geisio byw ar blaned anghyfannedd.

Ydy newid hinsawdd yn newid popeth? Ydy. Ein hymateb ni sy’n cyfri bellach.

Mae’r Parch. Gethin Rhys yn Swyddog Polisi i Cytûn, ac yn gyn Warden ar Goleg Trefeca. Barn bersonol a fynegir yn yr erthygl hon, a ysgrifennwyd ar 21 Ionawr 2019.