Archif Tag: newid hinsawdd

Tröedigaeth a democratiaeth

Tröedigaeth a democratiaeth

Yn Agora Ionawr/Chwefror 2019, fe fûm yn sôn am fy nhröedigaeth o ran newid hinsawdd. Addewais geisio peidio â diflasu fy narllenwyr a’m cydnabod drwy sôn am y peth yn rhy aml. Ond un o nodweddion y sawl gafodd dröedigaeth yw eu bod yn closio at ei gilydd, ac yn porthi gweledigaeth ei gilydd.

Dyma dderbyn drwy’r post, felly, gan un cyfaill gafodd brofiad tebyg (ac sydd, yn wahanol i mi, yn wyddonydd), gyfrol arall i’w darllen. The Uninhabitable Earth: A Story of the Future gan David Wallace-Wells yw hon (cyhoeddwyd gan Allen Lane, 2019). Fe ddarllenais y gyfrol yn yr ardd dros y penwythnos Pasg poethaf mewn hanes, wrth i Extinction Rebellion gau strydoedd Llundain, a’i gwpla yn y tŷ wrth lochesu rhag Storm Hannah, y cyfan yn darlunio cynnwys y llyfr yn berffaith.

Nid af ati i grynhoi cynnwys y llyfr yn fanwl fan hyn – mae’n ddigon tebyg i gyfrol Naomi Klein y bûm yn ei thrafod yn yr erthygl flaenorol, ond bod y pedair blynedd rhwng cyhoeddi’r ddau lyfr wedi gweld gwaethygu’r sefyllfa yn sylweddol. Yr hyn a’m trawodd o’r newydd oedd nid yn gymaint y ffeithiau a’r rhagolygon brawychus, ond anobaith yr awdur tuag at wleidyddion nid yn unig yr asgell dde (mae’n ysgrifennu yng ngwlad Trump) ond hefyd yr asgell chwith (‘chwith’ mewn termau Americanaidd, o leiaf).

Y drafferth yw i’r asgell chwith, fel yr asgell dde, dderbyn yn ddigwestiwn oruchafiaeth yr economi neo-ryddfrydol gyfalafol. Ers cwymp Wal Berlin ym 1989 nid ymddangosai fod yna ffordd arall o gynnal economi fodern. Yn y blynyddoedd yn dilyn 1989, fe drefnwyd yr economi fyd-eang yn barthau masnach rydd enfawr ac fe hybwyd masnach ym mhob ffordd bosibl. Wrth galon y datblygiad hwn, wrth gwrs, yr oedd y Farchnad Sengl Ewropeaidd – yr Undeb Ewropeaidd yn ehangu i gynnwys llawer o gyn-wledydd comiwnyddol Dwyrain Ewrop, ac yn sicrhau masnach rydd â gwledydd EFTA (megis Norwy) hefyd. Dros yr un cyfnod fe welwyd ffurfio NAFTA yng Ngogledd America (sy’n cael ei ailnegodi ar hyn o bryd oherwydd canfyddiad Donald Trump i’r cytundeb fod yn andwyol i hen ddiwydiannau’r Unol Daleithiau), Partneriaeth y Môr Tawel (TPP) ac ati. Mae Trump wedi tynnu allan o’r TPP, ond mae’r Deyrnas Unedig yn awyddus i ymuno (er nad oes gan Brydain, wrth reswm, unrhyw arfordir yn ffinio â’r Môr Tawel – ffaith ddaearyddol anghyfleus y bu Awstralia yn awyddus i dynnu sylw ati yn ddiweddar).

Dros yr un cyfnod, fe gynyddodd maint y carbon yn yr amgylchedd o draean, a’r tu hwnt i unrhyw beth a welwyd cyn hyn yn hanes y blaned. Nid cyd-ddigwyddiad yw hyn: y naill achosodd y llall. Mae’r holl fasnach rydd sy’n cael ei brolio cymaint gan y ddwy ochr yn nhrafodaethau Prymadael (Brexit) yn dibynnu ar gludiant drwy lorïau sy’n llosgi tanwydd ffosil. Mae’r nwyddau y maent yn eu cario yn gofyn am brosesau carbon-ddwys i’w cynhyrchu. Mae proses Prymadael wedi tynnu ein sylw at aruthredd y broses hon. Mae’r diwydiant ceir yn unig yn hawlio 1,100 o lorïau yn ddyddiol i groesi o gyfandir Ewrop i wledydd Prydain, gyda llu o deithiau ychwanegol o fewn Prydain hefyd rhwng gwneuthurwyr cydrannau ac ati. Mae 5,000 o deithiau lorri y flwyddyn yn croesi’r ffin rhwng Gogledd a Gweriniaeth Iwerddon ar gyfer gwneud Bailey’s Irish Cream yn unig – heb sôn am yr allforio sy’n dilyn. Mae gwledydd y Gorllewin wedi gwthio modelau tebyg ar wledydd llai datblygiedig, ac mae llawer o wariant cymorth rhyngwladol y Deyrnas Unedig wedi mynd i hybu’r math yma o rwydweithiau cyfalafol cymhleth a difrodus ar y gwledydd hynny. (Gweler yr erthygl yma o’r Daily Express – sydd yn annog seilio cymorth Prydeinig ar fasnach rydd ac ar hybu’r diwydiant olew – hynny yw, polisi bwriadol o ddinistrio’r blaned er elw.)

Ond, dywed David Wallace-Wells, prin iawn yw’r gwleidyddion sy’n fodlon tynnu sylw at y cysylltiad hwn. Mae cynifer o bobl yn elwa o’r dull yma o fasnachu fel y byddai ei amau yn hunanladdiad etholiadol. Mae tröedigaeth y Blaid Werdd o alw am newid y strwythur economaidd i fod “o blaid yr Undeb Ewropeaidd, yn erbyn newid hinsawdd”, er gwaethaf effaith andwyol y naill ar y llall, yn arbennig o drawiadol. Roedd Caroline Lucas, unig Aelod y Blaid Werdd yn Nhŷ’r Cyffredin, ar un adeg yn wrthwynebus i’r syniad o dwf economaidd, ond bellach mae’n credu y gall yr economi barhau i dyfu ond mewn ffordd “werdd”. Y Farwnes Jenny Jones, unig aelod y Blaid Werdd yn Nhŷ’r Arglwyddi (ac felly heb fod angen ei hailethol), yw’r unig ffigwr cyhoeddus yn y blaid sydd bellach yn cadw at yr hen ffydd.

Am ychydig, fe feddyliai rhai y byddai esgyniad Jeremy Corbyn, dyn nad yw’n bleidiol i gyfalafiaeth na neo-ryddfrydiaeth, i arweinyddiaeth y Blaid Lafur yn agor llygedyn o obaith yno. Ond, fel y gwyddom, ar ôl oes o’i wrthwynebu, fe ddewisodd ymgyrchu o blaid aros yn yr Undeb Ewropeaidd, ac fe fu’n gymharol dawedog am newid hinsawdd. Pan ymhelaethodd am y pwnc yn ei araith ddiweddar i Gynhadledd Plaid Lafur Cymru, yr un polisi o “dwf gwyrdd” oedd ganddo ef ag sydd gan y Blaid Werdd.

Mae’r gwagle meddyliol hwn yn creu cryn anhawster i ymgyrchwyr yn erbyn newid hinsawdd. Nid oes model amgen ganddynt i’w gynnig, ac mae hyn yn eu hagor i feirniadaeth a gwawd. Mae Extinction Rebellion yn ceisio pontio’r bwlch drwy alw am ‘Gynulliad y Dinasyddion’ i drafod beth i’w wneud. Efallai fod gwerth i’r syniad, ond byddai angen arweiniad ar gynulliad o’r fath i allu dod i gasgliadau rhesymol.

A dyna ferch 16 oed o Sweden yn camu i’r adwy. Nid theori economaidd y mae Greta Thunberg yn ei defnyddio i annog newid ond profiad tröedigaeth, wedi’i gyflyru gan ei chyflwr Asperger. Er gwaethaf dyfal chwilio ar y we, nid wyf wedi llwyddo i ddod o hyd i unrhyw dystiolaeth fod i Greta gred grefyddol bersonol na chefndir Cristnogol. Ond mae ei disgrifiad o ddarganfod y gwir am newid hinsawdd yn ferch fach, mynd i ddwy flynedd o iselder, ac wedyn darganfod ystyr newydd i fywyd mewn ymgyrchu, yn ddisgrifiad o dröedigaeth, os darllenais un erioed.

Ac, ys dywedodd Iesu, o enau plant bychain y clywn y gwirionedd yn aml iawn (nid bod Greta mor fach â hynny erbyn hyn). Yn y byd Cristnogol rhyddfrydol fe aethom i amau gwerth tröedigaeth. Rydym wedi cyfarfod â gormod o bobl sydd efallai’n camddefnyddio eu tröedigaeth hwy i fychanu profiad llai cyffrous pobl eraill. Rydym ni, ryddfrydwyr, hefyd yn amau profiad sydd heb resymeg y tu cefn iddo a chynllun yn ei ddilyn. Mae rhyddfrydwyr pwyllog, gofalus, deallusol yn ofni grym emosiwn tröedigaeth grefyddol neu seciwlar, yn credu mai drwy berswâd rhesymegol yn unig y daw newid o werth. Y drafferth yw i’r dacteg honno fethu’n llwyr dros y genhedlaeth ddiwethaf. Methodd fy nghenhedlaeth anchwyldroadol i’n llwyr â newid dim er gwell. Ond fe lwyddom i eistedd ’nôl yn dawel wrth i faint y carbon yn yr hinsawdd gynyddu ymhell dros draean mewn cwta 30 mlynedd. Fe droes problem fyd-eang adeg Cynhadledd Rio 1992 yn argyfwng byd-eang heddiw, a’n pwyll rhyddfrydol ni sy’n gyfrifol am hynny.

Mae David Wallace-Wells, felly, yn mentro ystyried posibiliadau yr unig fodel economaidd gweithredol arall yn y byd heddiw, sef model cyfalafol unbenaethol Tsieina. Nid yw record y model hwnnw ar newid hinsawdd fawr gwell na’n model ni, ond yn y blynyddoedd diwethaf mae’r wlad – yn bennaf oherwydd argyfwng ansawdd aer ei dinasoedd – wedi dechrau newid. Oherwydd y llywodraeth unbenaethol gwbl annemocrataidd sydd ganddi, fe all gael ‘tröedigaeth’ fel hyn a gweithredu arni fwy neu lai yn ddirwystr o ran ei phoblogaeth. Ar yr un pryd, mae’n dod yn rym byd-eang go iawn, yn enwedig drwy ei rhaglen Parth a Ffordd (Belt and Road), sy’n gyfuniad unigryw o gymorth tramor a chynnydd economaidd.

Mae yna lawer i’w ofni am dwf Tsieina, o ran rhyddid gwleidyddol ac o ran ei effaith ar yr hinsawdd. Ond o leiaf mae Tsieina yn gallu newid pethau, lle rydym ni’n methu. Fe allai wneud pethau’n llawer iawn gwaeth a’n gyrru oll i ddifodiant. Neu fe allai gynnig ateb, dim ond i ni blygu i’w hawdurdod. Mae’n anodd iawn gweld hynny’n digwydd ar hyn o bryd ond, o’r ddwy ffordd arall a gynigir, ansicr iawn yw’r broses ‘Cynulliad y Bobl’ ar y naill law, ac andwyol fyddai parhau fel ag yr ydym, ar y llall.

Yng ngwledydd Prydain, mae canlyniad refferendwm 2016 wedi peri i lawer amau gwerth democratiaeth. Mae arolwg blynyddol Cymdeithas Hansard ar gyfer 2019 yn awgrymu y byddai cymaint â hanner poblogaeth gwledydd Prydain yn croesawu rhyw fath o unben i ddod â’r busnes Prymadael i fwcwl. Mae llwyddiannau Donald Trump a Jair Bolsonaro hefyd wedi codi cwestiynau am grebwyll etholwyr. Beth bynnag eich barn am hynny, mae methiant unrhyw blaid wleidyddol ddemocrataidd yn y Gorllewin i fynd i’r afael â newid hinsawdd yn codi cwestiynau dwys am systemau democrataidd. Yn wyneb y posibilrwydd o ddifodiant bywyd ar y ddaear, a fyddai cael gwared ar ddemocratiaeth yn dröedigaeth werth chweil? Dim ond gofyn!

Mae Gethin Rhys yn gweithio fel Swyddog Polisi i Cytûn (Eglwysi ynghyd yng Nghymru). Barn bersonol a fynegir yn yr ysgrif hon, a luniwyd ar 28 Ebrill 2019.

Tröedigaeth

Tröedigaeth

Dyna yw’r pennawd ar un o fyrddau arddangos Amgueddfa Howell Harris yng Ngholeg Trefeca, a’r panel sy’n aml yn denu’r sylw mwyaf gan ymwelwyr sydd am wybod mwy am hanes y Methodist cyntaf. Yn y cyd-destun hwnnw, maent yn cymryd yn ganiataol mai tro ar fyd ysbrydol oedd y profiad hwn iddo ef, ac maent yn awchu am ddarllen yr hanes.

Wrth dywys yr ymwelwyr o gwmpas, roedd ambell un yn gofyn a ges i dröedigaeth; fy ateb (er siom i rai) oedd: naddo – cefais fy magu yn Gristion, ac er i mi obeithio i mi dyfu yn fy ffydd, ni allwn hawlio tröedigaeth fel y cafodd Harris.

Ond bellach rwyf yn gallu dweud i mi gael tröedigaeth, er bod y cyd-destun yn wahanol i eiddo Howell Harris. Mae darllenwyr selog Agora wedi bod yn dyst i ran o’r broses honno (a phroses oedd tröedigaeth Howell Harris hefyd). Yn yr erthygl Ydy newid hinsawdd yn newid popeth? fis Tachwedd fe soniais am ddarllen cyfrol Naomi Klein, This Changes Everything. Hanner ffordd drwy’r gyfrol oeddwn i ar y pryd, ond roeddwn eisoes yn argyhoeddedig fod yn rhaid i lawer o bethau newid os ydym am achub y blaned.

Erbyn hyn, fe orffennais y gyfrol. Nid wyf yn cynhesu at sylwadau gwrthwynebus Klein am grefydd – ond rhaid cofio ei bod hi’n byw ymysg y math ar grefydd sydd yn cadw cefn Donald Trump, felly rhaid deall ei hamheuaeth. Ar y llaw arall, mae cydymdeimlad dwys Klein â phobl frodorol America, a’i hymdeimlad mai eu gwareiddiad nhw sy’n cynnig gobaith i’r byd, ac nid gwareiddiad y gorllewin, yn un y gall Cymry Cymraeg – er gwaethaf ein rhan ganolog yn yr Ymerodraeth Brydeinig ac yng ngwladychu Canada a’r Unol Daleithiau – gynhesu ato.

Yn digwydd bod, wrth i mi orffen y gyfrol fe gafwyd cyfres o straeon newyddion ynghylch pa mor argyfyngus yw ein sefyllfa. Fe fu straeon tebyg yn y wasg ers blynyddoedd, ond fe lwyddais cyn hyn i beidio â chymryd cymaint â hynny o sylw. Nawr roedd pob un yn gweiddi arnaf fel utgorn o’r nef – gymaint ag y gwaeddodd llais Howell Harris yn ei dro ar William Williams, Pantycelyn ar sgwâr Talgarth ym 1737.

  • Mae iâ Greenland yn toddi yn gynt nag ers 350 mlynedd, ac yn yr haf bron â diflannu’n llwyr.
  • Mae moroedd y byd wedi amsugno 60% yn fwy o wres yn ystod yr 20 mlynedd diwethaf nag oedd gwyddonwyr yn credu o’r blaen, gan daflu cryn amheuaeth ar dargedau presennol atal newid hinsawdd.
  • Fe gyhoeddodd Llywodraeth Cymru gynllun ymaddasu newid hinsawdd i Gymru sy’n sôn am lefelau’r moroedd yn codi 22cm erbyn 2050 a 36cm erbyn 2080 – a hynny cyn gwybod am y ddau ddarn uchod o newyddion.

Eto, yr un pryd, dyma Lywodraeth Cymru yn cefnogi adeiladu gorsaf niwclear Wylfa Newydd ar lan y môr yn Ynys Môn, er gwaethaf eu darogan eu hunain am lefelau’r môr yn codi gan beryglu Wylfa Newydd a Môn fel y collwyd Fukushima. Er i’r cynllun hwnnw bellach gael ei atal (am resymau gwahanol), mae yna bosibilrwydd o hyd y bydd y Llywodraeth yn cefnogi adeiladu ffordd osgoi newydd i’r M4 ar hyd Gwastatir Gwent – tir a adferwyd o’r môr yn y gorffennol ac sy’n sicr o fod dan y môr eto cyn bo hir.

Ond nid diffyg cyd-gysylltu’r hyn a wyddom eisoes yw ein prif fai. Rydym fel petaem yn benderfynol o wthio’n hunain oddi ar y dibyn mor gyflym ag y bo modd.

Mae’r trafodaethau am oblygiadau ymadael â’r Undeb Ewropeaidd hefyd yn datgelu maint ein caethiwed i garbon. Mae trefniadau’r Farchnad Sengl, sy’n cael cymaint o sylw ar hyn o bryd, yn golygu bod 2,600,000 o lorïau yn croesi o’r Cyfandir i wledydd Prydain bob blwyddyn trwy borthladd Dover yn unig. Mae hynny’n llawer mwy na phroblem ynghylch Prymadael (Brexit) – mae’r ffordd yma o drefnu ein heconomi yn peryglu dyfodol ein byd.

Mae’r holl weithgarwch hwn yn gwthio mwy a mwy o garbon i’r hinsawdd. Nid cynhesu a chodi lefel y môr yn unig a wneir o ganlyniad – er bod hynny’n ddigon arswydus – ond troi’r dŵr yn asidig, gan ladd y bywyd ynddo, yn enwedig felly’r plancton sy’n fwyd i forfilod a chreaduriaid tebyg, ond sydd hefyd yn hynod bwysig o ran amsugno carbon o’r amgylchedd. Mae’r tir hefyd yn cynhesu ac yn sychu; mae Llywodraeth Cymru yn nodi’r perygl y bydd corsydd mawn Cymru yn sychu ac yn hytrach nag amsugno carbon fel y maent ar hyn o bryd yn ei allyrru i’r hinsawdd, gan gyflymu’r broses.

Roeddwn eisoes yn gwybod llawer o’r ffeithiau hyn cyn y dröedigaeth – ac rwy’n sicr fod llawer o ddarllenwyr Agora hefyd yn gyfarwydd â nhw. Un gair wnaeth beri i mi sylweddoli nad trafodaeth ymenyddol ac ymgyrch arall oedd hyn, ond rhywbeth gwahanol. Y gair hwnnw oedd “uninhabitable”. Mae Naomi Klein yn dweud, os na fyddwn yn newid ein ffordd o fyw yn llwyr, y bydd y byd yn anghyfannedd o fewn rhyw gan mlynedd. Gyda’r newyddion diweddaraf yn 2018, fe all fod yn gynt na hynny.

A dyna’r dröedigaeth. Os mai cwta ganrif sydd gennym ar ôl, mae llawer o’r ymgyrchoedd eraill y bûm eu cefnogi yn hollol amherthnasol. Ychydig cyn y Nadolig, a finnau newydd gwpla cyfrol Klein, roeddwn yn eistedd mewn cynhadledd yng Nghanolfan yr Urdd yng Nghanolfan y Mileniwm am Cymraeg 2050 – achos yr wyf yn ymrwymedig iddo. Ond roedd hi’n anodd canolbwyntio ar y cyflwyniadau ynghylch sut i ddeddfu am yr iaith a’i hybu, pan wyddwn ei bod yn ddigon posibl y bydd Canolfan y Mileniwm dan ddŵr erbyn hynny, ac y bydd Cymru yn cael ei boddi nid yn unig gan y môr ond gan filiynau o ffoaduriaid yn ymadael â’r rhannau o’r byd fydd yn cael eu boddi neu a fydd yn rhy grasboeth i fyw ynddynt erbyn hynny.

Fe wn o ddyddiau Trefeca pa mor anodd y gall fod i siarad â phobl sydd wedi cael tröedigaeth. I ni, mae’r byd wedi newid yn llwyr – ond i chi, mae’n aros yr un fath. Fe allwn swnio’n obsesiynol ac yn hunan-gyfiawn yn ein sicrwydd newydd. Fe allwn ddibrisio gofidiau a helyntion bywyd pobl eraill, sydd erbyn hyn yn ymddangos mor bitw a dibwys i ni. Gobeithio y bydd bod ar ochr arall y profiad hwnnw yn y gorffennol yn help i mi beidio â bod yn ormod o boen.

Hedfan (h Iestyn Hughes)

Rwyf hefyd yn deall o’r newydd y loes y gall pobl sydd yn gweld y byd mewn ffordd newydd ei deimlo wrth siarad â’u ffrindiau a’u teuluoedd. Un o mhenderfyniadau cyntaf – adduned blwyddyn newydd, ond am weddill fy oes – yw na wnaf hedfan mewn awyren eto (heblaw, efallai, mewn argyfwng go iawn). Mae’r difrod a wneir gan bob ehediad yn ddigon i danseilio ein holl ymdrechion eraill i ddefnyddio ynni adnewyddadwy, plannu coed a llysiau, osgoi defnyddio’r car, ac yn y blaen. Ac fe wneir y difrod gan yr hedfan – er bod prynu “carbon offset” yn golygu rhodd ddefnyddiol i ryw elusen, fe allyrrwyd y carbon i’r hinsawdd, a dyna yw’r broblem. Rhaid cyfaddef i hyn arwain at sgyrsiau anodd o fewn y teulu – mae yna siom a diffyg dealltwriaeth. Rydw i’n gwbl hapus – fe fyddwn yn mynd ar y trên i Ghent ac i Ferlin eleni, ac yn gael gwyliau yng ngwledydd Prydain. Ond mae’n anodd i’r gweddill ildio’r holl deithiau hedegog o’r “rhestr fwced” deuluol yr oeddem yn edrych ymlaen atynt. O’m safbwynt i, aberth bach yw hynny – rwyf am i fy nisgynyddion gael byw; y tebygrwydd yw na wnânt os yw’r ddynoliaeth yn parhau i hedfan.

Rhaid dweud mod i’n ymwybodol hefyd o gyfraniad arbennig Cymru at ladd y blaned drwy’r diwydiant glo. Doedd y glowyr ddim yn sylweddoli, wrth gwrs, ond mae yna gyfrifoldeb arbennig arnom fel cenedl i wneud iawn am y difrod a achoswyd gennym.

Fel yn achos y Methodistaid cynnar, pan oedd pobl yn eu hamau, rhaid seiadu â phobl eraill sy’n credu’r un fath. Argymhellaf Operation Noah, er enghraifft, ac ymgyrch Grawys 2019 Cymorth Cristnogol. Rwyf wedi mynd gam ymhellach a dilyn esiampl Rowan Williams, a chefnogi Christian Climate Action o fewn Extinction Rebellion – sy’n credu (fel yr wyf i) fod angen i ni newid ein ffordd o fyw ar garlam, a sicrhau dileu ein hallyriadau carbon erbyn 2025. Maent yn dilyn tactegau sy’n gyfarwydd iawn i ni yng Nghymru oherwydd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg. Pobl eithafol, yn ôl llawer yn y wasg. Tipyn llai eithafol, meddwn i, na gwthio ein teuluoedd ein hunain i geisio byw ar blaned anghyfannedd.

Ydy newid hinsawdd yn newid popeth? Ydy. Ein hymateb ni sy’n cyfri bellach.

Mae’r Parch. Gethin Rhys yn Swyddog Polisi i Cytûn, ac yn gyn Warden ar Goleg Trefeca. Barn bersonol a fynegir yn yr erthygl hon, a ysgrifennwyd ar 21 Ionawr 2019.