Archifau Categori: Agora 41

Piwritaniaeth hen a newydd

Piwritaniaeth hen a newydd

Eleni yw 400 mlwyddiant hwylio’r Mayflower i America, yn cludo piwritaniaid Prydeinig oedd yn awyddus i addoli a byw yn eu ffordd eu hunain yn y Byd Newydd. Fe drefnwyd pob math o ddathliadau ar gyfer yr achlysur, ond wrth gwrs – yn groes i bob disgwyl – fe brofodd yn anos dathlu yn 2020 nag y bu i hwylio yn 1620.

Un peth fu’n bosibl bryd hynny a heddiw yw cyhoeddi llyfrau, ac es i ati i ddarllen cyfrol arbennig Stephen Tomkins, The Journey of the Mayflower: God’s Outlaws and the Invention of Freedom (Hodder & Stoughton, 2020). Digwydd bod, yn ystod yr wythnos yr oeddwn yn ei darllen fe gyhoeddwyd y trefniadau ar gyfer ail ‘gyfnod clo’ Cymru er atal y coronafeirws rhag ymledu, ac fe fu llawer yn gweld yn natganiadau Llywodraeth Cymru na ddylid bod yn prynu na gwneud dim nad oedd yn “angenrheidiol” ryw biwritaniaeth newydd – ffordd amgen (ac anfwriadol, mae’n sicr) o ddathlu’r 400 mlwyddiant!

Mae piwritaniaeth wedi cael enw drwg ar hyd y canrifoedd. Pobl oedd am rwystro pobl eraill rhag mwynhau, pobl surbwch a dihiwmor, pobl wedi’u gwisgo o’u corun i’w sawdl mewn du – dyna ddelwedd boblogaidd o’r piwritan. Rhan o rinwedd llyfr ardderchog Tomkins yw ein hatgoffa nad felly yr oeddynt, mewn gwirionedd.

Nod piwritaniaeth, yn y bôn, oedd puro Eglwys Loegr. Ei phuro rhag holl olion Catholigiaeth, a hefyd ei phuro rhag anfoesoldeb oddi mewn iddi, a oedd yn llygru ei phregethu a’i sacramentau. Mi oedd y piwritaniaid yn gosod safon uchel iawn o ran ysbrydoledd, purdeb buchedd a ffyddlondeb Beiblaidd i’r sawl a fynnai fod yn rhan o’r eglwys, a hyd yn oed yn fwy felly i’r sawl a ddymunai fod yn weinidog neu’n bregethwr.

Mae Tomkins yn darlunio sut y bu raid i’r bobl ymroddedig hyn ymgodymu â pharadocs canolog eu cenhadaeth. Roeddynt am gael Eglwys Wladol a oedd yn gwbl bur. Golygai hynny, wrth gwrs, ddiarddel y sawl oedd yn amhur. Ond fyddai’r Eglwys Wladol ddim wedyn yn eglwys hollgwmpasog, gan y byddai’n rhaid i rai fod y tu allan iddi. Yn raddol fach, dros ganrif, bron, fe ddaeth y piwritaniaid i sylweddoli fod yn rhaid i hynny olygu mai gwirfoddol yw aelodaeth yn yr eglwys. Ni ellir gorfodi aelodaeth eglwysig ar bobl, oherwydd fe fydd rhai pobl amhur wedyn yn yr eglwys, gan lygru’r holl sefydliad. (Wrth gwrs, mae yna broblemau eraill ynghylch piwritaniaeth hefyd, yn enwedig tuedd gwahanol bobl i ddiffinio ‘purdeb’ mewn gwahanol ffyrdd. Mae Tomkins yn dangos pa mor frwnt ar adegau fu’r cecru cydrhwng y piwritaniaid eu hunain – trasiedi Protestaniaeth byth oddi ar hynny, a’r rheswm dros fodolaeth Cytûn a’r mudiad ecwmenaidd. Ond testun ysgrif arall yw hynny.)

Yn groes i’r stereoteip, nid oedd y piwritaniaid cynnar yn wrthwynebus i bleser na chwerthin. Roeddent yn cymryd eu crefydd o ddifrif, mae hynny’n sicr, ond roedd ganddynt hiwmor hefyd. Roedd y pamffledi dychanol a gyhoeddwyd yn enw Martin Marprelate (y bu gan y Cymro John Penri law sylweddol yn eu cyfansoddi, gydag eraill) yn ddeifiol ryfeddol eu cynnwys. Yn wir, maent yn gwneud i hiwmor Spitting Image ymddangos yn hynod o ddof mewn cymhariaeth! Roedd hiwmor a diddanu cynulleidfa yn arf bwysig wrth geisio puro’r eglwys – eu gwrthwynebwyr oedd yn eu darlunio fel pobl ddibleser, er mwyn iddynt golli cefnogaeth gyhoeddus.

Felly, mae ystyr fodern “piwritaniaeth” mewn gwirionedd yn gwneud anghyfiawnder â’r piwritaniaid gwreiddiol. Fodd bynnag, mae yna rywbeth yn gyffredin rhwng y ddwy ystyr, sef paradocs gorfodi purdeb.

Fe fu raid i’r piwritaniaid yng ngwledydd Prydain ac wedyn yn America roi’r gorau i geisio gorfodi purdeb ar y gymdeithas gyfan, a throi yn lle hynny at gynnig arweiniad trwy esiampl. Mae Tomkins yn dangos sut y bu i fwy nag un o wrthwynebwyr y piwritaniaid cynnar fynd ati i ddarllen eu gwaith er mwyn eu dilorni – a chael tröedigaeth o weld cryfder eu dadl, dyfnder eu hargyhoeddiadau a thrylwyredd eu dealltwriaeth o’r Beibl. A chofiwch, wrth ymuno â’r Piwritaniaid yn oes Elisabeth, byddai dynion a merched (a diddorol gweld cymaint o ferched oedd yn ganolog i’r mudiad) ar unwaith yn wynebu cael eu harestio, eu poenydio ac – mewn ambell achos, megis Penri – eu dienyddio.

Ym myd 2020, nid iachawdwriaeth rhag uffern y mae pobl yn ei grefu, ar y cyfan, ond iechydwriaeth rhag y coronafeirws. Am y tro cyntaf ers canrifoedd, fe aeth Llywodraethau’r Deyrnas Unedig ati i reoleiddio crefydd, gan hyd yn oed wahardd i gynulleidfaoedd gyfarfod. Byddai’r hen biwritaniaid yn adnabod y cyfreithiau newydd sy’n gwahardd ymgynnull – er y byddent yn synnu pa mor ysgafn yw’r gosb sydd ynghlwm â’u torri.

Er tegwch i Lywodraeth Cymru, fe fu hi ar hyd y daith yn ymwybodol o oblygiadau bod mewn gwlad (yn wahanol i Loegr a’r Alban) sydd heb grefydd sefydledig, ac yn ymgynghori’n gyson â chynrychiolwyr yr holl brif grefyddau. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn ofalus iawn i beidio â cheisio rheoleiddio crefydd, ond yn hytrach reoleiddio ymgynnull – at unrhyw bwrpas. Mae’n llinell denau ryfeddol, ond ar wahân i un llithriad pan fuont mor ffôl ag argymell y gallai oedolyn fedyddio’i hun er mwyn i bawb arall gadw pellter, mae Llywodraeth Cymru wedi cadw ar ochr gywir y llinell honno – ac felly’n ymddwyn yn dra gwahanol i lywodraeth Elisabeth I.

Fe gododd y ddadl biwritanaidd ei phen eleni nid ynghylch rheoleiddio crefydd yn yr ystyr draddodiadol, ond ynghylch rheoleiddio crefydd fawr ein cymdeithas fodern – siopa. Byddai piwritaniaid oes Elisabeth I wedi synnu a rhyfeddu at y nwyddau a’r moethusrwydd y gallwn eu prynu (os oes arian gennym) yn ein hoes ni. Ond fe ddaw pob mantais â’i phroblemau. Fe fu’r piwritaniaid cynnar yn ymgynnull mewn bythynnod ac ystafelloedd bychain mewn tafarndai, yn methu’n lân â chadw pellter rhyngddynt. Heddiw, coridorau cyfyng rhwng silffoedd yr archfarchnadoedd yw’r mannau lle mae cadw pellter yn anodd.

A dyna biwritaniaeth Llywodraeth Cymru yn sydyn yn dod i’r golwg. Penderfynwyd cyfyngu siopa i nwyddau “angenrheidiol” yn unig, a gorfodi siopau i werthu dim ond yr hyn y mae’r Llywodraeth yn ei ystyried yn angenrheidiol. Pan heriwyd Prif Weinidog Cymru Mark Drakeford am hynny mewn cynhadledd i’r wasg y diwrnod cyn dechrau’r ail glo, roedd ganddo ddadl driphlyg o blaid y rheoleiddio digynsail hwn:

  • Byddai’n gwastatáu cystadleuaeth rhwng siopau bychain ac archfarchnadoedd.
  • Byddai’n golygu y byddai pobl yn treulio llai o amser yn hamddena mewn siopau, yn edrych ar y silffoedd.
  • Byddai pobl yn “ddyfeisgar” ac yn helpu ei gilydd i drwsio pethau sydd wedi torri a benthyg pethau sydd eu hangen, yn hytrach na rhuthro i brynu rhywbeth newydd.

Mae hon yn ddadl anarferol gan lywodraeth gwlad seciwlar, fodern. Ond nid yw’n gwbl annisgwyl: yn ystod yr haf cefais drafferth defnyddio tocyn mantais mewn archfarchnad gan i mi brynu gwin, ac mae’r gyfraith newydd sy’n gosod isafbris am alcohol yng Nghymru yn gwahardd defnyddio cynigion arbennig i’w brynu. Mae llawer ohonom – gan fy nghynnwys i – wedi pregethu yn erbyn alcohol a materoliaeth yn gyffredinol, yn enwedig yn y cyfnod hyd at y Nadolig. Go brin i ni gael llawer o effaith, mewn gwirionedd. Mae’r mudiad amgylcheddol hefyd yn tynnu ein sylw at y difrod a wnawn trwy or-brynu yn lle adnewyddu, ceisio’r newydd yn lle trwsio’r hen. Ond dyma lywodraeth yn gorfodi purdeb yn ein ffordd o fyw.

Rhaid cyfaddef fy mod mewn dau feddwl am hyn. Rwy’n croesawu derbyn sail cymaint o ’mhregethau diweddar gan Lywodraeth Cymru! Ond rwy hefyd yn anesmwyth gyda’r gorfodi. Rwy’n wynebu’r un paradocs â’r un a wynebwyd gan biwritaniaid 400 mlynedd yn ôl – rwy am i bobl newid trwy iddynt gael eu hargyhoeddi ac nid trwy i’r wladwriaeth eu gorfodi, a hynny gan fy mod, fel Annibynnwr, yn ddisgynnydd ysbrydol i John Penri a’i gyfeillion a sylweddolodd na allent orfodi eu purdeb ar genedl gyfan.

Nid dadl fyrhoedlog fydd hon. Os ydym am achub y ddynoliaeth rhag argyfwng yr hinsawdd ac argyfwng colli’r byd naturiol, yna bydd raid i ni ymwrthod â nwyddau dianghenraid, nid am bythefnos ond am byth. Ar y llaw arall, os ceisir gorfodi hynny ar y boblogaeth, tebyg y byddant yn gwrthryfela yn union fel y gwnaethant pan geisiodd Oliver Cromwell atal rhialtwch y Nadolig, yn ystod y cyfnod byr pan fu’r piwritaniaid mewn grym.

Gwaddol bwysig gan biwritaniaeth i ni yw rhyddid – rhyddid crefyddol, ond rhyddid rhag rheoleiddio ar ein bywydau mewn ffyrdd eraill hefyd. Fe aeth y rhyddid hwnnw yn benrhyddid i lawer, ac mae ein byd naturiol yn dioddef yn arw oherwydd ein hunanoldeb. Mae angen rheoli’r dinistr rywfodd. Ond a ellir gorfodi purdeb yn yr 21ain ganrif, pan fethwyd mor llwyr â gwneud hynny yn yr 16eg a’r 17eg ganrif? Ac os na ellir, sut mae sicrhau cydbwyso rhodd y piwritaniaid o ryddid â’u gweledigaeth am burdeb yr eglwys a’r gymdeithas?

Efallai y dylem oll fynd i bori yn hanes oes gythryblus y Mayflower, nid yn unig i wneud yn iawn am y diffyg dathlu cyhoeddus eleni, ond hefyd i ddeall yn well ein problemau cyfoes ein hunain.

Mae’r Parch. Gethin Rhys yn Swyddog Polisi i Cytûn (Eglwysi ynghyd yng Nghymru), ond barn bersonol a fynegir yn yr ysgrif hon, a luniwyd ar 24 Hydref 2020.

Trefnu Cymunedol Cymru – dathlu chwarter canrif

Ddechrau’r mis cynhaliwyd cyfarfod arbennig iawn – efo dros 150 o bobl ar Zoom i ddathlu chwarter canrif o waith TCC (Trefnu Cymunedol Cymru). Er mai yn siroedd Wrecsam, Fflint a Dinbych y mae’r gwaith yn digwydd yn bennaf, mae ei effeithiau wedi’u gweld ledled Cymru (e.e. Cymru Masnach Deg, a’r ymgyrch ddiweddar Dysgu nid Llwgu sydd wedi sicrhau ymrwymiad gan Senedd Cymru i gynyddu’r lwfans prydau ysgol am ddim er mwyn galluogi plant i brynu brecwast a chinio yn yr ysgol bob dydd). Yn y cyfarfod dathlu, yng nghwmni Mark Drakeford, dyma glywed ychydig o hanes sefydlu TCC gan Nia Higginbotham, y sylfaenydd:

Rydyn ni yma o hyd! Llongyfarchiadau i bawb fu ynglŷn â TCC.

Fedra i’m credu bod 25 mlynedd ers sefydlu TCC pryd y daeth 17 o grwpiau at ei gilydd i ffurfio’r mudiad trefnu cymunedol cyntaf yng Nghymru. Rydyn ni’n dathlu mai ni yw’r mudiad trefnu cymunedol hynaf sy’n parhau i weithio yn y Deyrnas Unedig! Rydyn ni’n sefyll mewn traddodiad cryf o drefnu er sicrhau cyfiawnder yng Nghymru – a dathlwn hynny gyda balchder.

Bum mlynedd ar hugain mlynedd yn ôl roedd pobl yn synnu pan oeddwn yn eu ffonio’n ddirybudd i ofyn am gyfarfod a sgwrs – i ddysgu am eu profiad a chlywed eu stori. Roeddwn eisiau gwybod a oedd gennym weledigaeth ddigon tebyg ar gyfer ein cymunedau i roi sail i ni gydweithio. Dyna beth wnaeth fy nenu at y gwaith o drefnu yn y lle cyntaf. Siarad â’n gilydd sydd wrth wraidd trefnu cymunedol.

Yn ein lansiad fe ddywedsom ein bod eisiau fframwaith newydd ar gyfer busnes cyhoeddus er mwyn sicrhau bod y rhai sydd â gymaint o rym ac awdurdod dros ein cymunedau yn atebol i’r cymunedau hynny, yn bobl etholedig a busnesau. Rhaid oedd i ninnau greu grŵp pwerus oedd yn deillio o lawr gwlad. Dywedwyd y byddem yn adeiladu mudiad o rym perthynol – syniad oedd yn anghyffyrddus i sawl un bryd hynny ac sy’n parhau felly! Ers hynny rydym wedi canfod bod gweithio efo’n gilydd yn rhoi llais i gymunedau di-rym, Mae’n ffordd effeithiol o weithio ac yn rymus. Gwyddom erbyn hyn pa mor beryglus yw hi i gymunedau deimlo’n ddi-rym.

Adeiladwyd grym drwy dynnu grwpiau at ei gilydd, oherwydd roeddem am i’n harweinwyr fod wedi eu gwreiddio yn y gymuned. Rydym yn penderfynu ar y cyd pa faterion fydd yn cael sylw TCC – felly, mae dy fater di’n dod yn fater i minnau hefyd. Mae’n bwysig ein bod yn cefnogi ein gilydd.

Adeiladwyd grym drwy ymchwilio i’r materion a sicrhau ein bod yn dweud y gwir; ar gyfnodau allweddol, fe wrthodwyd defnyddio tactegau brawychu a fyddai o bosibl wedi arwain at fuddugoliaethau sydyn. Yn anffodus, mae hyn yn rhywbeth sydd ar goll yn ein byd heddiw. Roeddem eisiau – ac rydym yn dal eisiau – adeiladu grym ar sail gwerthoedd, gwirionedd, bod yn gynhwysol, cydraddoldeb, a pharch tuag at bawb.

Gweithio allan sut i gyd-fyw mewn heddwch fel cymuned ydi gwleidyddiaeth yn y bon. Deialog o ddifrif er mwyn ein galluogi i weithredu efo’n gilydd dros gyfiawnder. Mae canfod bod gennym werthoedd cryf yn hanfodol yn y byd toredig sy’n ein hwynebu heddiw, ac ochr yn ochr â hynny rhaid bod yn barod i gyfaddawdu efo rhai sydd o bosibl â safbwyntiau gwahanol i ni. Cyfaddawdu cyfiawn, fel petai.

Roedd y cyfle i dynnu grwpiau gwahanol nad oeddynt fel arfer yn cydweithio at ei gilydd yn gyffrous. Canfod bod ein gwerthoedd a’n consýrn dros y byd y bydd ein plant yn ei etifeddu yn rhagori ar fuddion cyfyng personol. Canfod ein bod yn rhannu budd cyffredin dros ein cymunedau, hyd yn oed os oeddem yn anghytuno ar ambell beth. Roedd hyn yn rhoi grym i ni ar y cyd – cryfder mewn gwahaniaeth a chydweithio.

I mi, prif bwrpas TCC ydi galluogi unrhyw un/pawb i fod yn arweinydd cymunedol. Mae hyfforddiant ffurfiol TCC yn rhyfeddol, ond mae’r prif hyfforddiant yn digwydd yn y gweithredu. Pobl leol yn canfod ac yn defnyddio’u grym i gael llais ar y penderfyniadau sy’n effeithio arnynt. Pobl yn hogi eu lleisiau!

Dros y blynyddoedd mae arweinwyr TCC wedi gweithio ar faterion bach a mawr. Gyda’n gilydd, rydyn ni wedi herio a chydweithio efo cynghorwyr, ASau San Steffan a Chaerdydd, penaethiaid heddlu, undebau, Asiantaeth yr Amgylchedd, perchnogion ffatri a phobl y byd ariannol. Yn y gweithredu rydym wedi helpu ein gilydd i fod yn arweinwyr effeithiol yn y gofod cyhoeddus, gan sicrhau bod pobl yn eu gweld eu hunain fel arweinwyr.

Heddiw, mae arnom angen arweinwyr cymunedol i rannu eu stori ac i gydweithio dros newid. Mae’r heriau sy’n wynebu ein cymunedau’n anferth. Fisoedd i mewn i bandemig byd-eang, mae hiliaeth systemaidd yn treiddio drwy ein cymdeithas; rydym yn wynebu argyfwng hinsawdd, tlodi ac anghydraddoldeb cynyddol a llawer iawn mwy. Mae angen gwleidyddiaeth gynhwysol, cymuned groesawgar, arweinyddiaeth eirwir, dinasyddion effro a gweithgar. Mae angen i ni ddatblygu arweinwyr brwd a gwybodus i weithio ar draws y gwahaniaethau, arweinwyr sydd â gwerthoedd clir ac sy’n dal awdurdodau – a’i gilydd – yn atebol. Rydyn ni angen TCC!

Nia Higginbotham

Adeiladu’n well – adferiad gwyrdd i Gymru

Ailadeiladu’n well: adferiad gwyrdd i Gymru

Daeth y byd oddi wrth Dduw – neu o rywle o leiaf – ac mae ein rhywogaeth ni wedi canfod y gallwn wneud fel y mynnwn ag o. Ond rydyn ni bellach yn cyfrif y gost. Rydyn ni wedi llygru’r awyr, wedi ysbeilio’r ddaear, a chreu anghyfartaledd dwys sy’n arwain at fudo mawr. Rydyn ni wedi gormesu rhywogaethau eraill a gwenwyno’r moroedd. Mae ein chwant a’n hawydd am ryddid dilyffethair wedi achosi difrod byd-eang.

Ond mae natur bellach yn talu ’nôl. Nid cosb yw Covid – mae’n ganlyniad ein teithio direol, ein triniaeth dreisgar o anifeiliaid gwyllt, ein bod mor farus, chwalfa amgylcheddol a’r pwyslais ar brynu pethau’n diddiwedd ac mewn ffordd anghynaliadwy. Mae’n alwad am edifeirwch. Nid rhyw ymddiheuriad hunanfodlon ydi edifeirwch. Mae edifarhau yn golygu ailfeddwl a gwneud pethau mewn ffordd wahanol, troi rownd. Os ydym yn parhau ar yr un trywydd, bydd ein plant yn syrthio dros y dibyn – mae hi mor syml ac mor eglur â hynny.

Nid rhyw diriogaeth y tu hwnt i’r byd hwn ydi teyrnas neu diriogaeth Duw. Byd arall o fewn y byd yma ydi o, posibilrwydd i’r presennol os ydyn ni’n troi’r lle ben i waered, ochr arall yr un geiniog.

Roedd y cyfnod clo yn ddiflas i rai ond daeth â buddion hefyd. Am unwaith roedd yr awyr uwchben dinasoedd llygredig yn las, ac yn dawel; doedd fawr o draffig. Tynnwyd ein sylw at bethau eraill. Clywodd pobl gân yr adar a sylwi ar agosatrwydd byd natur yn eu iard gefn. Canfu llawer nad oedd rhaid mynd i unman i ganfod pleser neu gyfoeth; daeth ystyr ‘mae teyrnas Dduw o’ch mewn’ yn eglur. Dyrchafwyd y rhai a alwyd yn ‘ddi-grefft’ i fod yn weithwyr ‘allweddol’, y lleiaf yn fwy na’r blaenaf (er nad yw eu cyflog, yn anffodus, yn adlewyrchu hynny).

Rydyn ni’n dychmygu byd gwahanol: mae mudiad Ailadeiladu’n Well  yn tyfu, ac mae’r mudiad adferiad gwyrdd yn rym hanfodol yng Nghymru.

Mae yma benderfyniad yng Nghymru ac mewn llefydd eraill i wneud pethau’n wahanol, i greu byd gwell, tecach, hapusach, mwy diogel, heddychlon a chynaliadwy.

Mae grŵp bychan o Grynwyr yng ngogledd Cymru wedi cyflwyno syniadau am ddyfodol gwyrddach a gwell i arweinydd Plaid Cymru yn San Steffan, Liz Saville-Roberts, ac ymgeisydd y Blaid dros Ddwyfor/Meirionydd i’r Senedd, Mabon ap Gwynfor. Mewn sawl maes mae troi rownd yn fater o frys.

  • Yn gyntaf amaeth: mae’r dull presennol o amaethu yn un o’r gweithgareddau mwyaf dinistriol ar y blaned, ac mae iddo ôl troed carbon mawr. Mae yna ddibyniaeth ar danwydd ffosil a chemegau, draenio a gwasgu’r tir, tyfu un cnwd o borfa gan leihau’r bioamrywiaeth a gwenwyno’r peillwyr â phlaladdwyr. Ar ben hyn, mae afonydd a nentydd yn cael eu llygru gan wastraff o gytiau anifeiliaid mawr. Mae’r pethau hyn i gyd yn gwthio bywyd gwyllt o gefn gwlad.
  • Mae’r gefnogaeth yn cynyddu i ‘ffermio adfywiol’  a thwristiaeth eco yng Nghymru, ochr yn ochr a chynhyrchu bwyd organig. Gallai’r ddau beth elwa o ddatblygu ffermydd cydweithredol yng Nghymru – yn gwerthu bwyd o safon ar-lein i farchnad arbenigol.
  • Yn ail, mae Cymru mewn perygl o ddatblygu’n faes chwarae milwrol. Mae pobl ifanc fregus mewn ardaloedd difreintiedig yn cael eu recriwtio i’r lluoedd arfog, a phlant hyd yn oed yn cael eu difyrru mewn digwyddiadau Diwrnod y Lluoedd Arfog gydag arfau lladd. Yn RAF Fali mae peilotiaid o Saudi Arabia sy’n peri’r fath ddioddefaint yn Yemen yn cael eu hyfforddi.
  • Yn drydydd, addysg. Dylai’r pwyslais mewn ysgolion fod ar Astudiaethau Heddwch a dulliau di-drais o ddatrys gwrthdaro, gan baratoi plant i fyw bywydau hapus a chyflawn. Dangosodd adroddiad diweddar gan Gymdeithas y Plant fod plant 15 oed y Deyrnas Gyfunol ymysg y tristaf a’r lleiaf bodlon eu byd yn Ewrop. Mae’r obsesiwn efo profion a thargedau, a’r pwyslais ar fuddion economaidd addysg sy’n eithrio popeth arall, bron, yn arwain at bryder yn ystod plentyndod, diffyg hunan-werth, ofn methiant ac yn atal creadigrwydd a dychymyg.

Rhaid i ni bellach ehangu’r drafodaeth gan fod llawer o bynciau eraill pwysig i’w hystyried: iechyd a lles, budd-daliadau ac incwm cenedlaethol, bod yn gynhwysol, hamdden a mynediad i gefn gwlad, ailgoedwigo, gwasanaethau ieuenctid a chyflogaeth, tai a thrafnidiaeth gynaliadwy. Yn ogystal â hynny, mae angen rhoi sylw i iaith a diwylliant, cysylltiadau rhyngwladol a bywyd cynaliadwy i genedlaethau’r dyfodol yng Nghymru, yn enwedig yn wyneb newid hinsawdd, yr her fwyaf sy’n wynebu’r byd. Mae angen i fwy ohonom ymuno yn ymgyrch y Crynwyr. Mae trafodaethau’n parhau ond gallai sicrhau cynulliad ar gyfer pobl gogledd a gorllewin Cymru fod yn un nod tymor hir. Os hoffech ymuno, plis anfonwch ebost at Frances Voelcker: francesvoelcker@gmail.com.

Mae dilynwyr Iesu’n cael eu hannog i newid y cwestiwn ‘Pwy yw fy nghymydog?’ i fod yn un gwell – ‘I bwy fedra i fod yn gymydog?’ Does dim ffin. Un hil ydym, yr hil ddynol. Rydyn ni’n dysgu nad ni yw pinacl y creu ond ein bod yn ddibynnol arno. Rhaid troi’r pyramid ar ei ben, fel nad ydym yn tra-arglwyddiaethu ond yn gofalu am y blaned ac yn ei thrin fel petai’n ardd Duw. Er mwyn i hynny ddigwydd, rhaid i’n dychymyg gael ei chwyldroi, rhaid i’r mab afradlon ddod adref. Mae ffydd yn mynnu’r gobaith fod hyn yn bosibl.

Mae Adferiad Gwyrdd i Gymru yn un ffordd o ailadeiladu’n well. Nid yw dychwelyd i’r ‘normal’ yn ddengar nac yn bosibl. Nid yr argyfwng presennol fydd yr olaf gan fod gwyddonwyr eisoes yn rhybuddio bod eraill i ddod. Mae Covid wedi ysbrydoli mudiad byd-eang i weld y byd yn wahanol ac wedi rhoi cyfle i ni droi pethau rownd. Mae’n gwneud synnwyr economaidd, synnwyr moesol a synnwyr ysbrydol.

John P Butler

Diolch, Emyr Humphreys

Diolch, Emyr Humphreys

Mae hen bobl yn broblem.

Nid oes amheuaeth nad Emyr Humphreys oedd y Cymro Cymraeg a gyhoeddodd fwyaf o gyfrolau Saesneg erioed, fel nofelydd, dramodydd, bardd a hanesydd. Bu farw ar 29 Medi yn 101 oed. Ef yn wir, fel hanesydd, sydd wedi olrhain ein hanes (yn arbennig yn y Taliesin Tradition) gwleidyddol, diwylliannol a chrefyddol mewn ffordd ddifyr a goleuedig i’r di-Gymraeg ac ef fel nofelydd, yn arbennig yn ei nofel Outside the House of Baal, sydd wedi portreadu dirywiad ein traddodiad anghydffurfiol. Cyhoeddwyd y nofel honno yn 1965, ac er bod ei bortread o gyflwr anghyffurfiaeth yn ingol gywir, fe fyddai’r rhai sy’n parhau i gredu fod yna arwyddion bywyd yn y traddodiad hwnnw am ddweud ei fod yn rhy ddigalon a diobaith. Ond mae’n bortread na ellir ei anghofio ac mae’n glasur o nofel Saesneg am Gymru – ac am henaint.

Yn nyddiau cydnabod ein cyfrifoldeb (yn sgil Cofid 19) i warchod yr henoed (ond prin yw’r sôn am gydnabod lle a chyfraniad yr henoed i’w cymunedau; gair Saesneg gweddol ddiweddar yw ageism – nid yw yng ngeiriadur Bruce), mae cyfrol o straeon byrion yr awdur a gyhoeddodd pan oedd yn 85 oed yn llawn hiwmor a dychan awdur treiddgar. Old People Are a Problem yw teitl y gyfrol, ac mae’n deitl i un stori. Cam â’r awdur yw ceisio’i chrynhoi, ond dyma fraslun o’r stori.

Mae Mary Keturah Parry yn 93 oed, yn fodryb i’r Henadur Mihangel Parry-Paylin. Mae’n gwrthod symud o’r Tŷ Capel i gartref henoed. Mae cynlluniau i ddymchwel capel Soar, Llandawel, a’r tŷ i gael ffordd newydd. (Ond mae rhai’n awyddus i wneud y capel yn amgueddfa.) Fe briododd yr Henadur ferch y plas a throi cefn, meddai Keturah, ar ei etifeddiaeth anghydffurfiol Gymraeg. Mae’r Henadur bellach yn ŵr gweddw yn ei 60au cynnar a’i unig ferch, Iola, yn ymgyrchydd amgylcheddol newydd ddychwelyd o brotest yn Genoa efo’i ffrind newydd, Maristella, mam ddibriod, a’i mab bach, Nino. Nid yw perthynas yr Henadur a’i ferch yn un esmwyth. ‘Mae pobl ifanc yn broblem hefyd,’ meddai. Mae’r Henadur a’i ‘ffrindiau’ yn barod i ystyried manteision economaidd claddu gwastraff niwclear yn yr ardal. Mae Keturah yn cloi ei hun yn y capel i rwystro unrhyw ddatblygiad, ond mae’r capel yn mynd ar dân, naill oherwydd stof baraffîn neu weithred o hunanlosgi gan Keturah. Mae’n marw yn lludw’r capel ac yn cael angladd ecwmenaidd mewn capel mawr cyfagos. Mae Iola yn codi ei phac eto ac yn mynd i ymgyrchu i’r Dominic Republic, ond mae’r Henadur yn dweud y byddai croeso i Maristella a Nino barhau i aros yn y plas. Mae’n dechrau teimlo cynhesrwydd yn eu cwmni.

Mewn un ystyr, mae’n gomedi ystrydebol, ond mae’n adlais o’n Cymru ni fel y mae Emyr Humphreys wedi ei bortreadu. Mae’n ddoniol, ddychanol a thrist. Pwy sy’n broblem? Keturah sy’n dweud wrth Iola, ‘Mae’n rhaid cael parhad. Fedar pethau ddim cario ymlaen heb barhad. Petae ti mor hen â fi fe fysa ti’n gwybod hynny.’ A’r Henadur sydd, meddai, yn mynd yn rhy hen i ddelio efo problemau teuluol fel modryb styfnig, hen ffasiwn. Mae’r gŵr gweddw Mihangel Parry-Paylin yn broblem iddo’i hun, ac mae ei ferch yn meddwl bod ei chartref (a’i thad) wedi suddo i ddifaterwch cenhedlaeth dda-ei-byd. Beth – neu pwy – yw’r broblem? Does dim amheuaeth pwy yw arwr y stori.

Yn ei gyfrol o farddoniaeth a gyhoeddwyd ddwy flynedd yn ôl, Shards of Light, mae Emyr yn canu’n bersonol iawn ac yn arbennig yn dathlu cariad oes ag Elinor, ei briod.

Roedd ein cariad yn gysur
Pam felly y dylet fynd o’m blaen?
Mae i ddeilen grin ei harddwch
o’i dal i’r haul

meddai yn y gerdd ‘Cân Serch’, a chyfeirio, yn ei gerdd ‘Triumph of Old Age’ at yr heulwen yn mynd heibo ‘gyda chynhesrwydd tawel buddugoliaeth henaint’.

Yna yn y gerdd olaf un (‘The Old Couple’), 

fe deithiwn heb basport,
ein camau yn fyrrach …
i adfywiad parhaus yn y lle golau
a ddodrefnwyd gan yr hen ddihenydd. 

Yn y gwreiddiol, sy’n well wrth gwrs:

We travel without passport
Our steps are shorter
But the same footfall
Will deliver untrodden paths
Towards perpetual refreshment
In that place of light
Furnished by the ancient of days.

Emyr Humphreys gan Julian Sheppard.
Trwydded CC BY-NC-SA 4.0 (Llyfrgell Genedlaethol Cymru)

Diolch, Emyr Humphreys.

PLlJ

Amserau da, amserau gwael

AMSERAU DA,
                    AMSERAU GWAEL

Dyna, o’i gyfieithu i’r Saesneg, oedd teitl llyfr dadlennol gan Syr Harold Evans yn cloriannu ei brofiadau fel golygydd y Sunday Times rhwng 1967 a 1981. Yn ystod yr wythnos hon cyhoeddwyd teyrngedau lu iddo yn dilyn y newyddion am ei farwolaeth yn 92 mlwydd oed. Er mai yn Eccles ar bwys Manceinion y cafodd ei eni yn 1928, roedd ei daid, John Evans, yn hanu o Lanrhaeadr-ym-Mochnant. Disgrifiodd Harold ei rieni fel aelodau parchus o’r dosbarth gweithiol – ei dad, Frederick Evans, yn yrrwr trenau stêm a’i fam yn cadw siop yn ystafell ffrynt eu cartref. Er iddo fethu’r arholiad 11+ i sicrhau mynediad i’r ysgol ramadeg, fe lwyddodd Harold i ddilyn gyrfa lwyddiannus yn gweithio ar bapurau lleol a rhanbarthol yng ngogledd Lloegr cyn cael ei benodi’n olygydd y Sunday Times cyn iddo fod yn 40 oed.   

Caiff ei gydnabod bellach fel un o gewri’r byd newyddiadurol, a hynny ar sail ei gyfraniad arloesol ym maes newyddiaduraeth ymchwiliol (investigative journalism), fel lladmerydd cryf dros y gwirionedd, a’i ddewrder yn herio grymoedd y Sefydliad Prydeinig oedd yn awyddus i gelu’r gwirionedd ar faterion o bwys rhag y cyhoedd.

Ei lwyddiant mwyaf cofiadwy a phellgyrhaeddol, fodd bynnag, oedd yr un yn erbyn y cwmni fu’n gyfrifol am drychineb erchyll y cyffur Thalidomide. Dim ond wedi blynyddoedd o ymgyrchu gan y papur dan ei arweiniad ef y llwyddwyd i sicrhau iawndal teilwng i’r dioddefwyr a’u teuluoedd. Ond daeth ei ymgyrchu cyson yn erbyn polisïau llywodraeth y dydd i ben ar ddechrau’r 1980au wedi i Rupert Murdoch, perchennog newydd y Times a’r Sunday Times, a’r Prif Weinidog Margaret Thatcher, ffurfio clymblaid gyfrinachol i roi taw ar ei allu i’w beirniadu.

Erbyn heddiw, rhaid i’r newyddiadurwyr a phawb arall sy’n credu’n angerddol mewn sicrhau cyfiawnder a chyhoeddi’r gwirionedd ar faterion o bwys wynebu cystadleuaeth gan doreth o gyfryngau torfol newydd wrth geisio dylanwadu ar bolisïau llywodraethau’r byd.

Dyma pam ei bod mor bwysig bod ein heglwysi’n manteisio ar bob cyfle i hyrwyddo cyfiawnder. Ceir enghraifft dda iawn o hyn ar waith yr wythnos hon mewn datganiad a luniwyd gan Gyngor Eglwysi’r Byd ar sefyllfa druenus ffoaduriaid yn Ewrop. Mae’r datganiad wedi ei seilio ar egwyddorion Cristnogol o estyn croeso i estroniaid, ac yn crefu ar i’r Undeb Ewropeaidd wrthod y disgwrs presennol a’r wleidyddiaeth o ofn, a chytuno i fabwysiadu safbwynt mwy tosturiol wedi ei seilio ar y gwerthoedd hynny oedd yn sail i sefydlu’r Undeb yn y lle cyntaf.

Gwilym Huws

 

Gair o’r Unol Daleithiau

Gair o’r Unol Daleithiau 

Heb os nac oni bai, dyma’r cyfnod anoddaf yn fy mywyd i: Covid, gorllewin yr Unol Daleithiau’n llosgi a’r aer yn afiach i’w anadlu ac yn amhosibl gweld drwyddo mewn mannau, celwyddgi yn arlywydd, a chelwydd yn cael ei hybu ym mhob man, gwyddoniaeth yn cael ei hanwybyddu, cwestiynau mawr am yr etholiad a dyfodol democratiaeth ym mhob man. Heb sôn am hiliaeth, yr heddlu’n cam-drin pobl liw, plant yn dal i gael eu cadw mewn caets, diweithdra, addysg …

Yn wyneb hyn i gyd, mae’r capel rydw i’n aelod ohono yn dal ei dir: tydi maint y gynulleidfa ddim wedi lleihau, na maint y casgliad chwaith, er ein bod wedi bod yn cyfarfod drwy Zoom ers canol mis Mawrth. 

Mae rhyw ddwsin ohonom yn cyfarfod ar fore Sul am astudiaeth Feiblaidd ar ôl y gwasanaeth; ia, dwy awr a hanner o Zoom ar fore Sul! Rydan ni wrthi’n ymgodymu â’r proffwyd Jeremeia ar hyn o bryd. Ddoe fe drodd y sgwrsio at beth ydi’r eglwys, addoli a pham rydan ni wedi dod yn gymuned glòs yn y cyfnod yma. Dyma grynodeb o rai o’r sylwadau:

  • Mae’r gwasanaethau wedi cadw at y patrwm arferol gan mwyaf, gan gynnwys rhannu ‘tangnefedd Duw fo gyda chi’ am ychydig funudau swnllyd.
  • Mae’r “sgwrs” ar Zoom yn lle i rannu pynciau gweddi – personol a byd-eang.
  • Cawn brofi pob math o gerddoriaeth wahanol – trwy wylio YouTube efo’n gilydd!
  • Rydym yn gweld wynebau ein gilydd.
  • Mae’r ystafell Zoom ar agor hanner awr cyn i’r gwasanaeth ddechrau er mwyn sgwrsio.
  • Nid perffeithrwydd technolegol yw’r peth pwysicaf!
  • Mae’r pregethau wedi eu seilio’n gadarn ar y Beibl a diwinyddiaeth ac yn ymateb i anghenion ymarferol heddiw, ac yn rhoi sialens i ni.
  • Man cychwyn ydi’r gwasanaeth a’r astudiaeth er mwyn i ni allu cario ymlaen drwy’r wythnos i ymateb yn ymarferol i ofynion bywyd mewn amser mor anodd. Nid cyfarfod i addoli er mwyn addoli ydi’r pwrpas; cyfarfod i addoli er mwyn i ni allu byw neges cariad a chyfiawnder ydan ni. 

Aethom ymlaen i siarad am beth ydan ni’n ei wneud yn ychwanegol fel cymuned ffydd yn y cyfnod yma. Dyma rai enghreifftiau. Fel capel, rydym yn cysylltu â’r aelodau i gyd yn rheolaidd i sicrhau eu bod yn iawn; rydym wedi ysgrifennu dros 8,000 o gardiau post ac wedi ffonio cannoedd mewn taleithiau eraill i’w hannog i gofrestru a phleidleisio. Rydym wedi bod y tu allan hefyd yn cofrestru pobl i bleidleisio. Bu nifer yn ffonio aelodau’r Gyngres Genedlaethol a’r cyngor lleol yn rheolaidd i’w hatgoffa fod pob pleidlais yn fater moesol, gan eu hatgoffa fod caru cymydog yn golygu caru pob cymydog yn ddiwahân. 

Un gynulleidfa fach, sy’n rhan o gorff llawer mwy. Ac mae cannoedd, os nad miloedd, o sefydliadau ffydd yn yr Unol Daleithiau yn gweithio’n galed y dyddiau yma i ddwyn gobaith, cariad a chyfiawnder yn wyneb yr hyn sy’n digwydd. Mae’r cyfnod yma’n rhoi’r cyfle i ni weld yn gliriach beth ydi poen ein byd: roedd y boen yno cyn 2020, ond rŵan rydan ni’n ei gweld yn gliriach, ac wedi sylweddoli o’r newydd mai ni ydi’r gweithwyr.

Ann Griffith

Grym a Gwleidyddiaeth

Grym a Gwleidyddiaeth: Duw ar y Ffin
Enid R Morgan

Maen nhw’n dweud nad oes unrhyw werth ‘hanesyddol’ yn y casgliad o straeon a elwir yn ‘Bucheddau’r Saint’. Dydyn nhw ddim o werth i neb, yn ddim ond propaganda eglwysig yn y frwydr o hawlio tir, awdurdod neu ddysgu gwersi moesol. Ond, am y tro, gadewch i ni’n syml fwynhau stori o’n gorffennol pell. Awn yn ôl i’r cyfnod cythryblus hwnnw a ddilynodd ymadawiad y Rhufeiniaid pan oedd trefn cyfraith wedi darfod a mân lwythi a gangiau treisgar yn ymladd ei gilydd fel gangiau rhyfel yn Afghanistan neu ddinasoedd Ewropeaidd.

Dywedir bod Gwynllyw Farfog yn ‘dywysog’. Yr oedd yn arweinydd gosgordd o wylliaid, yn archryfelwr, yn gadlywydd, yn derfysgwr ac yn sicr yn lleidr gwartheg. Rheolai’r ardal sydd heddiw’n cynnwys dwyrain Morgannwg a gorllewin Mynwy, ardal a gofid wrth ei enw: Gwynllwg. Dywedid amdano na pharchai nac arfer na deddf. Os oedd yn chwennych rhywbeth, fe’i cymerai. Fel arweinwyr tebyg o’i gwmpas, defnydddiai ei allu treisiol i ymladd ac i reoli ffiniau ei diriogaeth, a’i gyfrwystra i gael beth oedd y tu hwnt i’w dir ar dir rhywun arall.

Yr oedd arno eisiau gwraig, a gwyddai fod Gwladys, merch hynaf un o’i gymdogion mwyaf parchus, yn ferch arbennig o hardd. Aeth ati i ofyn i’w thad, Brychan Brycheiniog, am gael ei phriodi. Ond mae’n debygol nad oedd Brychan yn rhy hoff o’r syniad o gael mab yng nghyfraith oedd yn ffansïo’i dir yn ogystal â’i ferch. Ar ben hynny, dyn gwyllt a threisgar oedd Gwynllyw – pagan, anaddas i briodi â’i ferch, oedd fel ei thad yn Gristion. Felly, dyma Gwynllyw’n casglu ciwed o’i wŷr meirch ynghyd er mwyn ymosod ar Frycheiniog a dwyn Gwladys ymaith. Gwylltiodd Brychan gymaint nes arwain rhyfelgyrch i gael Gwladys yn ei hôl. Buasai’r cwbl wedi arwain at dywallt gwaed difrifol oni bai, yn ôl y stori, i’r Brenin Arthur ymyrryd a chymedroli. Does dim sôn bod neb wedi holi barn Gwladys ei hun. Ac mi briodwyd y ddau.

Efallai fod angen dweud gair am Brychan. Dywed y traddodiad mai Cristion o Iwerddon ydoedd yn wreiddiol a bu’n briod dair gwaith. Mae nifer ei blant yn amrywio o lawysgrif i lawysgrif, ond y rhif mwyaf cyson (sydd braidd yn rhy dwt i fod yn gywir) yw dau ddwsin o feibion a dau ddwsin o ferched, a phob un ohonyn nhw, meddir, wedi eu cydnabod yn ‘saint’. Am y tro, wnawn ni ddim poeni’n ormodol am fân ffeithiau a rhifau, ond nodi mai dyma gyfnod ymwreiddio’r ffydd Gristnogol yng Nghymru, ymwreiddio wnaeth effeithio ar y gymdeithas ac ar y ffordd o reoli cymdeithas. Roedd angen, siŵr o fod, i Gwladys fod yn sant i ddygymod â Gwynllyw. Pan aned eu mab cyntaf yr oedd Gwynllwg wedi ei gynhyrfu cymaint nes carlamu gyda’i haid o wylliaid ar gyrch i ddathlu’r achlysur trwy ddwyn gwartheg yng Ngwent. Dychwelodd adref gyda gyr o wartheg amrywiol, rhai ohonynt yn perthyn i gymuned fach Gristnogol a arweinid gan un Tathyw o Gaer-went. (Yr oedd ef, fel Brychan, yn Gristion o Wyddel.) Daeth Tathyw, y creadur dewr, i bencadlys Gwynllyw gan ofyn iddo ddychwelyd ei eiddo. Doedd ganddo ddim gwŷr arfog na llys brenhinol yn gefn iddo, ond mae’n ymddangos fod Gwladys wedi ei berswadio i dderbyn dwy fuwch yn ôl, yn arwydd o ewyllys da. Fe gytunodd Tathwy hefyd i fedyddio’r baban newydd, gan ei enwi’n Cadog. Felly y cyflwynwyd y plentyn i ffydd ei fam a’i dad-cu; ymhen blynyddoedd fe’i cydnabyddid, fel ei fam, yn sant. Yn wir, yr oedd holl blant Gwladys, yn ôl pob sôn, yn saint, fel eu hewythrod a’u modrybedd i gyd! Gan i’w henwau gael eu rhoi i fannau cysegredig, ymddengys fod y gair ‘sant’ yn y cyd-destun Cymreig yn disgrifio gwŷr a gwragedd a luniodd o’u cwmpas gymunedau bach Cristnogol oedd yn byw yn ôl safonau gwahanol i’r bobl o’u cwmpas, ffordd o fyw oedd yn ddiau yn denu, ond hefyd yn her.

A Gwynllyw? Parhaodd yn bagan am gyfnod cyn iddo, yn ddiweddarach yn ei oes, gael breuddwyd. Yn y freuddwyd ymddangosodd Duw, y Duw Cristnogol, iddo gan addo y byddai, ar fryncyn uwchlaw aber afon Wysg, yn dod o hyd i fustach gwyn, braf a chanddo smotyn du ar ei dalcen. Dyna freuddwyd hynod ddeniadol i leidr gwartheg fel Gwynllyw. Drannoeth, darganfu Gwynllyw’r bustach, ac fe’i lloriwyd cymaint gan y cyd-ddigwyddiad nes iddo fodloni troi’n Gristion. Nid yw Gwladys yn rhannu dim o’r clod am hyn, er y bu ei dyfalbarhad a’i hamynedd hi’n help i baratoi’r ffordd i’w dröedigaeth at Grist, mae’n siŵr. Pwy a ŵyr! Efallai fod cydnabod dylanwad ei wraig yn ormod i ryfelwr, ond y mae arweinwyr gangiau, rhyfelwyr a brenhinoedd hyd yn oed weithiau yn barod i gydnabod dylanwad eu gwragedd.

Dyna, yn ôl y stori, sut y daeth y lleidr gwartheg, yr arweinydd llwyth a’r rhyfelwr gwaedlyd yn Gristion. Dengys ei yrfa wedi hyn nad peth hawdd oedd hynny. Sut mae bod yn frenin mewn byd o drais a bod yn driw i werthoedd newydd, heddychol a gwrth-awdurdodol y ffydd newydd? Dim mwy o ladd na mynnu ei ffordd; dim dwyn gwragedd na dwyn eiddo pobl eraill. Ceisiodd Gwynllyw deyrnasu mewn ffordd newydd gan ddilyn yr egwyddorion newydd. Gwnaeth hyn gryn argraff ar ei ddeiliaid a’u disgynyddion. Sonient amdano fel ‘y Brenin a roes y gorau i ladrata’. Dyna i chi ryfeddod, os nad gwyrth.

Yn y pen draw, aeth y tyndra rhwng ffydd a bod yn arweinydd rhyfelgyrchoedd yn drech nag ef, ac aeth Gwynllyw a Gwladys i fyw bywyd mynachaidd. Pan fu farw Gwynllyw, aeth Gwladys yn ei gweddwdod yn ancr a byw bywyd o weddi ar ei phen ei hun. Mae’r stori’n mynnu bod y ddau’n ymolchi yn nŵr oer afon Wysg drwy’r flwyddyn a’u bod yn byw’n gwbl ddiwair. Mae’n adlais o’r Gristnogaeth fynachaidd gynnar a gredai fod ymdrochi mewn dŵr oer yn fodd i reoli chwantau’r corff.

Adeiladodd Gwynllyw eglwys wedi ei chysegru i Fair ar y bryn ger afon Wysg lle y cafodd hyd i’r bustach gwyn a smotyn du ar ei dalcen. Dyma’r fangre ar riw Stowe yng Nghasnewydd sy’n safle cadeirlan Gwynllwg heddiw. Llurguniad hyll o’r enw Cymraeg yw’r Saesneg St Woolloos. Yno (yn bendant a diamheuol, wrth gwrs!) y claddwyd Gwynllyw ar 29 Mawrth yn 523OC. Fe’i perchid fel sant. O leidr gwartheg i nawddsant.

Mae’r stori ddeniadol ond annhebygol hon am fywyd Gwynllwg Sant wedi ei llunio ganrifoedd yn ddiweddarach ar batrwm safonol bucheddau’r saint. Seiliwyd y rhain ar fuchedd St Martin o Tours. Rhoddodd Martin y gorau i’w yrfa lwyddiannus fel swyddog ym myddin Rhufain er mwyn bod yn fynach. Wrth weld tlotyn diymgeledd yn rhynnu yn yr eira, rhwygodd ei glogyn cynnes, milwrol, yn ddau, a rhoi un hanner i’r tlotyn. Roedd y tlodi a fabwysiadodd Martin yn her ryfeddol i eglwys ei gyfnod ac i urddasolion eglwysig. Mae straeon n seintiau’n her i safonau bydol, ond gallant gael eu llurgunio i gyfiawnhau brwydrau eglwysig dros dir a dylanwad. Digon hawdd felly yw i hanesydd drwgdybus ddilorni’r storïau am y saint fel pethau wedi’u dyfeisio ar gyfer gwleidyddiaeth eglwysig. Mae lle i fod yn amheus gan fod amryw o’r bucheddau wedi eu hysgrifennu i roi hwb i statws ac enw da i gyrchfan pererinion a’u creirfeydd. Serch hynny, mae stori Gwynllyw yn ein hatgoffa am anawsterau cyson a brofodd arweinyddion Cristnogol wrth geisio byw yn ôl y ffydd, ond wedi eu clymu gan amgylchiadau hanes grym a gwleidyddiaeth. Mae’r traddodiad paganaidd arwrol yn mynnu bod ymladd gelynion yn hanfodol i arweinydd da. Trigai’r arweinwyr hyn mewn cymunedau a oedd wedi etifeddu’r un rheolau am anrhydedd, gwerthoedd arwrol a rhyfelgar. Yr oeddent yn byw ar y ffin rhwng cyfrifoldebau bydol a ffydd oedd yn eu galw i fyw gan ofalu am y tlawd a’r gwael. Nid oedd byw yn syml a thlawd yn gweddu i arweinydd oedd yn deyrngar i rym, statws, cyfoeth, a thir.

Yn gynharach fyth yn hanes yr Eglwys, cyn amser Gwynllyw, yr oedd pobl yn amheus o’r gredo newydd, ffyniannus hon. Erlidid Cristnogion am beidio â phlygu glin i hawliau gwladwriaeth ac ymerawdwr ar eu teyrngarwch. Heddiw, mae gwleidyddion yn swil o siarad am eu ffydd rhag cael eu cyhuddo o dybio bod Duw yn gwarantu barn gywir ym mhob peth iddynt. Yr oedd meddwl am George Bush a Tony Blair yn gweddïo gyda’i gilydd yn denu gwawd digon gwenwynllyd ar weddi, heb sôn am yr unigolion dan sylw. Mae anghredinwyr yn deimladwy iawn i unrhyw awgrym y gall teyrngarwch i rywbeth trosgynnol fod yn drech na hawliau hunan-les. Mae hawlio bod yn grediniwr yn wahoddiad i’r byd fwrw golwg fanwl iawn i chwilio am unrhyw fethiant moesol neu ragrith.

Yn yr ail ganrif gwnaeth nifer o Gristnogion gryn ymdrech i egluro beth oedd hanfod eu ffydd. Mewn llythyr at un Diognetus, pagan ymchwilgar oedd eisiau gwybod pam yr oedd Cristnogion yn gwneud merthyron mor ddewr, pam nad oedden nhw’n barod i gydnabod duwiau paganaidd na chadw defodau Iddewig, pam oedden nhw mor ofalus o’i gilydd, a phaham yr oedd Duw wedi ei gadael mor hwyr cyn datguddio’r gwirionedd, os gwirionedd ydoedd, mae’r awdur anadnabyddus yn nodi na allwch chi adnabod Cristnogion wrth eu gweld mewn cymunedau. Dydyn nhw ddim yn edrych yn wahanol nac yn gwisgo’n gwahanol i ddinasyddion eraill o’u cwmpas ond mae eu syniadau am ddinasyddion yn rhyfedd.

Maen nhw’n byw yn eu mamwlad, ond yn byw fel pererinion. Maen nhw’n rhannu popeth fel dinasyddion, yn dioddef popeth fel dieithriaid. Gwlad bellennig yw eu priod famwlad Maen nhw’n byw ar y ddaear ond mae eu dinasyddiaeth yn y nefoedd. Ufuddhânt i’r deddfau ond yn eu bucheddau y maen nhw’n mynd ymhellach na’r deddfau. Maen nhw’n caru pawb ond yn cael eu herlid gan bawb … Mewn gair, yr hyn yw’r enaid i’r corff – dyna beth yw Cristnogion i’r byd … Mae’r enaid yn trigo mewn corff, ond eto nid o’r corff: felly y mae Cristnogion yn trigo yn y byd ac eto nid o’r byd. Eto hwy sydd yn dal y byd ynghyd.

Dywedodd Iesu’n symlach a mwy bachog bod y rhai sy’n credu ynddo ef yn halen y ddaear, yn oleuni mewn llusern, yn furum yn y toes. Sut, heddiw, mae modd meithrin dinasyddiaeth o’r fath yn wyneb coegni’r cyfryngau, a chasineb y cyhoedd at grefydd yn gyffredinol? Y mae llawer o’r cyhuddiadau sy’n cael eu lluchio at Gristngoion yn enbyd o gywir. Ond sut mae Cristnogion i ddechrau byw fel ‘rhai bychain’ yn ôl gwerthoedd y Gwynfydau?

Ymddengys bod llawer o’r seintiau ‘Celtaidd’, amryw ohonyn nhw o dras fonheddig  neu frenhinol, wedi ymwadu â grym bydol. Yr oedd hyn yn arbennig o wir am blant Brychan. Mae amryw o’r bucheddau’n awgrymu bod llawer o frodyr a chwiorydd Gwladys wedi ystyried bod eu ffydd yn mynnu eu bod yn troi eu cefnau ar lysoedd ac yn gollwng gafael ar deyrnwialen. Efallai mai dylanwad Cristnogaeth diffeithwch yr Aifft oedd hyn, pan ddechreuodd pobl ffoi i’r anialwch gan chwilio am burdeb uwch nag oedd yn bosibl mewn grwpiau bydol. Gallai fod yn ffordd o ffoi rhag y tyndra. Sut mae byw yn ôl safonau teyrnas Crist os ydych chi mewn lleiafrif bychan? Sut orau y mae tystio i wirionedd yr efengyl?

Mewn cyfrol swmpus a hynod ddarllenadwy – Dominion – y mae Tom Holland yn gweld y tyndra hwn rhwng cyfoeth, grym, a chasineb ar y naill law, a gwyleidd-dra, symlder buchedd a maddeuant ar y llaw arall yn thema sydd wedi baglu Cristnogion dros y canrifoedd i gyd. Y mae Buchedd Gwynllyw yn un ymdrech i ddweud stori fechan ond arwrol am fyw ar y ffin rhwng teyrnas fydol a theyrnas nefoedd.

Rhown ei le teilwng i’r emyn mewn oedfa, ond …

Dr Neville Evans yn mynegi barn

“Rhown ei le teilwng i’r emyn mewn oedfa, ond …”

Ym mis Ionawr eleni, yn unol â hen arfer, anfonodd y Parchedig Dyfrig Rees, Ysgrifennydd Cyffredinol Undeb yr Annibynwyr Cymraeg, lythyr Blwyddyn Newydd at eglwysi’r Undeb. Ymhlith ei gyfarchion estynnodd her, sef i bob eglwys arloesi trwy wneud un peth newydd a gwahanol. Yn ôl Mr Rees, hyn sy raid neu farw.

Mewn ymateb, anfonais lythyr a gyhoeddwyd yn Y Tyst. Byrdwn fy sylwadau oedd y dylem, wrth arloesi, ganu llai ar emynau a darllen mwy arnynt; gall hyn olygu canu llai o emynau. Y gwir yw doeddwn i ddim ar y pryd, nac yn awr chwaith, yn credu y byddai’r mwyafrif o gynulleidfaoedd Cymru (o bob enwad) yn rhoi ystyriaeth i fy awgrym heb sôn am ei weithredu. Am ryw reswm cythreulig aethom yn eilunaddolwyr wrth orsedd y dôn – rhaid gwneud sŵn, ar draul darllen a meddwl yn ddwys am neges y geiriau.

Ystyriwch beth yw emyn. Onid unigolyn yn rhannu meddyliau ar lawer agwedd ar ein ffydd? Onid hynny hefyd yw pregeth? Pam, felly, yn ôl hen arfer, roi hanner awr i’r bregeth a dau neu dri munud i’r emyn? O ble daeth y patrwm caethiwus o gael pedwar emyn mewn oedfa? Ystyriwch petai’r emynwyr yn bresennol yn y cnawd yr oedfa. Y fath anghwrteisi ar eich rhan petaech yn diolch am y cyfraniad tri munud.

Pam pedwar emyn? Ai am reswm ‘seciwlar’ (nid crefyddol, bid siŵr) o gael rhaniadau hwylus, emyn i gael pawb i setlo, emyn i ddilyn darlleniad i nodi bwlch rhwng y darlleniad a’r weddi, emyn i adfer y ‘naws’ myfyrgar wedi ymyrraeth bydol y cyhoeddiadau a’r casgliad a pharatoi at y bregeth, emyn i orffen yn daclus.

Mae pawb sy’n arwain oedfaon yn gyfarwydd â’r cyfarchiad, ‘Mae amlinelliad o drefn gennym, ond mae pob croeso i chi amrywio fel y mynnoch’. Faint sy’n manteisio ar y cynnig? Bron dim, yn fy mhrofiad i. Pwy felly sy’n gyfrifol am y diffyg ystwythder wrth wynebu her Dyfrig Rees? Gweinidogion a phregethwyr gwadd (fel fi) neu ein cynulleidfaoedd, er iddynt ystumio parodrwydd i fod yn hyblyg.

Ond nac ofner; anfonwyd pandemig i’n gwaredu. Wrth fynd yn ôl i’n capeli rhaid talu sylw i gynghorion gwirfoddol (canllawiau) a gorfodol. Yn eu plith y mae gwaharddiad ar ganu emynau gan gynulleidfa!

Dylwn i fod yn falch ond nid felly, oherwydd nid galw am waharddiad llwyr ar ganu emynau wnes i, ond apelio am well ystyriaeth i le emyn mewn addoliad.

Yn ddiweddar, wrth drwsio papurau, des ar draws ysgrif yn Y Tyst (26 Medi 2019) gan y Parchedig John Lewis Jones (y diweddar erbyn hyn) yn mynegi fy apêl yn llawer mwy effeithiol na fi. Ymhlith sawl rheswm da dros ganu yn yr oedfa (gan nodi sawl cyfeiriad yn y Beibl), y mae Mr Jones yn dyfynnu Cynghorion John Wesley (y pregethwr mawr, sylwch, nid ei frawd Charles sy’n dal yn enwog am ei emynau). Dyma bum cyngor gan John:

  1. Canwch bob amser, hyd yn oed os oes gennych groes i’w chario.
  2. Canwch yn gryf ac nid fel petaech yn hanner cysgu. Peidiwch ag ofni eich llais eich hun.
  3. Er hynny canwch … yn ostyngedig. Peidiwch â bloeddio … uwchlaw pawb arall.
  4. Cadwch yr amseriad cywir. Peidiwch â bod o flaen y lleill nac ar eu hôl.
  5. Canwch yn ysbrydol, gyda golwg ar Dduw ym mhob brawddeg … Glynwch yn gadarn wrth ystyr yr hyn a ganwch.

Fedra i ddim dweud yn well. Dyna fy nadl dros arloesi trwy ddarllen emyn yn gyntaf ac yna ei ganu.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Nid llenwi bwlch

Nid llenwi bwlch …

Diolch, Elfed.

 Mae Epilogau’r Ifanc, a gyhoeddwyd yn 1969 gan Elfed ap Nefydd Roberts, yn gyfrol arwyddocaol iawn. Mae’n wir iddi ennill gwobr yn yr Eisteddfod Genedlaethol am arweiniad i weithgarwch ieuenctid yn yr eglwysi, ond ffrwyth naw mlynedd o weinidogaeth mewn eglwys Saesneg yn Llanelli ydoedd mewn gwirionedd. Hon oedd yr eglwys gyntaf yng ngweinidogaeth Elfed. Roedd yr epilog ar ddiwedd y Clwb Ieuenctid yn bwysig iawn iddo. Mae’n siŵr i’w arweinaid yn yr addoli o Sul i Sul fod yn gyfoethog a’i fod yn bregethwr arbennig yn y cyfnod cynnar hwnnw – ond ni chyhoeddwyd ei bregethau, a dim ond yr epilogau sy’n aros. Ac yn Gymraeg, wrth gwrs. Erbyn cyhoeddi’r gyfrol yr oedd Elfed wedi dechrau ei weinidogaeth yn Nhwrgwyn, Bangor, cyn cael ei alw i’r Coleg Diwinyddol yn Aberystwyth.

Fe fydd nifer o deyrngedau wedi eu cyflwyno yn gwerthfawrogi cyfraniad mawr Elfed i fywyd yr eglwysi a’r dystiolaeth Gristnogol yng Nghymru, yn ogystal â’i enwad ei hun. Does dim amheuaeth nad yw Eglwys Bresbyteraidd Cymru wedi colli arweinydd a fyddai, er wedi ymddeol, wedi medru parhau i arwain yr eglwys gyda chadernid tawel. Roedd Elfed yn boblogaidd ymysg ei bobl, yn annwyl i’w bobl, yn llawn hiwmor, yn Athro Bugeiliol profiadol i’w fyfyrwyr ac yn fugail eneidiau. Yn fwy na dim, yr oedd yn ŵr Duw gyda gweledigaeth gynhwysol, gyfan a chlir o Efengyl yr Arglwydd Iesu Grist. Aeth ei alwad ag ef o weinidogaeth hyfforddi gweinidogion yn ôl i weinidogaeth yr holl saint yn Wrecsam a Licswm. Dyma, i Elfed, yw bod yn eglwys – yr eglwys sydd yn addoli ac yn byw yn lleol, fel y mae’n byw yn lleol drwy’r byd. Mae’n lleol ac yn ecwmenaidd yr un pryd.

Ar wahân i’w gyfraniadau fel hanesydd i wahanol gyhoeddiadau, a’i arbenigedd yn y maes bugeiliol ac i’r Eglwys Bresbyteraidd yn benodol, roedd ei gyfraniadau mewn astudiaethau Beiblaidd ar ôl gadael y coleg yn sylweddol iawn drwy’r gyfres ‘Dehongli …’ I Aled Davies a Chyhoeddiadau’r Gair y mae’r diolch am y cyfrolau hyn oherwydd, yn wreiddiol, yr oeddynt ar gyfer yr ysgol Sul fel Maes Llafur yr Oedolion (bu Elfed yn ysgrifennu esboniad i’r Cymro yn wythnosol am flynyddoedd hefyd). Ond, yn ôl y cyflwyniad i’r cyfrolau diweddaraf, daethant hefyd i gynnig arweiniad i grwpiau o fewn yr eglwys oedd yn gwneud yr hyn sy’n gwbwl allweddol i unrhyw eglwys, sef darllen, myfyrio, gweddïo ac adeiladu’r eglwys ar sylfeini ac arweiniad y Gair. Mae wyth o’r cyfrolau hyn yn benodol ar y Testament Newydd, o Dehongli Damhegion Iesu (2008) i Dehongli Meddwl Paul (2016), ac i’r olaf, Dehongli Timotheus (2018).

Mae pob un yn gyfrol gyfoethog, glir a thrylwyr, gyda cwestiynau trafod ar ddiwedd pob pennod, ac mae’r llyfryddiaeth yn dangos ehangder ei ddarllen a’i baratoi manwl . Mae’r gair ‘Dehongli’ yn allweddol, ac mae’r gyfrolau’n rhoi arweiniad teg a chytbwys i ddehongli yr Ysgrythurau. Onid yw Iesu ei hun yn annog ei ddisgyblion i wneud hynny? Mae’r gyfres hon o gyfrolau yn siŵr o fod y gyfres orau a baratowyd dros un cyfnod a chan un awdur sydd i’w chael yn y Gymraeg. Maent yn llenwi bwlch allweddol i ddyfodol yr eglwys ac yn gyfrolau sylweddol Cymraeg, cyfoes eu hysgolheictod a hawdd eu darllen. Mae ein diolch yn fawr iawn iddo. Ni all unrhyw eglwys Gymraeg anwybyddu’r cyfrolau hyn os yw’r eglwys honno am dyfu ac aeddfedu. Ar un cyfnod, pan oedd yn Brifathro yn y coleg, soniodd Elfed mor anodd oedd ceisio perswadio rhai myfyrwyr oedd yn sicr eu cred ac o ganlyniad yn mynnu nad dehongliad yw’r efengyl ond y gwirionedd, nid geiriau i’w dehongli ond Gair Duw yn awdurdod anffaeledig.

**********************

Ond nid dyna gyfraniad mwyaf Elfed i fywyd ac ansawdd y dystiolaeth Gristnogol yng Nghymru. Cyhoeddodd tua deg cyfrol o weddïau sydd naill ai’n weddïau gwreiddiol neu wedi eu casglu gan Elfed, ac mae’n debyg y bydd mwy yn cael eu cyhoeddi yn y dyfodol. Mae’n drist meddwl fod yna rai o hyd sy’n teimlo’n anhapus pan fo gweinidogion anghydffurfiol yn ‘darllen’ gweddi, fel petai ‘gweddi o’r frest’ yn hanfod Anghydffurfiaeth. Efallai fod yna rai hyd yn oed yn credu mai cyfrolau i lenwi bwlch ydynt am fod ‘gweddïwyr cyhoeddus’ yn brin. Nid disodli na llenwi bwlch y maent, wrth gwrs, ond rhoi cynnwys a chyfeiriad i weddïau cyhoeddus rhag i’r weddi gyhoeddus fynd yn weddi bersonol neu’n fyfyrdod, os nad yn bregeth. Dyrchafu Duw a chyfoethogi addoliad y mae cyfrolau gweddïau Elfed ap Nefydd Roberts.

Mae’r gweddïau’n cynnig arweiniad i’r weithred fawr o addoli. Maent yn ein cadw rhag i’n haddoli fod yn ddim mwy na rhygnu ar yr un tant, rhag bod yn denau o gynnwys, a rhag bod yn gyfyng ei orwelion. Er mor boblogaidd ydoedd fel pregethwr, ni wn am unrhyw gyfrol o bregethau a gyhoeddodd. Ond fe fydd y gweddïau yn aros am mai dyna yw hanfod addoli ac yn mynd i galon ein hangen mwyaf fel eglwysi ac addolwyr. Y galw ers blynyddoedd bellach yw am addoli mwy bywiog a hwyliog, y cyfryngau’n weladwy a lliwgar, ac mae hynny’n rhywbeth i’w groesawu, wrth gwrs. Ond mewn llawer o eglwysi nid oes hyd yn oed amrywiaeth heb sôn am newid i batrwm yr addoli ers canrifoedd erbyn hyn, a hynny yn eglwysi Traddodiad yr Addoli Rhydd. Ond i Elfed, er y newidiadau allanol mewn addoli a cherddoriaeth band a sgriniau mawr, fe all cynnwys yr addoli fod yn ystrydebol, y neges yn feichus a’r addoli drwyddo draw yn ysbrydol ddiddychymyg ac yn arwynebol. Mae gweddïau’r cyfrolau – drwy’r Ysbryd – yn adnewyddu’r rhai sy’n addoli.

Mae cyfrolau ‘Dehongli’ Elfed yn gyfoethog, yn gytbwys ac yn gwbwl ddiogel i ni ymddiried yn llwyr yn ei arweiniad. Cyfrolau ysgolhaig Beiblaidd yn nhraddodiad gorau esboniadau Proestannaidd ydynt, ond bod eu maes yn ehangach na’r esboniadau arferol.

Ond yn y gweddïau y mae Elfed y diwinydd ar ei orau. Mae addoli’r oesoedd, tystiolaeth y canrifoedd, dehongliadau’r diwinyddion a’r proffwydi, a Iesu ei hun yn ein casglu ynghyd i un lle i blygu yn ostyngedig i ddathlu ein ffydd, ac i feithrin ufudd-dod. Dyna yw addoli’r eglwys. Mae Elfed yr awdur toreithiog, y pregethwr grymus a llwyddiannus dros 60 mlynedd ledled Cymru, yn ein hatgoffa mai yn y gweddïau y mae’r drws i lex orandi, lex credendi. Ystyr y dywediad hwnnw, sydd bron yn apostolaidd o hen, yw: ‘mesur ein gweddi neu ein haddoli yw mesur ein ffydd neu ein cred’. Dyna Elfed: addoli yw credu.

Yn ôl at Epilogau’r Ifanc – y munud i feddwl, yr ymdawelu ac yn arbennig, y weddi ar ddiwedd clwb ieuenctid swnllyd, llawn gweithgareddau. Yna, yn allweddol, y plygu. Yng nghanol prysurdeb ei weinidogaeth yn nyddiau Bangor bu Elfed yn golygu’r Goleuad. Ffrwyth y cyfnod prysur hwnnw oedd cyhoeddi Yn ôl y Dydd ( 1991 ), sef ei golofn wythnosol yn Y Goleuad, o adnodau, gweddïau a dyfyniadau gan arweinwyr Cristnogol drwy’r byd. Dyma ddechrau ei gyfnod o gyhoeddi’r gweddïau dros y blynyddoedd oedd i ddilyn, a hynny i unigolion ac eglwysi mewn cyfnod o dlodi mawr ym mywyd ac addoli ein heglwysi, yn union fel y bu’n paratoi ar gyfer pobl ifanc y clwb yn Llanelli ar ddechrau ei weinidogaeth. Diolch i Dduw amdano ac am ei gyfraniad a’i arweiniad.

P.Ll.J.

 

 

Diwinyddiaeth Paul

GWERTHFAWROGIAD AC ADOLYGIAD

Diwinyddiaeth Paul, gan gynnwys sylw arbennig i’w ddehonglwyr Cymreig, John Tudno Williams, Gwasg Prifysgol Cymru, 2020, 230tt, £17.99

‘Gair o werthfawrogiad sydd eisiau,’ meddai Golygydd hynaws Y Goleuad wrth iddo geisio fy mherswadio i adolygu’r gyfrol hon: gwerthfawrogiad o gyfraniad sylweddol yr Athro John Tudno Williams i fywyd academaidd Cymru ac i’r Cyfundeb dros y blynyddoedd. Ar yr amod hwnnw y cytunais i dynnu sylw at y gyfrol, oherwydd mae yna rai llawer mwy cymwys na mi i ysgrifennu adolygiad teilwng o waith ysgolheigaidd fel hwn, ac edrychwn ymlaen at ddarllen eu sylwadau mewn cylchgronau eraill maes o law.

Dyma ddechrau gyda’r awdur, felly. Bydd cenedlaethau o fyfyrwyr yr Hen Gorff yn cofio John Tudno fel darlithydd ym meysydd yr Hen Destament a’r Testament Newydd yn y Coleg Diwinyddol yn Aberystwyth. Pryd hynny, a hyd at yr amser presennol, mae wedi bod yn ddiwyro’i farn bod yn rhaid diogelu safon academaidd y weinidogaeth yn ein plith. Dros y blynyddoedd mae wedi bod yn flaenllaw yn Adran Addysg y Cyngor Eglwysi Rhyddion dros Brydain, a bu’n Llywydd ar y sefydliad hwnnw. Daliodd nifer o brif swyddi’r Cyfundeb, megis Llywydd y Gymdeithasfa yn y De a Llywydd y Gymanfa Gyffredinol, ond nid yw hynny wedi ei rwystro rhag cyfrannu’n helaeth i fywyd Henaduriaeth Ceredigion a Gogledd Penfro, yn ogystal â’i eglwys ei hun yng Nghapel Seion. Bydd llawer ohonom yn dilyn gyda diddordeb ei gyfres yn y Goleuad, Y Silff Lyfrau’, ac yn teimlo’n falch o gael ysgolhaig beiblaidd o safon John Tudno yn cyhoeddi’n gyson yn y Gymraeg. Cofiwn hefyd ei gyfraniad amhrisiadwy i wahanol gyfieithiadau Cymraeg o’r Ysgrythur yn eu tro: Y Ffordd Newydd (1969), Y Beibl Cymraeg Newydd (1988), a’r Beibl Cymraeg Newydd (Argraffiad Diwygiedig, 2004). Cefais innau’r fraint o gydweithio ag ef fel cyd-olygyddion y Llyfr Gwasanaethau newydd, ac fe’i cefais yn gyd-weithiwr a chyfaill da wrth gyflawni’r gorchwyl hwnnw. Mae wedi rhoi’n helaeth, ac mae’n para i roi, o’i ddoniau fel ysgolhaig Testament Newydd o’r radd flaenaf at wasanaeth ei eglwys a’i genedl, ac rwy’n falch o ymateb i wahoddiad y Golygydd i achub y cyfle hwn i ddweud, ar ran pawb ohonom, ‘Diolch, John, am hyn oll.’

Ond peidiwn ag anghofio un maes arall lle mae John wedi gwasanaethu, a hynny gyda’i drylwyredd arferol, dros nifer mawr o flynyddoedd, a hynny yw fel Ysgrifennydd Bwrdd y Ddarlith Davies. Efallai mai ei adroddiad ef bob blwyddyn yn y Gymanfa Gyffredinol yw un o’r rhai byrraf (!), ond y tu ôl iddo mae llawer o waith a sêl dros yr achos. Yn 1993 ef ei hun a draddododd y Ddarlith, ac roedd yn anochel y byddai’n dilyn trywydd a fu o ddiddordeb arbennig iddo ers dyddiau prifysgol yn Rhydychen, sef Paul a’i ddiwinyddiaeth. Y testun bryd hynny oedd ‘Paul a’i Ddehonglwyr Cymreig’, a dyna deitl y gyfrol dan sylw, sy’n ffrwyth chwarter canrif o astudiaeth ac ymchwil. Braidd yn gamarweiniol yw’r is-deitl, oherwydd er bod yr awdur yn tynnu sylw at ysgolheigion Cymraeg a Chymreig megis David Adams, C. H. Dodd, W. D. Davies, Isaac Thomas, Owen E. Evans ac eraill, mae ei rychwant (a’i Lyfryddiaeth!) yn ehangach o lawer na hynny.

Rhennir y gwaith o dan ddeg pennawd, yn dynodi deg agwedd wahanol ar feddwl cyfoethog yr Apostol, gyda phennod ar y diwedd sy’n ymdrin â’r llythyrau hynny y mae cryn amheuaeth ynghylch eu dilysrwydd, sef Effesiaid, Colosiaid a’r Epistolau Bugeiliol. (Sylwer, gyda llaw, fod camgymeriad yn y rhifo ar dudalen y Cynnwys.) Cwestiwn sy’n codi gyda chyfrol fel hon yw, at bwy y mae wedi ei hanelu? Er ei bod yn hynod ddarllenadwy, llyfr academaidd, manwl ydyw. Mae’n gyfraniad gwerthfawr i’n dealltwriaeth o gefndir Paul a’i ddiwinyddiaeth, a bydd yn gaffaeliad mawr i fyfyrwyr Cymraeg sy’n chwilio am arweiniad safonol, cyfoes ar y pwnc. Ond rwy’n credu ei fod yn adnodd anhepgor hefyd i weinidogion a phregethwyr – petai ddim ond i’n cadw rhag syrthio i ambell fagl! Er enghraifft, yn groes i’r hyn a ddywedir yn aml, nid oes sylfaen i’r haeriad mai cyfiawnhad trwy weithredoedd yn seiliedig ar ufudd-dod i’r Gyfraith oedd craidd Iddewiaeth yng nghyfnod Paul: polemig yr Apostol yw’r unig beth all ein harwain at gasgliad o’r fath, ynghyd â dylanwad trwm y Diwygwyr Protestannaidd, nid tystiolaeth hanesyddol. Diffyg y Gyfraith Iddewig oedd ei bod yn sefyll yn ffordd y genhadaeth i’r Cenhedloedd. Ai tröedigaeth ynteu alwad, felly, a brofodd Paul ar ei ffordd i Ddamascus? Rhaid darllen Pennod 3! 

Tebyg yw’r sefyllfa gyda golwg ar y rhaniad a grëir yn aml rhwng Paul ac Iesu. Dadleuir mai gorsymleiddio yw sôn am ‘Efengyl syml’ Iesu ar y naill law, a Paul ar y llaw arall gyda’i gyffesion a’i athrawiaethau. Wedi’r cwbl, mae Paul yn tynnu llawer ar ei brofiad o’r Iesu byw, ac yn dyfynnu ei eiriau’n uniongyrchol. A beth am enw’r Apostol, wedyn? Ai ar ôl ei brofiad ysgytwol y daeth Saul yn Paul? Nage, medd John Tudno Williams: Saul oedd ei enw Iddewig/Palesteinaidd, a Paul oedd ei enw Rhufeinig, a dyna’r enw a ddefnyddiai wrth iddo fynd allan i genhadu ar draws yr Ymerodraeth. Sylwais fod yr awdur yn ochri gyda’r dadleuon dros gredu bod Paul yn ddinesig Rhufeinig, er nad yw ef ei hun yn dweud hynny yn ei lythyrau. Rhanedig yw barn ysgolheigion ar hyn, a rhoddir sylw i’r dadleuon ar dud. 20.

A throi at graidd dysgeidiaeth yr Apostol, mae penodau 4 ar Paul a’r Gyfraith a 5 ar Soterioleg Paul yn ganolog, a’r ymdriniaeth fanwl o’r ddau gysyniad allweddol, ‘cyfiawnder’ a ‘chyfiawnhau’, yn werth ei darllen yn ofalus. A oedd Paul yn credu mewn ‘pechod gwreiddiol’? Y gwir yw mai Awstin o Hippo yn y 4–5g. sydd wedi dylanwadu’n drwm ar ddatblygiad yr athrawiaeth am y cwymp, ac Awstin ei hun a fathodd y term ‘pechod gwreiddiol’ (t.65). Dyfynnir Gwilym H. Jones: ‘Ymddengys bod gan yr Hen Destament lawer mwy o ddiddordeb yn y mynegiant cyfoes o bechod ac yn ei ganlyniadau ymarferol nac mewn olrhain ei gychwyn’ (t.64). Ac yn groes i’r hyn a ddywedir yn rhai o’n hemynau am yr ‘Iawn’, deil John Tudno Williams mai ‘Duw ei hun sy’n paratoi’r [aberth cymod] yn hytrach na bod yn wrthrych iddo.’ (t.83). Fel llawer ohonom, mae’n diweddu trwy bwysleisio gwaith Crist yn dwyn cymod a chreadigaeth newydd, gan egluro bod a wnelo’r ferf ‘cyfiawnhau’ ag adfer perthynas (t.76).

Diddorol dros ben yw’r bennod ar Gristoleg Paul, a chan ddilyn C. F. D. Moule, mae’r awdur yn pwysleisio bod y newid mewn terminoleg am Iesu rhwng y llythyrau cynnar a’r rhai mwy diweddar yn ffrwyth datblygiad yn nealltwriaeth yr Apostol: datblygiad, sylwer, nid esblygiad. Ni newidiodd Paul ei ddarlun o Iesu, fel petai wedi ymgyrraedd at Gristoleg ‘uwch’, ac mae’n defnyddio ymadroddion oedd â’u cyd-destun gwreiddiol yn yr HD, yn hytrach na’r byd Helenistaidd. Yn yr adran ar Gynfodolaeth Crist (t.110) mae’r awdur yn cloriannu geiriau Paul, ac yn dod i’r casgliad mai ansawdd bywyd Crist ac nid ei darddiad sydd ym meddwl yr Apostol.

Ym mhenodau 8 (Dysgeidiaeth Foesol Paul) a 9 (Yr Eglwys yn Paul) mae’r pwyslais yn gyson ar y gymuned Gristnogol a’i bywyd. ‘Byddwch yr hyn ydych’ yw anogaeth Paul. Trwy fedydd mae’r Cristion wedi marw ac atgyfodi gyda Christ, a bellach mae’n byw ar wastad newydd. O fewn y gymuned hon mae ffydd a moesoldeb yn rhan o’r hyn a olygir wrth fod ‘yng Nghrist’, a’r Ysbryd Glân yw’r sêl. Mae’r bywyd hwn yma eisoes, ac eto mae i ddod hefyd. Dyna bwnc y bennod ar Eschatoleg Paul, a cheir yma amlinelliad clir o’r datblygiad ym meddwl yr Apostol ynghylch ailddyfodiad Crist a’r atgyfodiad.

Nodais amryw o wallau wrth fynd trwy’r gwaith, ond nid ydynt yn bethau sylweddol, felly nid wyf am eu rhestru yma. Digon yw dweud ei bod yn gyfrol hynod hardd a darllenadwy. Mawr yw ein diolch eto i John Tudno am baratoi cyfrol mor gynhwysfawr, cytbwys a diddorol, a thrwy hynny sicrhau cyfraniad teilwng arall i fyd ysgolheictod beiblaidd trwy gyfrwng y Gymraeg.

Glyn Tudwal Jones
Caerdydd