“Rho inni ras i daenu’r wawr”

gan y meddyg teulu, Dr Catrin Elis Williams

Oherwydd y pandemig, mae llawer ohonom wedi bod yn treulio llawer mwy o amser na’r arfer yn ein cartrefi. I’r rhan fwyaf ohonom, mae’r cartref a’r aelwyd yn fan diogel – noddfa’n wir, sy’n egluro pam bod noddfa yn rhan o enwau cymaint o dai yng Nghymru – ac yn enw ar ambell i gapel hefyd. Pan euthum i oddi cartref am y tro cyntaf, yn ddwy ar bymtheg oed i’r brifysgol, roedd Capel Noddfa, Didsbury, ym Manceinion, yn fan lle deuthum i o hyd i rywle cartrefol, lle roeddwn i’n teimlo’n ddiogel yng nghwmni Cymry eraill oedd wedi cartrefu yn y ddinas.

Mae bygythiad i fywyd oherwydd haint newydd yn rhywbeth sy’n naturiol yn ein dychryn; rydan ni’n ffodus iawn, dwi’n credu, ein bod yn byw mewn oes lle mae datblygiadau meddygol yn caniatáu inni allu ymladd clefydau, ac yn aml eu goresgyn. Mae newydd-deb haint o’r fath hefyd yn dod â greddfau dynol sylfaenol iawn i’r wyneb, sef goroesi a diogelu ein hunain a’n teuluoedd. Mae hyn wedi bod yn rheidrwydd arnom ni i gyd, yn wir, i ddilyn gofynion y Llywodraeth i ‘aros gartref, amddiffyn y gwasanaeth iechyd, ac achub bywydau’. Pan mae bywydau ein cyd-ddyn yn y fantol, mae ein cydwybod ni, yn ogystal â’r greddfau cyntefig, yn sicrhau ein bod ni’n aros yn niogelwch ein cartrefi. Mi ddylem gofio wrth gwrs nad ydi’r cartref yn lle diogel i bawb, gyda sefydliadau sy’n ymwneud â thrais yn y cartref yn nodi cynnydd yn y galw am eu cymorth yn yr wythnosau diwethaf.

Felly, mae cilio i ddiogelwch ein cartrefi’n rhoi synnwyr inni ein bod yn llai tebygol o gael ein heffeithio gan haint, salwch sy’n gallu bod yn farwol. Ond wrth i’r pandemig gilio, gobeithio, dros y misoedd nesaf, a gofynion arferol gwaith a bywyd yn gyffredinol yn golygu y bydd angen inni fentro o’n cartrefi fwyfwy, dyma un o’r cwestiynau sy’n codi. Be all ein galluogi ni i ddysgu cyd-fyw â’r risg i iechyd sy’n dod law yn llaw â haint neu salwch newydd, un sy’n annhebygol iawn o ddiflannu o’r tir am o leia misoedd, neu flynyddoedd, mae’n debyg iawn?

Mae ffydd y salmydd yn Nuw: “Fy noddfa a’m caer, fy Nuw, yr un yr ymddiriedaf ynddo”. Mae’n ymhelaethu ymhellach i sôn am Dduw yn ei waredu o fagl heliwr ac, yn benodol, oddi wrth bla difaol.

Er i ni, yn yr unfed ganrif ar hugain, deimlo o bosib bod ein profiadau ni trwy’r cyfnod rhyfedd hwn yn “rhai newydd”, mae dynoliaeth wrth gwrs wedi byw dan gysgod haint neu afiechyd, neu “bla”, ers cenedlaethau dirifedi, ers i ddynoliaeth gael ei chreu. Mae’r Beibl yn ein hatgoffa o sawl pla o’r fath.

Un enghraifft yw llyfr Numeri, pan mae Aaron, brawd Moses, yn achub pobl Israel rhag pla, er bod llawer o’r bobl yn marw ohono hefyd. Mewn trefn sy’n gyfarwydd inni heddiw, mae nifer y meirw’n cael ei nodi’n fanwl fel pedair mil ar ddeg a saith gant. Ond nodir hefyd, yn yr adnod ganlynol, bod y pla wedi peidio.

Mae Solomon yn gweddïo yn yr wythfed bennod o Lyfr Cyntaf y Brenhinoedd:

Os bydd yn y wlad newyn, haint, deifiad, malltod, locustiaid neu lindys, neu os bydd gelyn yn gwarchae ar unrhyw un o’r dinasoedd, beth bynnag fo’r pla neu’r clefyd – clyw pob gweddi, pob deisyfiad gan yr holl ddynion a chan bob un o’th bobl Israel sy’n ymwybodol o’i glwy ei hun, ac yn estyn ei ddwylo tua’r tŷ hwn; gwrando hefyd yn y nef lle’r wyt yn preswylio, a maddau. Gweithreda a rho i bob un yn ôl ei ffyrdd; oherwydd yr wyt ti’n deall ei fwriad; canys ti yn unig sy’n adnabod calonnau holl blant dynion.

Ac felly emynwyr hefyd, yn fwy diweddar: mae Nantlais yn ein hatgoffa o “deulu’r poen a’r pla, a’r cleifion oll i gyd”, ac Eben Fardd yn sôn ei fod “dan bwys fy mhla’n llesgáu”. Elfed sy’n ymbil:

O’i farwol glwyf ein byd iachâ,
Er mwyn dy enw mawr.

O wybod oddeutu pryd y bu’r emynwyr yma fyw, Elfed yn benodol, mae posibilrwydd cryf iawn mai effaith y Ffliw Sbaenaidd a ysgogodd y geiriau hyn. Clefyd oedd hwn a laddodd filiynau o bobl ifanc, iach yn flaenorol, o gwmpas y byd, oddeutu canrif yn ôl.

Dydi o ddim yn syndod bod y fath golledion, loes a phrofedigaethau yn arwain y salmydd a’r emynydd i ymbil am obaith o’r newydd, ac mae’r ffydd ganddyn nhw y bydd Duw yn ateb y gweddïau hynny.

I fynd yn ôl at weddi Solomon, mae Solomon yn cydnabod, yn pwysleisio, ei gred bod Duw a Duw yn unig, yn “adnabod calonnau holl blant dynion”. Mae ofn pla a chlefyd yn bodoli erioed, ac i ambell un, llawer un, sydd â’r gred yn yr unfed ganrif ar hugain nad ydi’r Beibl yn berthnasol – mi fyddwn i’n bendant yn dadlau i’r gwrthwyneb.

Fel meddyg, mi ydw i yn yr wythnosau diwethaf wedi bod yn dyst i’r cynnydd mewn dioddefaint o achos pryder a gorbryder, a hynny o ganlyniad i glefyd Covid 19 – yn uniongyrchol, ond hefyd yn anuniongyrchol oherwydd gofynion y cyfnod clo. Mae yna ganllawiau ar sut mae ymdopi â chyflyrau o’r fath, a’r cam cyntaf fyddai hunan-gymorth, megis darllen llyfrau am y cyflwr, neu ddefnyddio technoleg megis apiau ar y ffôn symudol neu gyfarwyddydd dros y we. Yr ail gam fyddai therapi siarad, cwnsela ac yn y blaen, ac yna mae rhai pobl yn cael budd o gymryd meddyginiaeth.

Mewn cyfnod pryderus inni i gyd, lle bydda i’n cael nerth ac yn cymryd cysur ohono ydi bod pobl, dynoliaeth, o mlaen i wedi mynd trwy brofiadau tebyg – a llawer gwaeth, fyswn i’n amau. Dydan ni ddim ar ein pennau ein hunain.

Er y gwewyr a’r galar sydd wedi digwydd, ac yn digwydd o ganlyniad i glefyd Covid 19, a’r gofynion anghyffredin sydd wedi bod ar bob un ohonom, mi allwn ni, trwy nerth Duw, ddal gafael ar y gobaith y daw dyddiau haws i’n rhan. Mae sawl un ohonom yn byw mewn gobaith ar hyn o bryd y ‘daw eto haul ar fryn’. Mae William Williams, Pantycelyn, wedi nodi geiriau tebyg, ganrifoedd yn ôl:

Ni phery ddim yn hir
Yn ddu dymhestlog nos;
Ni threfnwyd amser maith
I neb i gario’r groes;
Mae’r hyfryd wawr sy’n codi draw
Yn dweud bod bore braf gerllaw.

Dydi hi ddim bob amser yn hawdd cynnal ein gobaith pan mae pethau o’n cwmpas yn ymddangos yn anobeithiol. Ond mae Paul yn ei lythyr at y Rhufeiniaid yn ein hatgoffa ni y gall profiadau anodd bywyd ein gwneud ni’n gryfach pobl: “Heblaw hynny, yr ydym hyd yn oed yn gorfoleddu yn ein gorthrymderau, oherwydd fe wyddom mai o orthrymder y daw’r gallu i ymddál, ac o’r gallu i ymddál daw rhuddin cymeriad, ac o gymeriad y daw gobaith.”

Hyd yn oed yng nghanol adfyd, mi allwn ni barhau i orfoleddu. Dydi gorfoleddu ddim yn golygu dathlu pan fyddwn ni’n derbyn newyddion drwg – ond mae o’n golygu y gallwn ni gredu nad ydi Duw yn gwastraffu unrhyw siomedigaeth neu wewyr sy’n dod i’n rhan ni. Efallai y byddwn ni’n gweddïo mwy ar adegau anodd yn ein bywydau, a Duw yn dod yn bwysicach inni o’r herwydd.

Yn ei ail lythyr at y Corinthiaid, mae Paul yn sôn am adfyd sydd wedi dod i’w ran fel ‘draenen yn ei gnawd’, i’w boeni. Ymbiliodd ar i Dduw gymryd y boen oddi arno, ond ateb Duw oedd: “Digon i ti fy ngras i: mewn gwendid y daw fy nerth i’w anterth.”

Roedd agwedd Paul wedi hyn yn wahanol iawn, a’i eiriau oedd: “Felly, yn llawen iawn fe ymffrostiaf fwyfwy yn fy ngwendidau, er mwyn i nerth Crist orffwys arnaf. Am hynny, yr wyf yn ymhyfrydu (er mwyn Crist), mewn gwendid, sarhad, gofid, erledigaeth a chyfyngder. Oherwydd, pan wyf wan, yna rwyf gryf.”

Yn yr efengyl yn ôl Mathew yn ogystal, mae Iesu yno yn ein hatgoffa o wendid yr hil ddynol OND ei fod yno i ateb ein gweddïau ac i’n hiacháu. Roedd Iesu yn cymysgu â ‘gwehilion’, neu’r gwannaf mewn cymdeithas, a’r Phariseaid yn cwestiynu hynny. Ateb Iesu oedd: “Nid ar y cryfion, ond ar y cleifion mae angen meddyg.”

Alla i’n bendant ddim gwella ar hynna.

Gadewch inni gymryd nerth felly o’r hyn a wyddom ni o’r Beibl, o’r amseroedd cyn ac ar ôl Crist, ac o hanes ein byd ni – sef gallu cymdeithas i ailadeiladu ei hun ar ôl cynnen a cholledion.

Hefyd, gallwn gymryd nerth o ryfeddod gwyddoniaeth fodern, a gallu honno, trwy i Dduw berffeithio llaw a deall dyn, i arbed bywydau.

Bywha ni, Grist, mae’r byd yn barod,
     rho inni ras i daenu’r wawr.

Addasiad yw’r uchod o fyfyrdod a baratowyd yn wreiddiol ar gyfer Dechrau Canu, Dechrau Canmol. Mae holl fyfyrdodau llafar y gyfres ar gael yma:  

Byw ar ffiniau ii

Y Boncyff Magu: Coed a Phobl

Cefais wahoddiad ym 1997, fel llawer o weinidogion eraill, i bregethu yng Nghymanfa Ganu Cymry Gogledd America. Seattle oedd y man dewisol y flwyddyn honno. Profiad od i Gymraes oedd cyrraedd y Gymanfa a’i chael ei hun ynghanol Americaniaid o dymer reit Republican. (Nid gweriniaethwyr yn yr ystyr Gymraeg mohonynt!) Nid ydynt mor danbaid ynglŷn â’u gwreidddiau â’r Gwyddyl Americanaidd, ond pan maen nhw’n canu emynau, fe wyddocch chi mai Cymreig ac ymneilltuol yw eu tras. Maen nhw’n canu emynau fel yr oedd pobl yn eu canu drigain mlynedd yn ôl. Mae eu Cymreictod fel petai wedi cael ei hidlo drwy dwmffat o’r enw ‘Emynau’, oherwydd does dim byd arall arbennig o Gymreig ynglyn â nhw. Gan fod crefydd yn dal yn rhan amlwg o brif ffrwd bywyd America, fel yr oedd yng Nghymru ym 1900, maen nhw’n canu’r emynau gyda brwdfrydedd teimladwy, heb unrhyw swildod. Dim ond hanner deall y geiriau y mae’r mwyafrif ond y maen nhw’n uniaethu â beth gredan nhw y mae’r emynau yn ei gynrychioli. Ni piau’r rhain. O’r emynau hyn, o’r traddodiad hwn, y down ni, neu, fel yr ysgrifennodd T Rowland Hughes, ‘O’r blychau hyn y daeth ennaint ein doe a’n hechdoe ni.’

Ar un ystyr, teithio ’nôl mewn amser a wnawn i gwrdd â’r Americaniaid annwyl hyn. Dim ond i leiafrif yr oedd bywyd Cymry heddiw o unrhyw ddiddordeb iddyn nhw. Doedd gan y mwyafrif ohonyn nhw ddim diddordeb yn ein Senedd na’n trafodaeth gyhoeddus gynyddol seciwlar; lleiafrif yw’r rhai sy’n ymboeni am dynged yr iaith. Mae’n brofiad sy’n eich drysu os ewch i America gan ddisgwyl cael profiad o’r dyfodol, ond cael eich bod wedi hedfan tuag yn ôl! Profiad tebyg i Saeson yw mynd i eglwys gadeiriol Anglicanaidd yn Delhi a chael eu bod yn dal i ddefnyddio Llyfr Gweddi Gyffredin 1662 yno ac yn canu emynau allan o Hymns Ancient and Modern. Mae pobl sydd wedi gadael cartre i fyw, yr alltudion a’r ex-pats, yn dal eu gafael ar y cyfarwydd, eu cof am draddodiad eu hunaniaeth ar ffurfiau diwylliant cyfarwydd eu plentyndod. Cymru fu, Cymru ac America heddiw, Cymru fydd.

Yr oedd fy ngŵr a minnau wedi penderfynnu y byddem, ar ôl y Gymanfa, yn ymweld â’r pentir Olympaidd y tu hwnt i Seattle. Mae’r pentir yng nghornel ogledd-orllewinol bellaf yr Unol Daleithiau, i’r de o Puget Sound a Vancouver draw yng Nghanada ond yn estyn ymhellach i’r gorllewin. Roedden ni am dreulio ychydig amser yn nhir cadw (reservation) llwyth brodorol y Macah yn ystod eu gŵyl flynyddol mewn tref fechan o’r enw Neah Bay. Mae tiroedd cadw’r llwythi brodorol yn America yn gallu bod yn fannau digalon i’r brodorion ac i ymwelwyr. Ond nid felly y bu y tro hwn.

Dim ond tua diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg yr aeth y gwynion at i o ddifrif i ‘gael trefn’ ar y Macah, ond aethant ati’n reit benderfynol bryd hynny. Gair y Macah am fwyd yw eu gair am bysgod. Roedd eu ffordd o fyw dros y canrifoedd wedi ei seilio ar hel morfilod a morio i ennill caethion o lwythi eraill. Gwaharddwyd hela morfilod a’u gorfodi i fyw ar dyfu tatws, er bod y tir a’i fforestydd yn gwbl anaddas a’r glaw yn drwm. Symudwyd y trigolion o’u pentrefi i Neah Bay a gorfodwyd i’r plant fynd i’r ysgol lle y cosbid hwy am siarad eu hiaith, lle y torrwyd eu gwallt hir, plethedig, nodweddiadol a’u gorfodi i wisgo fel y gwynion. Safonau’r concwerwyr a orfu.

Teimlem yn eithaf cartrefol yn yr ŵyl flynyddol – roedd hi braidd yn debyg i’r Eisteddfod Genedlaethol ’nôl tua 1960. (Trafaelu tuag yn ôl eto.) Ceid yno’r un cymysgwch o’r gwych a’r gwachul, yr un diffyg hyder economaidd a thipyn o swildod hefyd. Diwylliant o gystadlu ydoedd – nid barddoniaeth a chanu ac adrodd, ond rasys canŵ a chwaraeon tîm, a llawer iawn o hap chwaraeon. Mae tua hanner y llwyth o 1,500 o bobl yn byw y tu allan i’r tir cadw ond mae cannoedd ohonyn nhw’n dychwelyd bob blwyddyn i fwynhau’r hapchwarae, y babell chwysu ar olwynion (sweat lodge) a stondinau’n gwerthu bara saim Indaidd. Byrddau lu o sbwriel i dwristiaid ochr yn ochr â gwaith celf trawiadol a hardd a’i arddull yn nhraddodiadau’r llwythi brodorol. Petaen nhw’n hoffi canu, fe fydden nhw wedi bod wrth eu boddau’n canu ‘Ry’n ni yma o hyd!’ Gwrthod marw, ond dathlu goroesi ‘er gwaetha pawb a phopeth’. Oeddem, yr oeddem ni’n eithaf cartrefol.

Yn yr hwyr cawsom ein hatgoffa o’r Eisteddfod eto yn yr ŵyl ddawnsio yn neuadd gampau’r ysgol. Nid dawnsiau poblogaidd, pow-wow, oedd y rhain, ond dawnsiau difrifol, sanctaidd hyd yn oed, a berfformid â dwyster ac urddas. Er bod yr iaith wedi nychu, yr oedd y dawnsio’n dal i’w cysylltu â’u hanes a’u hysbrydolrwydd a’u perthynas â byd natur. Yr oedd y gynulleidfa o rieni a chefnogwyr yn eistedd ar feinciau wedi eu trefnu ar dair ochr y gampfa. Dirgrynai’r lle o ymroddiad emosiynol, y dwyster o draddodi’r pethau i genhedlaeth newydd, yr un dirgryniad yn union â hwnnw a deimlwch yn Eisteddfod yr Urdd neu’r Ŵyl Gerdd Dant.

Dyma wraig oedd yn eistedd nesaf ataf yn pwyntio at lanc ifanc yn y ddawns:

‘Dyna fy ŵyr i. Mae’r dawnsio wedi ei achub e!’

‘Ei achub e?’

‘Roedd e mewn trwbl gyda chyffuriau a diod – fel llawer o’n pobl ifanc ni. Mae’r dawnsio wedi rhoi ei hunan ’nôl iddo.’

Eisteddai nifer o wragedd oedrannus yn y rhes flaen. Dyma flaenoriaid ac arweinwyr y llwyth, ac yn eu plith yr oedd nifer o’r dyrnaid sy’n dal i allu siarad Macah. Yn ei gwallt, gwisgai un wraig dlws wedi ei frodio â mân fwclis, mwclis coch ar gefndir glaswyrdd yn y dull Indiaidd yn cyhoeddi’r geiriau ‘Jesus Saves’. Yn y gymuned hon ceir eglwysi Pentecostaidd cryfion gyda’u pwyslais ar brofiad uniongyrchol o Dduw drwy’r Ysbryd Glân. Mae’n ddatblygiad naturiol o’u hysbrydolrwydd cynhenid, cydnaws â’u crefydd brodorol gynt a’u cof o’r Bod Mawr a gynrychiolir yn yr enw ‘Wakan anka’. Mae’r efengyl yn y wisg honno’n golygu y medrant fod yn Gristnogion a dal i fod yn Macah.

Mae profiadau’r llwythau brodorol hyn yn siŵr o daro tant yng nghalonnau Cymry Cymraeg. Cawn yma ein hanes ni ein hunain wedi ei gywasgu i gyfnod byrrach a ffyrnicach. Ond rywsut mae hi’n anodd i’r brodorion ddychmygu y gall unrhyw bobl wynion o Ewrop uniaethu â’u profiad hwy. Trwy lygaid y llwythau hyn mae’r gwynion i gyd yn euog. Serch hynny, mae’r stori am blant yn cael eu cosbi yn rhan o’n stori ninnau. Pan fentron ni, yn swil ddigon, rannu ein profiad â phobl y mudiad iaith yn eu hamgueddfa newydd sbon danlli, gwenu’n oddefgar wnaethon nhw. Faint o bobl sy’n siarad Cymraeg? Cymaint o gannoedd o filoedd! Deg blaenor Macah sydd ar ôl sy’n medru siarad eu hiaith hwy. Beth wydden ni! Peidiwch chi â mentro meddwl eich bod chi’n deall ein profiad ni! Roedd ganddyn nhw un pâr ifanc oedd yn dysgu’r iaith ac wedi penderfynu magu eu babi drwy gyfrwng y Macah. Tybed beth sydd wedi dod ohonyn nhw erbyn hyn?

Mae aelodau pob cymuned orthrymedig yn tueddu i deimlo’u bod nhw’n unigryw ac wedi dioddef yn waeth na phawb arall. Dyw camu dros y ffin a rhannu’r profiad ddim yn hawdd, hyd yn oed i’r rhai sy’n cydymdeimlo. Pan fo gwynion brwdfrydig ond anwybodus eisiau dysgu am eu hysbrydolrwydd, drwgdybir eu hamcanion a gwawdir y ‘shamaniaid plastig’: ‘Maen nhw wedi dwyn ein tir ni, wedi lladd ein hieithoedd ni, a nawr maen nhw eisiau cael gafael ar ein crefydd ni.’

Ein bwriad ar ôl yr ŵyl oedd mynd i weld y goedwig gyntefig, gynoesol, a mynd o blith pobl dan fygythiad i amgylchedd dan fygythiad. Dyma ardal o goedwig law dymherus lle y mae darn bychan o’r goedwig gyntefig wedi goroesi. Mae Parc Cenedlaethol ar y pentir yn amddiffyn y goedwig rhag ymosodiadau’r cwmnïau torri coed, a chwmnïau anferth ydy’r rheini. Ar draethau’r Môr Tawel fe welwch foncyffion a gwreiddiau anferth wedi eu gwasgaru a’u gadael i bydru. Fe’u cariwyd gan lif chwyrn yr afonydd o fannau yn y mynyddoedd lle mae’r llifio peirianyddol, swnllyd yn clirio’r tir. Mae ’na goedwigoedd aildyfiant ym mhob cyfeiriad wrth i chi deithio tuag at y coed sy’n cael eu gwarchod.

Ar ôl cyrraedd a chamu o’r maes parcio, fe sylweddolwch eich bod mewn mangre gwbl ryfeddol, anferth, dwys-wyrdd, sy’n eich distewi. Wrth sefyll dan y coed, fe welwch wrth eich ymyl bentyrrau gwyrdd o fwsog yn cuddio olion hen foncyffion; cewch edrych ar blanhigion aer, epiphytes sy’n sugno dŵr o’r aer llaith ac yn ymsymud yn llenni gwyrddion o frigau’r coed uwchben. Goleuid pob graddfa o wyrdd gan belydrau’r haul yn torri drwy fylchau a adawyd gan stormydd ers talwm.

Wrth gamu i ymylon y goedwig gynoesol yr oedd bychander ein profiadau bach llwythol ni yn edrych yn ddigon pitw. Wrth sefyll yn y goedwig, gwelwn res syth o goed yn edrych fel petai wedi ei phlannu’n fwriadol. Ond mae’r llinell unionsyth yn rhan o broses naturiol. Mewn storm, ryw bedair canrif neu fwy yn ôl, dymchwelwyd un o hen gewri’r goedwig. Rhaid ei fod wedi syrthio drwy’r brigau ac ar draws coed eraill nes gorwedd yn ei anferthedd ar lawr y goedwig. Yn raddol, yn y lleithder mwyn, yr oedd y mwsog wedi tyfu drosto ac yna dwr o egin-blanhigion yn blaguro ar hyd llinell y boncyff. Mae’n hawdd i blanhigyn bach wreiddio mewn mwsog ond mae cystadleuaeth enbyd o’i flaen. Mae’r egin-blanhigion yn cystadlu â’i gilydd am oleuni ac awyr a bwyd; bydd rhai’n tyfu’n goed bychain ac yna’n tyfu’n gyflym nes bod rhes ohonyn nhw’n aeddfedu’n genhedlaeth newydd o gewri ifanc, i gyd mewn rhes. Mae gwreidddiau wedyn yn tyfu o gwmpas rhisgl y boncyff ac i lawr i’r ddaear. Wrth i’r hen foncyff bydru, a’i waith cynnal wedi dod i ben, mae bwlch fel twnnel yn agor lle y gall ymwelydd sefyll yn syfrdan mewn ogof fach a luniwyd gan wreiddiau’r coed. Fe gewch eich taro’n fud mewn systemau gwreiddiau – a’r coed newydd, sydd bellach yn ganrifoedd oed, yn estyn yn uchel, uchel, uwch eich pen.

Mae’r wybodaeth ar y posteri yn y maes parcio yn dweud mai’r ymadrodd am y boncyffion diflanedig yw boncyff magu (nurse log).