Archif Tag: “elfed ap nefydd roberts”

Dim lle, dim amser, dim gwerth

Dim lle, dim amser, dim gwerth

Pori drwy gyfrol gyfoethog y diweddar Elfed ap Nefydd Roberts, Gwerth y Funud Dawel (Cyhoeddiadau’r Gair £12.99) wnaeth dynnu fy sylw ar newid arall yng nghyfraniad y meddwl a’r bywyd Cristnogol i fywyd cyhoeddus Cymru. Ac nid yw’n ymddangos (o’r hyn a welais ac a glywais) fod neb wedi sylwi hyd yn oed, ar wahân i erthygl yn Y Tyst. Fe ddigwyddodd mor dawel â chau capel. Erbyn hyn, wrth gwrs, mae lleisiau wedi codi ynglŷn â chau a gwerthu capeli, ond o gyfeiriad gwahanol i’r ffaith fod man cyhoeddus o addoli wedi diflannu yn y gymuned.

Mae’r gyfrol Gwerth y Funud Dawel yn cynnwys 150 o gyfraniadau ‘Munud i Feddwl’ a ddarlledwyd ar Radio Cymru dros 30 mlynedd. Mae’n rhyfeddod fod y gyfrol hon wedi ei chyhoeddi o fewn llai na dwy flynedd i farwolaeth yr awdur. Mae’n dweud llawer am ddisgyblaeth a threfnusrwydd yr awdur ei hun, ei fod wedi cyflwyno’r cyfan i’r wasg, ac mae’n dweud llawer iawn fod Cyhoeddiadau’r Gair a golygyddion (Olaf a Helen Davies) y gyfrol hon wedi llwyddo i gyhoeddi mewn ychydig fisoedd. Nid yn unig y gyfrol hon, ond cyhoeddwyd hefyd gan yr un wasg y gyfrol â’r teitl Cymer fy Munudau (golygwyd gan Trefor Lewis ac Aled Davies), cyfrol o weddïau Elfed dros gyfnod o 50 mlynedd – cyfoeth yn wir – yr un pryd â Gwerth y Funud Dawel. A ddaeth cymaint o gyfoeth o dristwch marwolaeth Elfed ap Nefydd Roberts ac o argyfwng y pandemig?

Mae Gwerth y Funud Dawel yn cynnwys y dystiolaeth orau posibl i werth a phwrpas ‘Munud i Feddwl’ dros y blynyddoedd. Roedd Elfed yn feistr ar gyfathrebu â chynulleidfa gymysg sy’n gwrando neu’n hanner gwrando ym mhrysurdeb dechrau’r dydd yn y tŷ, yn y car, yn y gwaith ac yn y gwely. Nid oes yma bregethu na doethinebu, ond mae yma sylwadau a chwestiynau lliwgar a diddorol, llawn hiwmor a ffraethineb yn cael eu codi ynglŷn â digwyddiadau a newyddion y dydd. Dyma’r union ddeunydd y mae Radio Cymru wedi gofyn amdano gan gyfranwyr ‘Munud i Feddwl’. A hyn mewn llai na dau funud! Ond dros y blynyddoedd bu rhywfaint o lacio ar y canllawiau ac aeth nifer o gyfranwyr i gyffredinoli gan osgoi ymateb i newyddion y dydd. Ar un cyfnod hefyd fe newidiwyd y teitl i ‘Dweud ei ddweud’, a oedd mewn perygl o fod yn focs sebon i unrhyw bwnc dan haul.

Nid yw cyfrol gyfoethog Elfed yn gyfrol i’w darllen o glawr i glawr, wrth gwrs, ond i’w darllen fesul tudalen neu ddwy fel cyfrol bwrdd coffi heb luniau. Mae rhywbeth i’n goleuo a’n herio ar bob tudalen, ond gyda hyder tawel argyhoeddiad Cristnogol yr awdur. Ar yr un pryd mae’n llwyddo i ganu cloch neu ddeffro meddyliau yn yr amheus, y sinig a’r di-gred. Ond mae’r ddau funud yn gwneud mwy na hynny.

Yn sydyn, ddechrau Medi 2020, penderfynodd y rhai sy’n gyfrifol am Dros Frecwast (y teitl bellach) nad oedd lle nac angen ‘Munud i Feddwl’ mewn rhaglen ddwyawr, brysur o newyddion – dim i arafu’r ‘bwrlwm boreol’. Mae’n rhaglen ardderchog ac mae’n rhan naturiol o’r bore (er bod adnoddau Radio 4 yn demtiad weithiau) ac mae amserlen ddyddiol ein cartref ni’n troi o gwmpas Radio Cymru (er ein bod yn araf iawn yn cyfarwyddo â’r rhaglenni am 9 o’r gloch yr hwyr !).

Ddiwrnod neu ddau cyn patrwm arferol ‘Munud i Feddwl’, rhoddwyd gwybod i gyfranwyr ddechrau Medi mai ar rhaglen Shân Cothi, Bore Cothi, y byddai ‘Munud i Feddwl’ o hyn ymlaen, a hynny, yn ôl yr ymchwilydd ar y pryd, oherwydd y byddai ‘Munud i Feddwl’ yn cael mwy o chwarae teg a sylw ar raglen arall. Nid oedd unrhyw gwestiwn o ddileu ‘Munud i Feddwl’ oherwydd mae’n rhy bwysig i Radio Cymru ac mae gan Radio Cymru ymrwymiad i ddarlledu crefyddol. Mae Oedfa’r Bore o safon uchel ac amrywiol ac mae Bwrw Golwg i’w chymharu ag unrhyw raglen newyddion – ond gyda llai o adnoddau – sy’n trafod pynciau cyfoes yn ddeallus a chytbwys. Wrth gwrs, cwmni annibynnol sy’n cynhyrchu’r ddwy raglen erbyn hyn. Mae hynny hefyd yn wir am Caniadaeth y Cysegr, sy’n cael ei darlledu ddwywaith y Sul ac, fel Dechrau Canu, Dechrau Canmol ar S4C, yn rhaglen na fyddai Radio Cymru yn meidddio ei dileu heb fonllefau o brotest.

Ond dilëwyd ‘Munud i Feddwl’ o raglen newyddion. Wedi cysylltu â BBC Radio 4, Radio Scotland, a Radio Ulster, mae’n amlwg na fyddant yn ystyried dileu ‘Thought for the Day’ o’u rhaglen newyddion foreol. Pam, tybed? Am fod sylwadau moesol/crefyddol/ysbrydol a golwg ehangach ar y newyddion na’r newyddion ei hun yn gynyddol bwysig drwy’r byd. Bu ymdrech i ddileu ‘Thought for the Day’ yn y gorffennol, ond roedd barn y bobl yn wahanol. Yn rhyfedd iawn, oherwydd bod cymaint wedi colli ymddiriedaeth yn y cyfundrefnau crefyddol (ac yn arbennig eu harweinwyr), mae diddordeb mewn agweddau moesol ac ysbrydol, yn bersonol, yn gymunedol ac yn fyd-eang, ar gynnydd. Methiant yw anwybyddu hynny heb sôn am geisio’i ddileu.

Ond nid y gynulleidfa a’r cyflwynwyr yw’r unig wahaniaeth rhwng ‘Munud i Feddwl’ ar raglen Shân Cothi a ‘Munud i Feddwl’ ar Dros Frecwast – na’r cynnwys chwaith, o angenrhreidrwydd. Mae Shân Cothi wrth ei bodd gydag emynau a thonau a dychmygu merched yn gwisgo het yn y Gymanfa Ganu. Mae crefydd a chrefydda yn rhan o’i chefndir a’i diwylliant Cymraeg. Mae’n ddarlledwraig boblogaidd ac mae’n rhaglen ysgafn a hwyliog. Ond rhaglen newyddion yw Dros Frecwast, rhaglen – a defnyddio’r jargon darlledu – ‘newyddion caled’, ond yn cynnwys pob math o bynciau y mae gan ddarlledu cyhoeddus gyfrifoldeb i’w cynnwys.

Erbyn hyn, y gred gyffredinol yw mai mater personol yw crefydd, a rhodder ‘slot crefyddol’ i’r rhai sydd â diddordeb.

O bori yn y gyfrol hon, mae Cymru ar ei cholled, nid yn unig o golli Elfed, ond fod y rhaglen Dros Frecwast ar ei cholled o golli ‘Munud i Feddwl’ ar ei orau.

Pryderi Llwyd Jones

Nid llenwi bwlch

Nid llenwi bwlch …

Diolch, Elfed.

 Mae Epilogau’r Ifanc, a gyhoeddwyd yn 1969 gan Elfed ap Nefydd Roberts, yn gyfrol arwyddocaol iawn. Mae’n wir iddi ennill gwobr yn yr Eisteddfod Genedlaethol am arweiniad i weithgarwch ieuenctid yn yr eglwysi, ond ffrwyth naw mlynedd o weinidogaeth mewn eglwys Saesneg yn Llanelli ydoedd mewn gwirionedd. Hon oedd yr eglwys gyntaf yng ngweinidogaeth Elfed. Roedd yr epilog ar ddiwedd y Clwb Ieuenctid yn bwysig iawn iddo. Mae’n siŵr i’w arweinaid yn yr addoli o Sul i Sul fod yn gyfoethog a’i fod yn bregethwr arbennig yn y cyfnod cynnar hwnnw – ond ni chyhoeddwyd ei bregethau, a dim ond yr epilogau sy’n aros. Ac yn Gymraeg, wrth gwrs. Erbyn cyhoeddi’r gyfrol yr oedd Elfed wedi dechrau ei weinidogaeth yn Nhwrgwyn, Bangor, cyn cael ei alw i’r Coleg Diwinyddol yn Aberystwyth.

Fe fydd nifer o deyrngedau wedi eu cyflwyno yn gwerthfawrogi cyfraniad mawr Elfed i fywyd yr eglwysi a’r dystiolaeth Gristnogol yng Nghymru, yn ogystal â’i enwad ei hun. Does dim amheuaeth nad yw Eglwys Bresbyteraidd Cymru wedi colli arweinydd a fyddai, er wedi ymddeol, wedi medru parhau i arwain yr eglwys gyda chadernid tawel. Roedd Elfed yn boblogaidd ymysg ei bobl, yn annwyl i’w bobl, yn llawn hiwmor, yn Athro Bugeiliol profiadol i’w fyfyrwyr ac yn fugail eneidiau. Yn fwy na dim, yr oedd yn ŵr Duw gyda gweledigaeth gynhwysol, gyfan a chlir o Efengyl yr Arglwydd Iesu Grist. Aeth ei alwad ag ef o weinidogaeth hyfforddi gweinidogion yn ôl i weinidogaeth yr holl saint yn Wrecsam a Licswm. Dyma, i Elfed, yw bod yn eglwys – yr eglwys sydd yn addoli ac yn byw yn lleol, fel y mae’n byw yn lleol drwy’r byd. Mae’n lleol ac yn ecwmenaidd yr un pryd.

Ar wahân i’w gyfraniadau fel hanesydd i wahanol gyhoeddiadau, a’i arbenigedd yn y maes bugeiliol ac i’r Eglwys Bresbyteraidd yn benodol, roedd ei gyfraniadau mewn astudiaethau Beiblaidd ar ôl gadael y coleg yn sylweddol iawn drwy’r gyfres ‘Dehongli …’ I Aled Davies a Chyhoeddiadau’r Gair y mae’r diolch am y cyfrolau hyn oherwydd, yn wreiddiol, yr oeddynt ar gyfer yr ysgol Sul fel Maes Llafur yr Oedolion (bu Elfed yn ysgrifennu esboniad i’r Cymro yn wythnosol am flynyddoedd hefyd). Ond, yn ôl y cyflwyniad i’r cyfrolau diweddaraf, daethant hefyd i gynnig arweiniad i grwpiau o fewn yr eglwys oedd yn gwneud yr hyn sy’n gwbwl allweddol i unrhyw eglwys, sef darllen, myfyrio, gweddïo ac adeiladu’r eglwys ar sylfeini ac arweiniad y Gair. Mae wyth o’r cyfrolau hyn yn benodol ar y Testament Newydd, o Dehongli Damhegion Iesu (2008) i Dehongli Meddwl Paul (2016), ac i’r olaf, Dehongli Timotheus (2018).

Mae pob un yn gyfrol gyfoethog, glir a thrylwyr, gyda cwestiynau trafod ar ddiwedd pob pennod, ac mae’r llyfryddiaeth yn dangos ehangder ei ddarllen a’i baratoi manwl . Mae’r gair ‘Dehongli’ yn allweddol, ac mae’r gyfrolau’n rhoi arweiniad teg a chytbwys i ddehongli yr Ysgrythurau. Onid yw Iesu ei hun yn annog ei ddisgyblion i wneud hynny? Mae’r gyfres hon o gyfrolau yn siŵr o fod y gyfres orau a baratowyd dros un cyfnod a chan un awdur sydd i’w chael yn y Gymraeg. Maent yn llenwi bwlch allweddol i ddyfodol yr eglwys ac yn gyfrolau sylweddol Cymraeg, cyfoes eu hysgolheictod a hawdd eu darllen. Mae ein diolch yn fawr iawn iddo. Ni all unrhyw eglwys Gymraeg anwybyddu’r cyfrolau hyn os yw’r eglwys honno am dyfu ac aeddfedu. Ar un cyfnod, pan oedd yn Brifathro yn y coleg, soniodd Elfed mor anodd oedd ceisio perswadio rhai myfyrwyr oedd yn sicr eu cred ac o ganlyniad yn mynnu nad dehongliad yw’r efengyl ond y gwirionedd, nid geiriau i’w dehongli ond Gair Duw yn awdurdod anffaeledig.

**********************

Ond nid dyna gyfraniad mwyaf Elfed i fywyd ac ansawdd y dystiolaeth Gristnogol yng Nghymru. Cyhoeddodd tua deg cyfrol o weddïau sydd naill ai’n weddïau gwreiddiol neu wedi eu casglu gan Elfed, ac mae’n debyg y bydd mwy yn cael eu cyhoeddi yn y dyfodol. Mae’n drist meddwl fod yna rai o hyd sy’n teimlo’n anhapus pan fo gweinidogion anghydffurfiol yn ‘darllen’ gweddi, fel petai ‘gweddi o’r frest’ yn hanfod Anghydffurfiaeth. Efallai fod yna rai hyd yn oed yn credu mai cyfrolau i lenwi bwlch ydynt am fod ‘gweddïwyr cyhoeddus’ yn brin. Nid disodli na llenwi bwlch y maent, wrth gwrs, ond rhoi cynnwys a chyfeiriad i weddïau cyhoeddus rhag i’r weddi gyhoeddus fynd yn weddi bersonol neu’n fyfyrdod, os nad yn bregeth. Dyrchafu Duw a chyfoethogi addoliad y mae cyfrolau gweddïau Elfed ap Nefydd Roberts.

Mae’r gweddïau’n cynnig arweiniad i’r weithred fawr o addoli. Maent yn ein cadw rhag i’n haddoli fod yn ddim mwy na rhygnu ar yr un tant, rhag bod yn denau o gynnwys, a rhag bod yn gyfyng ei orwelion. Er mor boblogaidd ydoedd fel pregethwr, ni wn am unrhyw gyfrol o bregethau a gyhoeddodd. Ond fe fydd y gweddïau yn aros am mai dyna yw hanfod addoli ac yn mynd i galon ein hangen mwyaf fel eglwysi ac addolwyr. Y galw ers blynyddoedd bellach yw am addoli mwy bywiog a hwyliog, y cyfryngau’n weladwy a lliwgar, ac mae hynny’n rhywbeth i’w groesawu, wrth gwrs. Ond mewn llawer o eglwysi nid oes hyd yn oed amrywiaeth heb sôn am newid i batrwm yr addoli ers canrifoedd erbyn hyn, a hynny yn eglwysi Traddodiad yr Addoli Rhydd. Ond i Elfed, er y newidiadau allanol mewn addoli a cherddoriaeth band a sgriniau mawr, fe all cynnwys yr addoli fod yn ystrydebol, y neges yn feichus a’r addoli drwyddo draw yn ysbrydol ddiddychymyg ac yn arwynebol. Mae gweddïau’r cyfrolau – drwy’r Ysbryd – yn adnewyddu’r rhai sy’n addoli.

Mae cyfrolau ‘Dehongli’ Elfed yn gyfoethog, yn gytbwys ac yn gwbwl ddiogel i ni ymddiried yn llwyr yn ei arweiniad. Cyfrolau ysgolhaig Beiblaidd yn nhraddodiad gorau esboniadau Proestannaidd ydynt, ond bod eu maes yn ehangach na’r esboniadau arferol.

Ond yn y gweddïau y mae Elfed y diwinydd ar ei orau. Mae addoli’r oesoedd, tystiolaeth y canrifoedd, dehongliadau’r diwinyddion a’r proffwydi, a Iesu ei hun yn ein casglu ynghyd i un lle i blygu yn ostyngedig i ddathlu ein ffydd, ac i feithrin ufudd-dod. Dyna yw addoli’r eglwys. Mae Elfed yr awdur toreithiog, y pregethwr grymus a llwyddiannus dros 60 mlynedd ledled Cymru, yn ein hatgoffa mai yn y gweddïau y mae’r drws i lex orandi, lex credendi. Ystyr y dywediad hwnnw, sydd bron yn apostolaidd o hen, yw: ‘mesur ein gweddi neu ein haddoli yw mesur ein ffydd neu ein cred’. Dyna Elfed: addoli yw credu.

Yn ôl at Epilogau’r Ifanc – y munud i feddwl, yr ymdawelu ac yn arbennig, y weddi ar ddiwedd clwb ieuenctid swnllyd, llawn gweithgareddau. Yna, yn allweddol, y plygu. Yng nghanol prysurdeb ei weinidogaeth yn nyddiau Bangor bu Elfed yn golygu’r Goleuad. Ffrwyth y cyfnod prysur hwnnw oedd cyhoeddi Yn ôl y Dydd ( 1991 ), sef ei golofn wythnosol yn Y Goleuad, o adnodau, gweddïau a dyfyniadau gan arweinwyr Cristnogol drwy’r byd. Dyma ddechrau ei gyfnod o gyhoeddi’r gweddïau dros y blynyddoedd oedd i ddilyn, a hynny i unigolion ac eglwysi mewn cyfnod o dlodi mawr ym mywyd ac addoli ein heglwysi, yn union fel y bu’n paratoi ar gyfer pobl ifanc y clwb yn Llanelli ar ddechrau ei weinidogaeth. Diolch i Dduw amdano ac am ei gyfraniad a’i arweiniad.

P.Ll.J.