Archifau Categori: Agora 45

Y daith ydi adra

Yn y misoedd ar ôl imi gael fy nhywys oddi wrth hunanladdiad, treuliais lawer o amser gyda Huw a Mair Wynne Griffith [Gweinidog Capel Seilo a’i briod] yn Aberystwyth. Eu cariad a’r modd yr oeddynt yn derbyn yn ddiamod yr hyn oedd yn wahanol amdanaf oedd yr angor a ddaliai’n gadarn ar adeg pan mai’r unig beth y medrwn obeithio amdano oedd gallu dal ati trwy’r ychydig oriau nesaf. Ac felly llwyddais i ‘ddal ati’ am ddyddiau, a’r dyddiau yn troi’n wythnosau, a’r wythnosau’n fisoedd. Weithiau byddai Huw yn cynnig llyfr yr oedd wedi ei ddarllen imi – Is the homosexual my neighbour? gan Mollenkott a Scanzoni a Time for consent gan Norman Pittenger. Byddai Mair yn aberthu dyddiau ar eu hyd i wneud dim mwy nag eistedd efo fi. ‘Y daith ydi adra,’ fyddai hi’n ei ddweud, ‘ac weithiau, pan mae pethau’n anghyfforddus neu pan ’dan ni yn teimlo ar goll, mae angen cwmni ar y daith honno.’

Roedd hi’n hoff o chwarae casét o ganu yr oedd un o’r merched wedi dod ag o adref o Taize … canu o symlrwydd cynhwysol. Roeddwn yn arbennig o hoff o ‘Ubi caritas, et amor, Deus ibi est’ – ‘Lle bo graslorwydd a chariad, yno y mae Duw’, a chredaf fod llafarganu y Brodyr o Taizé nid yn unig wedi tawelu fy meddwl cythryblus ond hefyd wedi gwneud fy synhwyrau yn agored i fyfyrdod a gweddi.
(tudalen 108)

O’r gyfrol Y daith ydi adra gan John Sam Jones (Parthian, 2021, £15.00). Dyma hunangofiant gonest – ar adegau, hyd yn oed yn boenus o onest – am fywyd a phrofiadau bachgen oedd yn ymwybodol yn ifanc iawn ei fod yn hoyw. Yn y gyfrol fe gawn hanes ei frwydr ag ef ei hun, ei ysgol a’i gymuned, ei eglwys ac â’i Dduw. Mae’n fwy na’r hunangofiant cyntaf o’i fath yn y Gymraeg. Mae’n bererindod ysbrydol gyfoes.

PLlJ

Adnewyddu Cristnogaeth – Parhau’r Drafodaeth

Adnewyddu Cristnogaeth: Parhau’r Drafodaeth

Fe gofia rhai o ddarllenwyr Agora am gynhadledd ‘Dechrau o’r Newydd’ a gynhaliwyd yn Aberstwyth yn 2019, wedi’i noddi ar y cyd gan Gristnogaeth 21, y Coleg Cymraeg Cenedlaethol ac Adran Athroniaeth Urdd y Graddedigion.

Cafwyd ymdrech i ddatblygu ymhellach ‘agenda’ y gynhadledd honno – sef ystyried sut y gellid adnewyddu Cristnogaeth mewn oes ôl-wyddonol – mewn erthyglau gan ddau o’r cyfranwyr yn rhifynnau diweddaraf O’r Pedwar Gwynt.

Yn ‘Heb ei Fai, heb ei Eni’ (Gaeaf 2020) mae Gareth Wyn Jones yn archwilio ymhellach y myth Iddewig-Gristnogol am y Cwymp yng ngoleuni’r darganfyddiadau gwyddonol diweddaraf, ahynny er mwyn dod i waelod ‘ein natur ddynol amwys’ a’r cyfuniad trwblus o’r ‘gwych a’r gwachul, y cydymdeimladol a’r treisgar’ sy’n ein nodweddu fel rhywogaeth.

Mae’r dystiolaeth wyddonol yn dangos nad cwympo o ddiniweidrwydd paradwysaidd i gyflwr o bechod a wnaethon ni, ond yn hytrach ddatblygu yn raddol iawn, drwy broses ddidostur esblygiad, y ddawn o gydweithio a chydymdeimlo â’n ceraint llwythol, ond gan gadw’r greddfau treisgar cyntefig er mwyn gwarchod y ceraint hynny rhag bygythiadau allanol. Y cyfuniad cyferbyniol yna a alluogodd homo sapiens i ennill y ‘ras esblygiadol’ a goresgyn y blaned ar draul ein cystadleuwyr.

Ond nid dyna ddiwedd y stori i Gareth Wyn Jones. A ninnau’n wynebu argyfwng dirfodol newid hinsawdd a dinistr ecolegol, rhaid i ni dyfu’r tu hwnt i’n hetifeddiaeth esblygiadol. Rhaid i ni ymgymryd â phroses o ‘hunan-ddofi’ ymwybodol ar ben y dofi esblygiadol a ddigwyddodd drwy ddethol naturiol. Meddai, ‘Mae’r dyfodol yn dibynnu, nid ar ein hetifeddiaeth reddfol na’r defnydd o drais bwriadus ond ar ein gallu i wneud penderfyniadau doeth a diwylliedig – ac adeiladu cyfundrefnau rhyngwladol a lleol i’w cadarnhau a’u gwireddu.’

Ystyried pa gyfraniad all fod gan grefydd, a Christnogaeth yn benodol, yn y trawsnewidiad uchelgeisiol yna yw perwyl Cynog Dafis yn ‘Llongddrylliadau’ (Gaeaf 2020 a Gwanwyn 2021). A chymryd gyda Karen Armstrong mai i fyd ‘mythos’ y mae crefydd yn perthyn, ym mha fodd y mae iddi gyfrannu mewn byd y ffurfiwyd ei dealltwriaeth o bopeth gan empeiriaeth wyddonol?

Onid yw’r dramodydd o gyn-glerigwr Aled Jones Wiliams yn ei ddrama Lleu Llaw Gyffes yn codi’r cwestiwn a oes angen myth arnon ni o gwbl ac yn awgrymu’r posibilrwydd y gallai ceisio adfywio myth sy’n chwalu achosi mwy o lanast nag o les?

Wedi bwrw golwg ar gritîc sgeptigaidd-gyfeillgar Ioan Talfryn o drafodion cynhadledd ‘Dechrau o’r Newydd’ a Seven Types of Atheism, John Gray, mae Cynog Dafis yn dod i lawr yn go bendant o blaid safbwynt Karen Armstrong yn The Lost Art of Scripture fod angen ‘ailddarganfod cysegredigrwydd pob dyn ac ailgysegreiddio’r byd’ os ydyn ni i godi i sialens argyfwng yr amgylchedd naturiol.

Gall fod gan rai o’r ‘distiau’ a ddaw i’r lan wedi llongddrylliad Cristnogaeth draddodiadol ran o bwys i’w chwarae wrth i ddynoliaeth adeiladu’r foeseg newydd y bydd raid wrthi os yw ein gwareiddiad am oroesi.

Beth am ddarllen y tri chyfraniad yn llawn drwy ddilyn y dolenni yma i wefan O’r Pedwar Gwynt, lle mae modd i ddarllenwyr Agora eu darllen yn rhad ac am ddim:

Erthygl wreiddiol ‘Llongddrylliadau: Ailddychmygu Cristnogaeth’ gan Cynog Dafis (Rhifyn Gaeaf 2020).

‘Beth dda yw myth?’ (Llongddrylliadau 2) gan Cynog Dafis (Rhifyn Gwanwyn 2021) –

‘Heb ei fai, heb ei eni: Ein natur ddynol amwys’ gan R Gareth Wyn Jones (Rhifyn Gaeaf 2020) –

Reinhold Niebuhr

Ar 1 Mehefin 1971, hanner can mlynedd yn ôl, bu farw Reinhold Niebuhr yn 78 oed.

Ef oedd un o ddiwinyddion a phregethwyr enwocaf America yn ei ddydd, ond erbyn hyn anaml y clywir ei enw hyd yn oed. Ond, fel pob llais proffwydol, mae neges Niebuhr yn oesol ac mae’n werth nodi fod Barak Obama, yn ei gyfrol A promised land, yn sôn am baratoi ei anerchiad ar gyfer derbyn Gwobr Heddwch Nobel yn Oslo (2009) ac yn dweud ei fod wedi troi at weithiau Reinhold Niebuhr a Gandhi am ysbrydoliaeth. Mae wedi galw’r bennod honno yn ei gyfrol yn ‘The world as it is’, sy’n ddyfyniad o weddi enwog gan Reinhold Niebuhr.

O’r un gyfrol ar hugain a ysgrifennodd Niebuhr, y rhai pwysicaf – a ddarllenwyd yn eang yn ystod y cyfnod rhwng pedwardegau a chwedegau’r ganrif ddiwethaf – oedd Moral man and immoral society (1932) a Nature and destiny of man (dwy gyfrol, 1941–3 ).

Nid ysgrif o deyrnged i gyfraniad Niebuhr yw hon, ond cyfle i gynnwys dau ddyfyniad o’i waith ac i gyfeirio at un cyfnod arbennig yn ei fywyd.

Dyfyniad 1 – Gweddi gan Reinhold Niebhur

Mae’r weddi yn un enwog ac yn dechrau â’r geiriau ‘Lord, give us the serenity to accept the things we cannot change’. Yn y cyfieithiadau sydd i’w cael yn Gymraeg, mae’r gair ‘serenedd’ wedi cael ei ddefnyddio’n gyson, ac er nad yw’n air a ddefnyddiwn yn aml, fe’i cysylltir erbyn hyn â’r weddi. Ond ychydig sy’n gwybod am awdur y weddi ac anaml iawn y mae’r weddi’n cael ei dyfynnu yn llawn:

Arglwydd, rho i ni’r serenedd
i dderbyn y pethau na ellir eu newid;
y dewrder i newid y pethau y dylid eu newid –
a’r doethineb i fedru gwahaniaethu rhyngddynt.

Gad i ni fyw un dydd ar y tro
a mwynhau pob munud o’r dydd,
gan dderbyn y rhwystrau ar y ffordd i heddwch
ac wynebu, fel Iesu,
y byd fel ag y mae,
nid fel yr ydym ni am iddo fod,
gan ymddiried y byddi Di
yn gwneud popeth fel y dylai fod
os ufuddhawn i’th ewyllys,
fel y byddwn yn weddol hapus ein byd
ac yn fythol lawen yn Dy dragwyddol fyd Di.

Cafodd Reinhold ei eni yn Wright City, Missouri, lle roedd ei dad yn weinidog ar gynulleidfa fechan o Almaenwyr alltud. Yn 1915, yn dilyn addysg academaidd ddisglair, cafodd Reinhold ei anfon gan Genhadaeth Efengylaidd Almaenig i fod yn weinidog ar Eglwys Efengylaidd Bethel yn Detroit, Michigan. Pan ddechreuodd yno, 66 oedd nifer aelodaeth yr eglwys. Pan adawodd Detroit yn 1928, roedd yno 700 o aelodau. Beth, tybed, oedd yn egluro’r cynnydd?

Roedd Detroit yn ddinas oedd yn tyfu’n gyflym oherwydd y twf diwydiannol, a thwf y diwydiant moduron yn arbennig, gan ddenu mewnfudwyr du a gwyn o’r De yn ogystal â rhai Iddewig a Chatholig. Daeth yn bedwaredd ddinas fwyaf yn America. Ond daeth hefyd yn ganolfan bwysig i’r Ku Klux Klan (yr oedd cynifer ag 20,000 yno yn ystod cyfnod Niebuhr) a daeth yn ddinas o wrthdaro hiliol a chymdeithasol.

Roedd Niebuhr yn ymwybodol o amodau gwaith a chyflogau’r gweithwyr, oedd yn gweithio oriau maith fel y gallai Henry Ford ymelwa ar yr hyn a ystyriai Niebuhr yn ecsbloetio’r tlawd. Ar un achlysur dinesig yn ei eglwys, beirniadodd Henry Ford, ac yntau yn y gynulleidfa. Roedd y cyfalafwyr yn barod iawn i roi cynghorion i’w gweithwyr sut i fod yn ddarbodus ag arian a pheidio â’i wastraffu ar alcohol neu foethau. Cyhuddodd Niebuhr Ford o ragrith ac o bechod oherwydd amgylchiadau gwaith truenus, oriau meithion a chyflog isel y gweithwyr. Aeth y gweinidog mor bell â rhoi lle i arweinwyr yr undebau llafur i ymgyrchu dros y gweithwyr o’r pulpud. Nid oedd yn fodlon i’r eglwys leol fod yn dawel. Wedi’r cyfan, meddai, cyfiawnder ar waith yw cariad yn Detroit. Os nad yw’n gyfiawnder, nid yw’n ddim.

O ystyried trychineb y Rhyfel Byd Cyntaf, o gofio’r dirwasgiad yn y 30au a bod y rhan fwyaf o’r bobl gyffredin yn byw mewn tlodi, daeth yn amlwg i Niebuhr nad oedd gan y Gristnogaeth a goleddai ef – Cristnogaeth lipa, ryddfrydol, gyfforddus, barchus – ddim i’w gynnig i fyd oedd yn dyheu am newyddion da o obaith. Y tristwch mawr oedd fod y Gristnogaeth a’r eglwys honno’n adlewyrchu rhyddfrydiaeth dawel a hawdd arweinwyr gwleidyddol a Christnogol. Roedd Karl Barth yn cyflwyno’r un neges yn yr Almaen, a does ryfedd fod neges Niebuhr yn America a Barth yn Ewrop yn cael ei galw’n ‘ddiwinyddiaeth argyfwng’.

Dyfyniad 2 – Teyrnas Dduw ar y ddaear

A dyma ddod at yr ail ddyfyniad, nad yw mor adnabyddus â’r dyfyniad cyntaf ond sydd, efallai, yn bwysicach o gofio cyfraniad Reinhold Niebuhr. Mae ail hanner y dyfyniad yn yr iaith wreiddiol er mwyn i rym y geiriau a her y neges gael eu clywed.

Daw’r geiriau o’i gyfrol The Kingdom of God in America (1957). Fe fydd rhan o’r dyfyniad yn gyfarwydd i’r rhai hŷn ohonom a ddarllenodd rai o gyfrolau Niebuhr ac o gofio hanes yr eglwys a’i diwinyddiaeth yn y cyfnod hwnnw.

Yr oedd rhyw syniad rhamantaidd o Deyrnas Dduw ar y ddaear, ond teyrnas ydoedd heb argyfwng na thristwch nac aberth na cholled na chroes nac atgyfodiad. Yr oedd moeseg y deyrnas honno yn cyfuno a chymodi diddordebau a buddiannau cymdeithas â’r hyn fyddai orau i’r unigolyn. Ond mewn gwleidyddiaeth ac economeg yr oedd yn anwybyddu rhaniadau cenedlaethol a dosbarth, gan weld dim ond rhyw undod arwynebol gan anwybyddu’r ecsbloetio a’r haerllugrwydd moesol.

In religion it reconciled God and man by deifying the latter and humanising the former … Christ the Redeemer became Jesus the Teacher or the spiritual genius in whom the religious capacities of mankind were fully developed … Evolution, growth,development, the culture of religious life, the nurture of kindly sentiments, the extension of humanitarian ideals, and the progress of civilation took the place of the Christian revolution. A God without wrath brought men without sin into a kingdom without judgement through the ministration of a Christ without a cross.

Dylid pwysleisio mai beirniadaeth gweinidog proffwydol ar arweinwyr gwleidyddol ac eglwysig ei ddydd oedd neges Niebuhr yn ei bulpud yn Deroit ac yn nes ymlaen yn ei lyfrau, ‘yng nghanol y byd fel ag y mae’. Fel Eseia yn Jerwsalem. Y Gristnogaeth ryddfrydol, ddiogel, bietistaidd a gadwai’n glir o’r hyn ‘a ddywed yr Arglwydd’. Cristnogaeth hawdd, ddigynnwrf, lugoer a’i dehongliad a’i thystiolaeth o’i ffydd yn annheilwng o Iesu.

Mae angen cofio cyfraniad Niebuhr heddiw – ac nid yw’r erthygl hon yn ddim mwy na chyfeiriad at ran yn unig o’i waith a’i fywyd.

Mae’r eglwysi traddodiadol/enwadol (er yn effro i gyfrifoldebau elusennol ac yn barod eu cyfraniad fel erioed) yn parhau yn y meddwl rhyddfrydol yr oedd Niebuhr yn ei feirniadu. Naill ai ni allant – neu nid ydynt – yn mynd i’r afael ag argyfwng gwleidyddol ac ysbrydol ein hoes, boed hynny’n argyfwng cymunedol y gymdeithas Gymraeg, neu maent yn dewis ymwrthod â’r byd-olwg sy’n gwbwl angenrheidiol yn yr 21ain ganrif. Hyd yn oed yn yr argyfwng, gwarchodol a thraddodiadol i’r eithaf yw’r Gristnogaeth ryddfrydol hon.

Mae’r eglwysi a’r Cristnogion sy’n arddel y label Efengylaidd / Beiblaidd / Uniongred yn credu mai afiechyd personol yw pechod ac mai trwy achub yr unigolyn y mae achub y byd. (Rhaid cofio bod ‘eglwysi efengylaidd’ America ar chwâl erbyn hyn ac yn newid mewn rhannau eraill o’r byd – dylanwad Niebuhr o’r diwedd, efallai?) Er mwyn gallu newid y byd, roedd Niebuhr yn credu bod angen wynebu pechod strwythurol a gwleidyddol, a chamddarllen y Beibl yw peidio â gwybod hynny. Anfon ei fab i ‘achub y byd’ a wnaeth Duw, ac er bod angen dathlu am ‘bob pechadur sy’n edifarhau’, mae gan Duw a’i eglwys waith pwyiscach i’w wneud na chyfrif y cadwedig.

Galwad i radicaliaeth Iesu sy’n boenus o bersonol, yn anghyfforddus o ysgrythurol ac yn aberthol o ymrwymiad i Deyrnas Dduw ar y ddaear – dyna oedd galwad Niebuhr yn ei ddydd. Nid rhyw iwtopia o deyrnas a ddaw yw’r deyrnas honno, ond Duw ar waith yn y ‘byd fel ag y mae’. Mae ei ddilynwyr mor radical ag Iesu yn eu hagwedd tuag at y grymoedd sy’n teyrnasu, mor radical ag Iesu yn eu darllen o’r ysgrythur, ac mor radical ag Iesu yn eu hymrwymiad i ewyllys Duw ar gyfer ei fyd.

Beth yw bod yn Gristion ac yn eglwys radical heddiw? Dyna gwestiwn Niebuhr i ni.

A dyna pam ei bod yn werth cofio’i farwolaeth 50 mlynedd yn ôl.

Mae cyfrol E. R. Lloyd-Jones, Niebuhr, yng nghyfres Y Meddwl Modern (1989) yn cynnig dadansoddiad manwl, clir a byr o fywyd a gwaith Reinhold Niebuhr. Mae ei bennod olaf, ‘Gwerthfawrogiad a Beirniadaeth’ yn edrych yn feirniadol ar ei gyfraniad dan y penawdau: Cristnogaeth Berthnasol, Y Syniad o Ddyn, Crefydd a Gwleidyddiaeth, Heddwch a Rhyfel.

PLlJ

Mynd i Capal

MYND I CAPAL

Gan eu bod nhw’n gwybod y byddai pob lôn yn arwain at Ddinas Dinlle penderfynodd y ddau y bydden nhw’n mynd am dro i rywle arall. A mynd wysg eu trwyn ddaru nhw am Eifionydd. Anelu am ardal Bwlchderwin i ddechrau, a gweld lleoedd fel Ynys yr Arch a Chors y Wlad yn ymrithio’n chwedlau ar y lôn; roedd Crib Nantlle mor agos atyn nhw ac wedi bod wrthi ers ben bore yn tynnu pob blewyn a llwchyn o’r awyr. Rhyw bnawn Sul ffansïol felly.

Doedd hi erioed wedi bod yn un dda am ddarllen y map. Iddi hi, roedd pob dim wedi’i osod ffordd groes arno a dyna pam eu bod nhw wedi mynd ar goll braidd. Ac aeth pethau shedan yn flêr wedi iddyn nhw basio’r un goedlan dair gwaith. Rywsut mi landion nhw yng Nghapel Brynengan ac mi ddaru’r ddau ddotio at ei bensaernïaeth. Roedd llechen ar ei bared yn nodi ers faint y bu’n sefyll yno. Llwyddodd Pantycelyn i gyrraedd y fan mewn da bryd ar ôl 1777.

Ymlaen wedyn ar hyd y lonydd bach cul ac yn y man cyrraedd Capel y Beirdd. ’Rôl gwthio a chodi fymryn ar y drws, i mewn â nhw a landio’n syth yn y Sêt Fawr. Yn un rhes wrth ochra’i gilydd roedd hen Feiblau, Caneuon Ffydd a Beibl.net – dyna daith y llygad – wedi’u gadael yn sgi-wiff, yn dynodi ôl bodio neu ddarllen, ella.

Roedd yna Lyfr Ymwelwyr hefyd ac er bod Dewi Wyn o Eifion a Robert ap Gwilym Ddu yn sbio arnyn nhw drwy’r fframiau ar y wal, am ryw reswm ddaru nhw ddim crafu eu henwau. Sbio ar enwau pobol eraill ddaru nhw a dweud dim. Roedd gweld drws y festri ym mhen draw’r capal yn gorad yn taro’n flêr ar ei llygad – ôl bod y lle ar iws, ella. Gwelodd fod yno focsys wedi’u selio a bod llyfrau lliwgar maint A4 ar ben ambell un. Storio llyfrau, ar gyfer ysgol Sul yn rhywle, meddyliodd. Meddwl am fwy o bethau ddaru hi wedyn, ac ar ôl gweld y jwg a phowlen fetel wen a rhesen las iddyn nhw yn edrych yn ddigalon ar fwrdd yn y gornel penderfynodd adael reit handi.

Mi fuo hi’n trio peidio gadael i’r llwch a’r pryfed cop ddod efo hi i’r car. Roedd dringo’r gamfa chydig lathenni nes ’mlaen yn help i stwytho, fel y cerdded ar draws y cae i gyfeiriad adfail Capel Galltgoed ar lan yr afon. O leia fedar adfail ddim cau drws, meddyliodd, wrth sbio ar yr hen ffenest eglwysig.

Er ei bod hi’n gwybod yn iawn y byddai’n hwyr yn cyrraedd, mi benderfynodd yn y diwedd bod raid mynd, er mai ista’n car ar ochr lôn ddaru hi. Mynd i capal ar ei ffôn ar nos Sul clychau’r gog yn Eifionydd a sbio ’run pryd arno fo yn cerdded ar hyd y lôn ac yn diflannu’n ara deg dan fwa’r coed.

Esyllt Maelor

Pentecost

Mae Llyfr yr Actau yn sôn am yr Apostolion, dan ddylanwad yr Ysbryd Glân, yn siarad â thafodau, hynny yw yn llefaru mewn iaith ryfedd, a phawb yn ei chlywed fel ei iaith ef ei hun. Roedd yr arferion rhyfedd hyn i’w gweld mewn hen grefyddau paganaidd pan fyddai rhyw addolwr mewn ecstasi, ac fe gredid ei fod yn siarad iaith angylion.

Daeth hyn wedyn yn rhan o fywyd ambell eglwys Gristnogol yn y canrifoedd cynnar, ac yn ddiweddarach ymhlith y Pentecostiaid a’r mudiadau Apostolaidd a’r Mormoniaid. Beth gaed fyddai un o’r addolwyr, yn hollol ddigymell, yn torri allan i lefaru mewn iaith a swniai’n garbwl annealladwy, ac weithiau ceid un arall yn y gynulleidfa yn honni cyfieithu’r seiniau hyn i iaith ddealladwy. Mae yna gysylltiadau teimladwy i’r peth, ac oherwydd elfen emosiynol y diwygiadau fe frigodd y nodwedd hon i’r golwg am ysbaid yn y diwygiad yng Nghymru dros ganrif yn ôl. Bydddai rhai o blaid y peth am ei fod yn rhoi gwreichionyn o ysbrydoliaeth mewn oedfa. Byddai eraill yn ei weld yn hollol wrthun o ddisynnwyr a dibwrpas am ei fod yn annealladwy.

Ac eto, yr wrtheb ryfeddol yw hyn: mae holl bwyslais yr adroddiadau am lefaru â thafodau yn sôn fod y lleferydd yn annealladwy i’r gwrandawyr, tra mai’r prif bwyslais yn Llyfr yr Actau yw fod pawb o bob cenedl yn deall pob gair a lefarai’r apostolion. Un peth arall y dylid ei nodi yw na wnaeth Iesu ei hun erioed lefaru â thafodau na sôn am y peth. A dyna lle daw’r gwirionedd sylfaenol adre i ni. Roedd pob gair a lefarodd Iesu erioed yn ddealladwy i bob crefydd a phob cenedl dan haul, am ei fod yn sôn am yr hanfodion, cariad a thrugaredd.

Pentecost Iesu

Yn Jerwsalem ein heddiw ni
clywir côr o ieithoedd:
clywn dafodiaith y di-ffydd
a geiriau esmwyth y glastwryn glwth;
parabl y di-dduw a’r di-ddim,
a lleferydd yr amheuwr a’r sinic a’r penboeth gwyllt.

Ac yn y carbwl llafar hwn
mae clustiau plant ein strydoedd yn drysu,
a’u llygaid ar y lluniau yn eu sgrin fach gyfrin.

Gwaeth fyth yw hi ym Mhentecost ein crefyddau.
Bydd gan y Mwslim ddirgel fantra yn ei blyg,
a’r Bwdydd ei fyfyr, a’r Hindŵ ei berlewyg.
Ninnau yn ein Salem a’n Soar,
yn Annibynwyr chwyrn,
y mae gennym ninnau ein cystrawen dwt;
ym Methel y pentre nesaf
clywn acenion pêr eu Presbyteriaeth;
a chan deyrngarwyr capel Ainon
eu deddfol ddefodol fedydd.

A bydd plant ein strydoedd yn drysu mwy fyth ymhlith y lleisiau,
a suddo’n ddyfnach i’r lluniau bach ar eu sgrin gyfrin.

Ond yna ryw ddydd daw’r Ysbryd
i ffrwydro â’i dân drwy’r pedlera a’r ddogma ddall,
gan roi inni ei iaith newydd.
Iaith y gwneud fydd hon, nid iaith y dweud;
iaith y ffydd, nid iaith y duwiol gredoau.
Enwau a fydd yn drugaredd, ansoddeiriau maddeuant,
idiomau gras a chymwynas, a berfau’n gyhyrog gan gariad.
Hon yw iaith yr actau tosturiol y bydd pawb yn ei deall,
Parthiaid a Mediaid ac Elamitiaid y cychod brau
a ffoaduriaid y pebyll pell.

Canys iaith Iesu yw hon, a daw’n plant i’w deall,
petaem ni ond yn dechrau ei siarad hi.

(Daw’r gerdd hon o’r gyfrol, Am yn ail)

Deg peth na ddywedwyd wrthyf am Iesu

Crynodeb o gyflwyniad John Bell i’w gyfrol, ‘Deg peth na ddywedwyd wrthyf am Iesu’ (2009)

John Bell

Mae Eglwys y Gorllewin wedi dioddef o dri pheth, o leiaf:

Yn ein haddoli does dim digon o sylw i Iesu fel person cadarnhaol o gig a gwaed, dim digon o sôn am ddigwyddiadau yn ei fywyd. Un rheswm am hyn yw mai’r darluniau mwyaf poblogaidd ohono yw naill ai’n fabi ym mreichiau ei fam neu’n hongian ar y groes. Delweddau statig ydynt. Nid yw Iesu yn gwneud dim. I laweroedd, mae’r ddau ddarlun yn cuddio gweddill ei fywyd. Rhoddodd y ffilm The Passion of the Christ yr argraff nad oedd a wnelo’r Croeshoeliad ddim â gweddill ei fywyd.

Nid yw datganiadau fel Credo’r Apostolion a Chredo Nicea yn ddigonol, wrth gwrs. Fe wyddom nad rhoi bywgraffiad o Iesu oedd eu bwriad, ond rhoi crynodeb o gred yr Eglwys wedi’r Atgyfodiad. Ond ni allwn ddeall yr Ymgnawdoliad na’r Groes heb wybod am ei fywyd. Nid yw’n wir dweud bod Iesu ‘wedi ei eni i’w groeshoelio’ chwaith, oherwydd fe’i croeshoeliwyd ar sail ei dair blynedd o fywyd cyhoeddus a’i neges fod Teyrnas Dduw wedi dod.

Mae’n arwyddocaol heddiw mai yng ngwledydd tlawd y byd mae’r addoli yn cynnwys cymaint mwy am ei fywyd ac am y Crist Cyflawn nag yn addoli Gwaredwr llonydd y gorllewin.

Mae rhai cymunedau wedi gweld Iesu trwy lygaid Paul. Ychydig iawn y mae Paul yn ei ddweud am fywyd Iesu a phan mae’n dweud rhywbeth, nid yw’n gwbwl glir; e.e. 1 Timotheus 6.13: ‘Yng ngwydd Duw, sy’n rhoi bywyd i bopeth, ac yng ngwydd Crist Iesu, a dystiodd i’r un gyffes lew o flaen Pontius Peilat, yr wyf yn dy gyfarwyddo di i gadw’r gorchymyn’. Pa gyffes oedd honno, tybed? Mae’r efengylau’n tystio na ddywedodd Iesu ddim o flaen Peilat. Ond mae Paul yn sôn llawer am y Groes a’r Atgyfodiad.

Ond nid yw’n sôn am unrhyw ddameg, na gwyrth yng ngweinidogaeth Iesu. Llythyrau ysgrifennodd Paul, wrth gwrs, ac nid Efengyl arall, ac fe wyddai y byddai ei ddarllenwyr, fel Paul ei hun, wedi clywed yr hanes drwy dystiolaeth lafar neu drwy rannau o’r Efengylau oedd yn cyrraedd yr eglwysi.

Ond, ers canrifoedd lawer, Paul fu dylanwad mawr y traddodiad Protestannaidd a thrwy lygaid a phrofiad Paul y clywodd llawer am Iesu. Yn hytrach, trwy lygaid Iesu y dylid darllen llythyrau Paul. Ond i lawer, nid felly y bu.

Y gwahoddiad heddiw yw dilyn Iesu, a sut y gall neb ei ddilyn heb wybod am ei fywyd?

Mae mwy nag un ‘ymchwil am Iesu hanes’ wedi bod, a cheisio darganfod drwy dystiolaeth wasgaredig (fragments) y pedair Efengyl (ac mai cyfiethiadau ydynt) beth yn union a ddywedwyd a beth a ysgrifennwyd yn ddiweddarach. Ers blynyddoedd lawer mae ysgolheigion y Jesus Seminar yn America yn treulio’u bywyd yn chwilio am fwy o wybodaeth. Nid oes dim i’w rhwystro rhag gwneud hyn, wrth gwrs, ond ar y llaw arall mae perygl credu bod yr ysgolheigion hyn yn mynd i gael gafel ar y ‘gwir’ gan greu amheuon a thanseilio Cristnogaeth.

Gan gydnabod y gall unrhyw wybodaeth ychwanegu at ein dealltwriaeth o’r Efengyl, mae’n rhaid i’r dystiolaeth fod yn gyson ag ewyllys Duw a bywyd Iesu i’r Cristnogion cynnar.

Gwahoddiad yw’r gyfrol hon i gymryd tystiolaeth ysgrifenedig yr Efengyl yn gyfan ac ar y themâu sy’n codi’n gyson yn yr Efengyl, ond nad ydynt wedi eu cymryd o ddifrif, e.e. pwysigrwydd prydau bwyd a chwmni o gwmpas y bwrdd i Iesu. Ond, ar wahân i’r swper olaf, nid yw’n cael lle cyson yn ein tystiolaeth Gristnogol

Bwriad y gyfrol hon yw darganfod ym mywyd Iesu ddigon i galonogi ac i ddyfnhau bywyd dilynwyr Iesu.

John Bell

(Mai 2009)

Cylch cythreulig y gellid bod wedi’i rag-weld

Dim ond gonestrwydd a thrafodaethau heddwch fydd yn atal y trais
Cylch cythreulig y gellid bod wedi’i rag-weld

Yn ystod yr wythnos a aeth heibio gwyliodd y byd mewn braw wrth i drais dorri allan ac ymledu yn nwyrain Caersalem, rhwng Israel a Gasa, ar draws y Lan Orllewinol ac mewn trefi yn Israel ei hun. Yn ôl Gweinyddiaeth Iechyd Gasa, erbyn 16 Mai (fe fydd yn llawer mwy pan fyddwch yn darllen yr erthygl hon) yr oedd 140 o bobl a 39 o blant wedi’u lladd yn Gasa, a 900 wedi’u hanafu. Mae o leiaf wyth o farwolaethau wedi bod yn Israel, gan gynnwys dau blentyn a menyw oedrannus ar ei ffordd i gysgodfa.

Ac eto, nid rhywbeth newydd yw’r trais yma, ond yr enghraifft ddiweddaraf o gylch treisgar cythreulig a ddechreuodd 73 mlynedd yn ôl gyda’r Nakba (trychineb) yn 1948. Bryd hynny, gyrrwyd y rhan fwyaf o bobl Palestina o’u cartrefi; dinistriwyd eu trefi a’u pentrefi, a chwalwyd eu cymdeithas. Mae Palesteiniaid ar y Lan Orllewinol wedi bod yn byw o dan orthrwm milwrol am dros 53 o flynyddoedd ac yn gwybod yn iawn beth mae hyn yn ei olygu yn nhermau trais beunyddiol a diffyg hawliau dynol. Yn aml, byddant yn gorfod aros am oesoedd wrth reolfannau milwrol, yn cael eu trin yn sarhaus, yn colli tir a’r hawl i adeiladu, ac yn cael mynediad cyfyngedig yn unig at wasanaethau addysg ac iechyd … Mae dros bum miliwn o Balesteiniaid heddiw yn dal yn ffoaduriaid ac yn dibynnu ar UNRWA (Gwasanaeth Cymorth y Cenhedloedd Unedig) i ddiwallu eu hanghenion.

Yn ôl adroddiad diweddar gan Human Rights Watch: ‘Mae cau ffiniau Gasa, sydd bellach wedi digwydd ers 12 mlynedd, … yn cyfyngu ar gyfleoedd addysgol ac economaidd, gofal meddygol, dŵr glân a thrydan ar gyfer yn agos at ddwy filiwn o Balesteiniaid sy’n byw yno. Mae 80% o bobl Gasa yn dibynnu ar gymorth dyngarol.’

Mae’r rhan fwyaf o’r troseddau hyn, sy’n groes i hawliau dynol, yn digwydd o’r golwg, ac nid ydynt yn dod i sylw pobl yn gyffredinol. Nid yw bygythiadau i symud teuluoedd Palesteinaidd o’u cartrefi yn nwyrain Caersalem a gosod ymsefydlwyr Israelaidd yn eu lle yn beth newydd chwaith. Pan oeddwn yn Hebryngwraig Eciwmenaidd ar y Lan Orllewinol yn 2012, cymerais ran mewn gwrthdystiadau yn Sheikh Jarrah ar y cyd â heddychwyr Palesteinaidd, Israelaidd a rhyngwladol. Mae’r Cenhedloedd Unedig wedi rhybuddio y gall y bygythiadau hyn i droi trigolion o’u cartrefi gael eu hystyried yn droseddau rhyfel. (Goresgynnwyd dwyrain Caersalem gan Israel yn ystod rhyfel 1967 a’i chyfeddiannu yn 1980 – gweithred a gondemniwyd gan y gymuned ryngwladol.)

Gellir dadlau, felly, y byddai wedi bod yn bosib rhag-weld y trais presennol. Dim ond gwreichionen oedd ei hangen i’w danio. Digwyddodd hyn pan ddefnyddiodd heddlu a lluoedd arfog Israel nwy dagrau a grenadau llonyddu ar safle mosg Al-Aqsa wrth i Fwslemiaid ddod at ei gilydd i addoli ar ddiwedd Ramadan.

Ymateb Cristnogol:

Sut y dylem ni, Gristnogion, ymateb i’r sefyllfa dorcalonnus hon?

Yn gyntaf, dylem gondemnio’r defnydd o drais ar y ddwy ochr. Dim ond gwneud pethau’n waeth fydd tanio rocedi ar hap o Gasa i mewn i Israel a chyrchoedd ‘manwl’ o’r awyr gan Israel ar ardaloedd poblog Gasa. Bydd dinasyddion diniwed yn colli’u bywydau a chan fod arfau Israel yn gymaint cryfach ac yn fwy soffistigedig, mae’n anochel taw trigolion Gasa a fydd yn cyfrif y gost i raddau helaeth.

Yn ail, dylem fod yn barod i siarad yn ddiflewyn-ar-dafod yn erbyn yr hyn sydd wrth wraidd y trais presennol. Dylem alw ar Israel i dynnu ei lluoedd arfog o’r Lan Orllewinol, rhoi terfyn ar y gwarchae ar Gasa ac ar adeiladu treflannau anghyfreithlon ar dir Palesteinaidd. Dylem fynnu bod trafodaethau heddwch yn ailddechrau, rhai sydd o ddifrif ac yn seiliedig ar barch tuag at hawliau dynol, cydraddoldeb ac urddas i bawb. Mae’r YWCA ym Mhalesteina eisoes wedi galw ar y gymuned ryngwladol i ‘ddwyn Israel i gyfrif am ei throseddau parhaus yn erbyn hawliau dynol yn unol â deddfau rhyngwladol a’r cytundebau rhyngwladol perthnasol’.

Ar ddiwedd gosodiad cryf am y sefyllfa, fe wnaeth Paul Parker, Clerc y Crynwyr ym Mhrydain, annog arweinwyr ffydd ac arweinwyr gwleidyddol i godi eu llais: ‘Tra byddwn yn dewis aros yn fud a chamu yn ôl o eiriau a gweithredoedd anghyffyrddus,’ meddai, ‘rydym ni oll yn rhannol gyfrifol am i barhad y trais. Nid oes a wnelo hyn ddim â gwrth-Semitiaeth. Mae’n ymwneud â sefyll yn erbyn cylch cythreulig o drais a dial sydd yn niweidiol i bawb yn yr ardal – Israeliaid a Phalesteiniaid fel ei gilydd. Mae hefyd yn golygu sefyll dros heddwch parhaol, yn seiliedig ar gydraddoldeb, cyfiawnder a pharchu hawliau dynol.

Ym mis Ebrill 2016 fe dreuliais amser yn Gasa, lle cynhaliwyd gweithdai AVP (Alternatives to Violence Project) ar gyfer myfyrwyr ym mhrifysgol Gasa. Roeddem yn dîm o ddau Americanwr a menyw o Brydain. Cawsom groeso cynnes gan y myfyrwyr. Yn ystod y gweithdy cyflwynom ni nifer o elfennau a all fod yn ddefnyddiol ar gyfer datrys gwrthdaro mewn ffordd ddi-drais. Yna, fe wnaethon ni ofyn iddynt pa un fyddai anoddaf iddynt. ‘Gobeithio’r gorau,’ meddai’r rhan fwyaf ohonynt, gan leisio’u hargyhoeddiad y byddai rhyfel yn dychwelyd i’w hardal a’i bod hi, felly, yn anodd dychmygu dyfodol gwell. Rwy’n meddwl am y myfyrwyr nawr. Beth fedrwn ni ei wneud i sicrhau bod pobl ifanc yr ardal –Israeliaid a Phalesteiniaid fel ei gilydd – yn medru edrych ymlaen at ddyfodol heb drais?

Jane Harries

Nodiadau:

Human Rights Watch, Adroddiad ar Israel a Phalestina, 2021: World Report 2021: Israel and Palestine | Human Rights Watch (hrw.org)

Datganiad gan y Crynwyr ym Mhrydain:
https://www.quaker.org.uk/news-and-events/news/quakers-call-for-end-to-violence

Datganiad gan Pax Christi:
https://paxchristi.net/2021/04/27/pax-christi-international-calls-on-un-to-oppose-sheikj-jarrah-silwan-evictions/

Ymateb gan Gymorth Cristnogol i’r sefyllfa yng Nghaersalem a Gasa: Christian Aid responds on Jerusalem and Gaza – Ekklesia

Datganiad ar y cyd gan EAPPI, y Crynwyr ac 14 o elusennau eraill yn y Deyrnas Unedig:
https://www.quaker.org.uk/news-and-events/news/coalition-stands-up-for-rights-of-palestinian-people

Datganiad gan benaethiaid eglwysi yng Nghaersalem:
https://www.lpj.org/archives/latin-patriarchate-reacts-to-recent-violence-in-jerusalem.html

Datganiad gan Gyngor Eglwysi’r Byd (WCC):
https://www.oikoumene.org/news/wcc-calls-for-end-to-violence-urges-respect-of-status-quo-of-holy-sites-in-jerusalem

Nid ynys sy’n goroesi (Gwawr wedi Cofid)

Nid ynys sy’n goroesi (Gwawr wedi Cofid)

Â’r Cofid wedi dwyn ein haf
a’n cysylltiadau,
a rhwystro ymweld â’r mannau
sy’n ein cadw ar lôn sadrwydd
ar ein trywydd am y Trysor.

Collasom y mannau sydd fel arfer
yn dod â ni adref i gyfannedd.

Fe gafwyd sgwrsio rhwng ynysoedd
a chofleidio gyda’n llygaid
o bellter diogel ein giatiau,
a bendith ffrindiau newydd ar y we
yn gyrru fferi’r neges destun
fel dyhead oesol o’r galon.
Dangosodd y Cofid i ni ffrindiau newydd,
a chynhesrwydd galwad ffôn
gan un sy’n gwybod amdanoch
a’ch tylwyth ers cyn cof.

Er i’r haint gau’r bont i’n hynys arferol,
nid ynys yw ynys am byth.
O raid, daw trem y Tir Mawr
fel dyhead ar y gorwel.
Geiriau hen lythyr teuluol, neu atgof llun
sydd â’i rin yn dal i olygu
y peth byw hwnnw sy’n ein clymu ynghyd.

Cariad sy’n ein dysgu am byth
mai ynys ddiwerth
yw ynys yr hunan,
a bod rheidrwydd estyn allan
a gweld y breuder cyson.
Dyhëwn ar y Cei am y dyfodol
lle bydd pawb wedi eu trwsio
yn dy gariad cynnes Di.

Bydd dagrau ein hunigrwydd
yn bethau i’w gadael i ddoe,
er mwyn i ni weld y wawr glir a gyfyd
wedi i’r Cofid ddwyn yr haf.

Goroeswn yn ynysig
gan wybod na allwn fod yn ynysoedd am byth
heb ein breichiau’n rhychwantu’r gwahanu;
a’n cariad wrth gloddio’n ddwfn i chwarel atgof
a’n dwg o’r Cofid i’r cofleidio.

Aled Lewis Evans

Cynhadledd Flynyddol Cristnogaeth 21

Dydd Sul, 27 Mehefin, am 3.00p.m.

Eleni, yn hytrach na’r gynhadledd oedd i’w chynnal dros benwythnos ym Mangor, bydd yn rhaid bodloni ar un sesiwn yn unig, awr a hanner o hyd, ar Zoom. Rydym yn falch iawn o fod wedi sicrhau arweiniad John Bell, y cerddor, y pregethwr, y darlledwr a’r awdur sy’n un o aelodau blaenllaw Cymuned Iona.

‘Haleliwia am heresi’

Dyna fydd teitl pryfoclyd y sesiwn, ac fel y gŵyr y rhai hynny ohonom sy’n gyfarwydd ag ef, bydd ei gyflwyniad yn siŵr o fod yr un mor wreiddiol a ffres â’r teitl ei hun.

Mae gan John Bell neges i bawb sydd yn ymwneud â bywyd yr eglwysi yng Nghymru, o bob enwad, ac i bawb sydd wedi hen droi cefn ar fywyd crefyddol teuluol eu gorffennol. Dyma lais proffwydol sy’n cyflwyno neges Cristnogaeth i’r rhai hynny sydd yn chwilio, neu nad ydynt yn siŵr bellach beth i’w gredu.

Fel aelod o gymuned Iona yn yr Alban, bu’n allweddol yn y gwaith o sefydlu’r Wild Goose Worship Group, ac mae’n argyhoeddedig mai bywiogi’r addoli yn yr eglwys leol yw’r man cychwyn i adnewyddu’r gymuned Gristnogol. Ers blynyddoedd, bu ef a grŵp o gerddorion yn ymweld ag eglwysi yn yr Alban a phob rhan o Brydain, yn ogystal ag America a Chanada, i gynnig hyfforddiant ac arweiniad.

Fel cerddor, mae’n credu bod yn rhaid cyfansoddi salmau a chaneuon newydd sy’n tyfu o draddodiad gwerin pob gwlad, er mwyn ‘canu’r efengyl’, yn hytrach nag ailadrodd llinellau ystrydebol. Mae John ac eraill wedi cyfansoddi mwy o emynau cyfoethog a bywiog na neb arall ers deugain mlynedd. Maent ar gael ar nifer o gryno-ddisgiau a llyfrau o emynau, e.e. ‘Love from down below’, a ‘Heaven shall not wait’.

John Bell hefyd oedd golygydd cerddorol ac Ysgrifennydd y Panel a luniodd lyfr emynau diwygiedig Eglwys yr Alban.

Fel awdur, bu’n gyfrifol am ysgrifennu tua 20 o lyfrau, rhai hawdd eu darllen ond grymus eu neges, ac yn ddieithriad maen nhw’n Grist ganolog, e.e. Ten things they never told me about Jesus, States of bliss and yearning, And the crowd is still hungry, All that matters.

Mae’n un o siaradwyr blynyddol Greenbelt ac yn un o ddarlledwyr cyson Thought for the day (BBC Radio 4) – bob amser yn onest a threiddgar, ac yn aml yn ddadleuol.

Mae’r Alban, fel Cymru, yn falch o’i thraddodiad pregethu, a John Bell – sydd hefyd yn weinidog ordeiniedig – yw un o bregethwyr enwocaf yr Alban heddiw.

Bydd ymuno â’r sesiwn yn costio £8 y cyfrifiadur. Rhaid cofrestru cyn derbyn y ddolen. Medrwch wneud hynny drwy anfon e-bost at cristnogaeth21@gmail.com i fynegi eich diddordeb ac fe dderbyniwch fanylion am sut i dalu (ar-lein neu â siec drwy’r post) a dolen fydd yn eich galluogi i ymuno.

Y Pabydd Protestannaidd – cofio Hans Küng (1928–2021)

‘Y Pabydd Protestannaidd’ – cofio Hans Küng (1928–2021)
Trwy ganiatad Cenn@d

Pan glywais ar 6 Ebrill eleni am farwolaeth Hans Küng, y cawr o ddiwinydd pabyddol o’r Swistir, aeth fy meddwl yn ôl bron hanner can mlynedd. Gweinidog ifanc oeddwn i ar y pryd ym Mhenbedw, ac roeddwn newydd orffen darllen ei gampwaith, On Being a Christian. Fe’m cyfareddwyd yn llwyr gan y gyfrol, a gyfieithwyd i’r Saesneg gan Edward Quinn yn 1976, a chefais fy symbylu i anfon ysgrif ar Küng a’i waith i’r cylchgrawn Porfeydd. O bosibl mai dyna pryd y taniwyd fy niddordeb mewn diwinyddiaeth fel maes byw, cyffrous, oherwydd dilynodd nifer o erthyglau eraill o’m heiddo, ynghyd ag ambell ddarlith, a llawer ohonynt yn ymwneud yn uniongyrchol â Küng.

Nid On Being a Christian oedd cyfrol gyntaf Küng o bell ffordd, na hyd yn oed y gyntaf i’w ddwyn i sylw darllenwyr y tu allan i’r Eglwys Babyddol. Eisoes roedd wedi cyhoeddi cyfrolau o bwys â theitlau pryfoclyd, megis Infallible? An Enquiry (1971, cyfieithiad Saesneg), a Why Priests? yn yr un flwyddyn; ac roedd yna ddigon eto i ddod, megis Does God Exist? (1980) a Credo (1993). Dehongliad cyfoes o Gredo’r Apostolion yw Credo, a thros y blynyddoedd bu’n faes trafod buddiol iawn mewn seiadau yn fy eglwysi. Yn y gweithiau uchod ac eraill, fe heriai Küng bob sôn am ‘aberth yr Offeren’, y ddysgeidiaeth am wyryfdod parhaol Mair, a rhai agweddau ar y dehongliad traddodiadol o berson Crist. Does ryfedd i’r diweddar Athro Harri Williams gyfeirio ato fel ‘Y Pabydd Protestannaidd’!

Yn 1960 cafodd Küng ei benodi’n Athro Diwinyddiaeth ym Mhrifysgol Tübingen yn yr Almaen, ac yn 1963 yn bennaeth cyntaf y Sefydliad dros Ymchwil Ecwmenaidd. Chwaraeodd ran flaenllaw yn y paratoadau ar gyfer Ail Gyngor y Fatican (1962–5), a phenododd y Pab Ioan XXIII ef yn peritus (ymgynghorydd) i’r Cyngor. Golygai hyn ei fod yng nghanol y gwrthdaro rhwng yr arweinwyr traddodiadol a’r diwygwyr o fewn yr eglwys, a thyfodd yn fwyfwy siomedig yn wyneb methiant yr eglwys i’w diwygio’i hun. O hynny ymlaen bu’n gynyddol feirniadol o’r eglwys a’i harweinwyr, a’r rhwystredigaeth honno a gafodd fynegiant yn ei lyfrau.

Yn ystod y cyfnod hwn roedd y Babaeth yn wynebu her o gyfeiriad Diwinyddion Rhyddhad America Ladin, gyda’u syniadau cymdeithasol chwyldroadol. Ac roedd diwinydd arall, Edward Schillebeeckx o’r Iseldiroedd, wedi dechrau cynhyrfu’r dyfroedd gyda’i weithiau sylweddol yntau. Cafodd Küng ei lusgo gerbron y Cynulliad dros Athrawiaeth y Ffydd (etifedd y Chwilys) sawl gwaith, ac yn On Being a Christian mae’n cwyno bod hyn wedi peri iddo golli llawer o amser, pryd y gallasai fod yn ysgrifennu. Meddai: ‘The tiresome disputes forced on me afresh by Rome cost me at least two months of working time and working energies … The section planned [on prayer] therefore had to be dropped: a victim of the Roman Inquisition.’

Pen draw’r gwrthdaro hwn oedd i’r Cynulliad atal ei drwydded fel Diwinydd Pabyddol, y missio canonica, ym Mhrifysgol Tübingen yn 1979, er iddo barhau yn ei swydd fel Athro ‘seciwlar’ yno hyd ei ymddeoliad yn 1996.

Yn ddi-os, ei gyfrol fwyaf dylanwadol oedd On Being a Christian. Hon a enillodd glod i’w hawdur ymhell y tu hwnt i ffiniau’r Eglwys Babyddol. Mae’n cyffwrdd â phob rhan o ffydd a bywyd y Cristion, a hynny ar gefndir y byd y mae’n ceisio byw a thystio ynddo. Bu’n hynod boblogaidd. Cyhoeddwyd hi mewn clawr meddal yn fuan wedi iddi ymddangos yn Saesneg, ac fe’i gwelid ar werth mewn siopau newyddiaduron ac ar stondinau mewn gorsafoedd rheilffordd. Roedd gan Küng y ddawn i lefaru’n glir ac yn berthnasol, gan dorri drwy ganrifoedd o ddogmâu, a phwysleisio gogoniant a pherthnasedd oesol Crist ei hun.

Yn adran gyntaf y llyfr, mae ei ddiffiniad o oes dechnolegol, seciwlar yn dal yn werth ei ddarllen o hyd. Credai fod gwyddoniaeth a thechnoleg wedi rhyddhau dyn oddi wrth lawer o’i hualau, ond yr un pryd wedi creu caethiwed newydd. Dyna ben draw Marcsiaeth hefyd, meddai. Ond nid oedd yn besimistaidd ynghylch lle crefydd mewn bywyd: ‘It is the legal constraints of the technocratic society itself … which threaten to crush man’s personal dignity, freedom and responsibility … The really other dimension cannot be found on the plane of the linear, the finite, the purely human.’

Yn yr ail adran, fe’n harweiniodd i ystyried y gwahanol ddarluniau a gawn o Grist yn y Beibl, yn addoliad yr eglwys dros y canrifoedd, mewn dogma, ac mewn llenyddiaeth. Ac yn y drydedd adran, fe bwysleisiodd le’r eglwys ym mywyd y Cristion a bywyd y byd. Er mor finiog oedd sylwadau Küng ar yr eglwys y perthynai iddi, er gwaethaf y driniaeth a dderbyniodd drwy ei llaw, ac er gwaethaf ei holl ffaeleddau, roedd yn caru’r eglwys yn angerddol, ac yn caru ei Phen. Ar y diwedd, cyflwynodd y gyfrol i bob un sy’n chwilio, neu sy’n ansicr ei ffydd.

Crist ei hun oedd sail a sylfaen ffydd Küng: nid unrhyw ddogmâu amdano, ond y Crist a fyddai ei hun yn herio awdurdodau crefyddol ei ddydd. Ef yw ein patrwm: ‘Jesus himself in person is the programme of Christianity … The distinguishing feature of Christianity is Christ himself … He is himself the wholly concrete truth of Christianity … For faith, the true man Jesus of Nazareth is the true revelation of the only true God.’

Roedd yna rywbeth iach a ffres yn y modd y byddai Küng yn condemnio’r duedd sydd yn yr eglwys (pob eglwys!) i anrhydeddu’r hyn sy’n hen am ei fod yn hen: hen arweinwyr, hen draddodiadau, hen gredoau. Dim ond y Crist byw oedd yn cyfrif yn ei olwg, y Crist atgyfodedig, ac am hwnnw y siaradai ac yr ysgrifennai heb flewyn ar dafod. Roedd yn ddiwygiwr digymrodedd ac yn eciwmenydd brwd, a hynny yng ngwir ystyr y gair, sef ‘byd-eang’; dywedodd yn 2009 na fyddai heddwch rhwng cenhedloedd y byd nes y ceid heddwch rhwng crefyddau’r byd.

Ond yn bennaf oll cofiwn amdano fel cyfathrebwr dawnus, un y mae ei weithiau’n para i’n hysbrydoli.

Glyn Tudwal Jones