Archif Awdur: Golygydd

E-fwletin Sul y Pasg

Yr un yw neges y Pasg ag erioed, ond gyda’n hamgylchiadau mor wahanol ar ôl blwyddyn a mwy o’r Pla byd eang, efallai y bydd mwy o ddyhead a dathliad, mwy o obaith a llawenydd, mwy o gredu na dadansoddi ar Ŵyl Atgyfodiad Iesu eleni.

PROFIAD Y PASG

Tystia’r Testament Newydd nad atodiad i’r ffydd Gristnogol yw atgyfodiad Iesu; yn hytrach, ei atgyfodiad ef o feirw yw craidd a chalon y ffydd. “Os nad yw Crist wedi ei gyfodi, gwagedd yw ein pregethu ni, a gwagedd hefyd yw eich ffydd chwithau” (1 Cor. 15: 14). “No resurrection; no Christianity” (Michael Ramsey).

Ac eto, rhaid cydnabod nad yw credu yn yr atgyfodiad yn hawdd, yn enwedig mewn oes seciwlar a sinigaidd fel sydd heddiw. Y mae’r cyfan yn ymddangos yn afreal ac yn anwyddonol, fel tase’r efengylwyr wedi cynllunio diweddglo hapus i stori bywyd Iesu.

O droi at y Testament Newydd gwelir i ganlynwyr Iesu eu hunain gael trafferth fawr i gredu iddo gyfodi o’i fedd. Fe’u gadewir mewn ”penbleth” (Luc 24: 3), a chant anhawster i’w adnabod. I Mair, y “garddwr” ydyw (Ioan 20: 15); i Cleopas a’i gymar, cyd-deithiwr dieithr ydyw (Luc 22: 15); i’r disgyblion, “ysbryd” ydyw (Luc 24: 37); i’r pysgotwyr ar lan Mor Tiberias, dieithryn ydyw (Ioan 21: 4). Pan yw Mair Magdalen a Joanna a Mair mam Iago yn tystio i’w profiad wrth y bedd gwag, tybia’r un ar ddeg mai “lol oedd yr hanesion hyn, a gwrthodasant gredu’r gwragedd” (Luc 24:11).

Ar ba sail, felly, y gallwn ninnau heddiw gredu yn nirgelwch y trydydd dydd? Ofer, bellach, yw dyfalu ynghylch dull yr atgyfodiad. Cofier nad oedd neb yn bresennol pan atgyfodwyd Iesu; nid ei weld wrth iddo atgyfodi a wnaed, ond yn unig wedi iddo atgyfodi. Ac nid adfywhau ohono’i hun a wnaeth Iesu; yn hytrach “cyfododd Duw ef, gan ei ryddhau o wewyr angau” (Actau 2: 24).

Yr hyn sy’n drawiadol yw’r trawsnewidiad syfrdanol sy’n digwydd yn ymateb y disgyblion. Yn dilyn yr atgyfodiad fe’u gwelir – hwy a fu’n ymguddio’n llwfr y tu ôl i ddrysau clo “oherwydd eu bod yn ofni’r Iddewon” – yn mentro allan yn arwrol i strydoedd Jerwsalem (gan roi eu bywydau mewn perygl) i gyhoeddi bod yr Iesu a groeshoeliwyd yn fyw. Trowyd eu galar yn orfoledd, eu hofn yn hyder, eu dadrithiad yn argyhoeddiad, eu hocheneidiau yn gân. Prin bod unrhyw eglurhad credadwy arall am y newid radical hwn yn eu hymddygiad – ac am barhad a chynnydd yr eglwys ar hyd y canrifoedd – ond bod ysbryd y Crist byw, a grym ei atgyfodiad, ar waith ymhlith ei bobl.

Sonia David Jenkins (cyn-esgob Durham) am y duedd i feddwl am yr atgyfodiad yn nhermau tragwyddoldeb a’r byd a ddaw, ond, meddai, un o wirioneddau mawr y Pasg yw’r ffaith fod Crist gyda ni yn awr, ynghanol troeon a thrafferthion byd a bywyd. Tystia unigolion fel Simone Veil, C.S. Lewis a’r diwinydd Jurgen Moltmann, y trowyd eu hanffyddiaeth yn ffydd fyw wrth i Iesu ei ddatguddio ei hun iddynt mewn ffordd gwbl annisgwyl. Un o allweddeiriau’r diwinydd Emil Brunner yw “ymgyfarfod” (encounter). A yw’n bosibl i ninnau heddiw ymgyfarfod â Christ? A ddaw ef i ymgyfarfod â ni? Fel Cristnogion mynnwn ateb yn gadarnhaol. Fel y nesaodd gynt at y ddau ar y ffordd i Emaus, “a dechrau cerdded gyda hwy”, daw atom ninnau hefyd a’n gwahodd i’w ganlyn. Dyma hanfod profiad y Pasg.

Pa fath ddiwygiad (2)

Un arall a oedd yn amlwg yn y cyfnod yn arwain at y Diwygiad oedd Seth Joshua. Roedd ef a’i frawd Frank wedi eu hachub yn un o gyfarfodydd Byddin yr Iachawdwriaeth, ac yn eu gweithgarwch cenhadol cynta yn gweddïo, a chanu a gwerthu Beiblau. Byddai yn erbyn rhoi gormod o bwys ar athrawiaeth. Roedd pobol wedi blino, meddai, ar gael diwinyddion yn gwisgo’r efengyl mewn dillad athrawiaethol newydd. Mae yna lawer porth i’r deyrnas, meddai. Ac roedd Seth Joshua wastad yn uniongyrchol ei ddull a pharod ei ateb. Mae hanes amdano fe’n gofyn yn sydyn ryw noson i’w wraig: “Mary, wyt ti wedi cael dy achub?”

“Wel, Seth bach,” mynte hi, “rwyt ti’n gwybod mod i wedi cael fy nghonffirmo yn yr eglwys.”

“O, rwy’n gwybod hynny,” meddai Seth, “ac rwy’n gwybod dy fod ti wedi cael injection at TB hefyd, ond beth ofynnes i yw a wyt ti wedi cael dy achub?”

Fe ddaeth e â’i deulu i Gaerdydd, i ardal Splott. Ac fe aeth ati i godi pabell ar ddarn o dir yn ymyl fel lle i efengylu. Tra oedd e wrthi’n codi’r babell, daeth rhyw ddyn ifanc a gofyn iddo fe, “Oes ’na boxing match i fod ’ma?”

“Oes,” meddai Seth.

“Pryd mae’n dechre?”

“Bore fory.”

“Ond mae fory’n ddydd Sul.”

“Sdim gwahaniaeth,” meddai Seth, “better the day, better the deed.”

“Pwy sy’n bocsio, ’te?” gofynnodd y dyn.

“Fi sy’n ymladd y rownd gynta,” meddai Seth.

“Pwy sy’n dy erbyn di?”

“Rhyw foi o’r enw Beelsebub,” meddai Seth.

“Chlywais erioed amdano fe,” meddai’r dyn ifanc.

“O, mae’n un peryg,” meddai Seth. “Mae e’n heavyweight. Dere di i’w weld e bore fory.”

“Fe fydda i ’ma,” meddai’r dyn.

“Ac fe ddaeth,” meddai Seth, “a phan lediais i’r emyn cynta, roedd e’n gwybod ei fod e wedi cael ei ddal. Fe fwriwyd Beelsebub dros y rhaffau gan Dduw, ac fe achubwyd y brawd yna y bore hwnnw.”

Fel y medrwch ddychmygu, pregethu grymus a heriol oedd nodwedd amlyca Seth Joshua. Ond roedd yntau’n sylweddoli, gyda chefndir Byddin yr Iachawdwriaeth, beth oedd gwerth y gân a’r emyn.

Rhwng Hydref 1904 a Mawrth 1905 y parhaodd grym mawr y Diwygiad. Ond yr oedd yna rai defnynnau wedi disgyn cyn hynny. Yn y Ceinewydd, yn Sir Aberteifi, yr oedd yna weinidog o’r enw Joseph Jenkins wedi trefnu cyfarfodydd arbennig dros y Calan yn Ionawr 1904. Hanner cant ar y mwyaf oedd yn y rheini, ac ni chaed canu na gorfoleddu, dim ond chwilio’r calonnau. Yna wedyn, ym mis Chwefror, wedi oedfa pan bregethodd y gweinidog ar 1 Ioan 5.4: “Hon yw’r oruchafiaeth a orchfygodd y byd: ein ffydd ni,” fe wnaeth rhyw ferch ifanc o’r enw Florrie Evans ddilyn Joseph Jenkins i’w gartre. Dyma hi’n mentro curo’r drws, a chael ei gwadd mewn atyn nhw.

“Bûm yn disgwyl amdanoch yn y lobi,” meddai hi, “gan obeithio ddwedech chi rywbeth wrtha i, ond wnaethoch chi ddim. Mi es i atoch chi ar yr hewl, ond wnaethoch chi ddim sylw ohona i, dim ond dweud nos da. Rwy wedi bod yn cerdded lan a lawr o flaen y tŷ am hanner awr, ac yn y diwedd roedd yn rhaid i mi alw, oherwydd mae mater fy enaid i bron â’m lladd i. Gwelais y byd yn y bregeth heno. Rwy dan ei draed e. Alla i ddim byw fel hyn.”

A dyma Joseph Jenkins yn gofyn iddi, “A allwch chi ddweud ‘Fy Arglwydd’ wrth Iesu Grist?”

“Na,” meddai Florrie. “Rwy’n gwybod beth mae’n ei feddwl, ond alla i ddim ei ddweud e. Sa i’n gwybod beth ofynnai fe i fi ei wneud. Rhywbeth anodd falle.”

“Ie. O, ie,” meddai Joseph Jenkins. “Mae e’n gofyn pethe anodd – porth cyfyng sy’n arwain i hedd a llawenydd yr efengyl.”

Y bore Sul canlynol gofynnodd Joseph Jenkins a oedd gan rywun air o brofiad. Wedi i rai siarad fe gododd Florrie Evans, a dweud yn grynedig, “Rwy’n caru Iesu Grist â’m holl galon.” Dyna pryd y torrodd yr argae yn y Ceinewydd. Aeth geiriau Florrie fel trydan drwy’r rhai oedd yn bresennol. Fe afaelodd yr Ysbryd mewn dwy arall, Maud Davies a Mag Phillips, a’r rheini fel Florrie yn gantoresau. Fe ddechreuon nhw grwydro ymhlith eglwysi’r fro.

Cynhaliwyd cynhadledd arall yn Aberaeron ddiwedd Gorffennaf, ac yna yn y Ceinewydd ym mis Medi, a Seth Joshua wedi ei wahodd yno. Am y Sul cynta, 18 Medi, meddai, “Mae’r lle yma, yn llawn ysbryd diwygiad. Mae’n hawdd pregethu fan hyn!”

Wythnos ryfeddol oedd honno, gyda phob cyfarfod bob nos yn orfoleddus gan weddïo a chanu a thystiolaethu, a rhyw ddeugain wedi eu hachub.

JGJ

(i’w barhau)

Rhan 1

Rhan 3

Rhan 4

E-fwletin 28 Mawrth, 2021

Mae’n Sul y Blodau, ac wrth ail-ddarllen hanes Iesu yn cyrraedd Jerwsalem yn efengyl Marc (pennod 11), dyma sylweddoli rhywbeth am y tro cyntaf.

Er gwaetha’r cyfeiriad at ebol ym mhroffwydoliaeth Sechareia, mae’n anodd iawn gweld yr olygfa a ddisgrifir yn unrhyw beth ond parodi o frenhiniaeth a phŵer bydol. Mae Marc yn pwysleisio na fu neb ar gefn yr ebol o’r blaen – felly y tebygrwydd yw na fyddai’n gydweithredol. Nid brenin sy’n marchogaeth ond rhyw werinwr yn ceisio rheoli anifail stwbwrn. Mae’r disgyblion yn rhwygo canghennau oddi ar y coed ac yn taflu eu dillad o flaen yr anifail. Tipyn o draed moch (traed asyn?). Mae’r dyrfa yn gweiddi “Hosanna! Clod i ti!” Onid tynnu coes maen nhw, wrth i’r saer anfrenhinol hwn gyrraedd? Rhyw fath o brotest ddychanol sydd yma, nid taith fuddugoliaethus rhywun fyddai’r dyrfa yn debyg o’i gydnabod yn Feseia.

Er mai canghennau deiliog a chwifiwyd, daethom ni’r Cymry i alw’r achlysur yn Sul y Blodau. A dyna feddwl am brotest fwy diweddar gyda blodau – y merched ymgasglodd ar Gomin Clapham yn ddiweddar i fynegi eu galar at farwolaeth erchyll Sarah Everard, ac yn eu tro cael eu hatal a hyd yn oed eu cam-drin gan yr heddlu. Mae tyrfaoedd yn cario blodau, mae’n amlwg, yn beryglus i’r awdurdodau.

Er i heddlu cyfnod Iesu adael llonydd i’r saer a’i ebol ar y Sul, y diwrnod wedyn fe ddwysaodd ei brotest trwy fynd i’r deml a dymchwel byrddau’r masnachwyr. Fel Heddlu’r Met, nid oedd heddlu’r Deml na heddlu’r Ymerodraeth yn teimlo y gallent anwybyddu hyn. Erbyn y nos Iau, arestiwyd Iesu, cafwyd rhyw lun ar brawf ac fe’i croeshoeliwyd ar brynhawn Gwener.

Nid dim ond cofio Iesu sy’n nodweddu’r wythnos hon eleni, ond hefyd dechrau dau ymgyrch etholiadol – y naill ar gyfer Senedd Cymru, a’r llall ar gyfer pedwar Comisiynydd Heddlu, Tân a Throseddu Cymru. Mae’r ail ymgyrch yn debygol o fod dan gysgod y cyntaf yn y cyfryngau, ac nid oes lwfans ymgyrchu i sicrhau fod ymgeiswyr yn gallu danfon hyd yn oed un daflen at bob cartref. Pum mlynedd yn ôl gwelwyd sbwylio papurau pleidleisio llawer yn yr etholiad am na wyddai pleidleiswyr ddigon amdano i fwrw eu pleidlais.

Ond mae’r bleidlais yn bwysig. Yng Nghymru, mae’r pedwar Comisiynydd wedi mabwysiadu dull plismona gwahanol i’r Met. Cafwyd llu o wylnosau cwbl heddychlon, wedi eu gwarchod ac nid eu herlid gan heddluoedd Cymru, ar noson gwylnos Comin Clapham. Gwelwyd ymdrechion tebyg i ganiatáu protestiadau Gwrthryfel Difodiant a Bywydau Du’n Bwysig yng Nghymru.

Mae’r Comisiynwyr wedi defnyddio peth o’u cyllideb i geisio atal troseddau trwy gyllido gwaith ieuenctid, a sefydlu cynlluniau i wrthsefyll effeithiau profiadau annymunol ym mhlentyndod rhai sy’n gallu arwain at drosedd yn nes ymlaen. Ond nid pob ymgeisydd fydd am barhau’r polisïau hyn.

Felly wrth i chi gofio plismona creulon Ymerodraeth Rhufain yr wythnos hon, ymdynghedwch i bleidleisio yn etholiadau Comisiynwyr Cymru. Mae yna wefan Gymraeg i’ch helpu – www.choosemypcc.org.uk/cy. Da chi, bwriwch eich pleidlais ar Fai 6 er cof am y cyfiawn Iesu.

Cennad a Thyst

Cenn@d a Thyst

Gŵyl Ddewi eleni lansiwyd dau gylchgrawn wythnosol Cymraeg. Un oedd Cenn@d, cylchgrawn newydd y Bedyddwyr a’r Presbyteriaid, yn cyfuno’u papurau enwadol, sef Seren Cymru (1856) a’r Goleuad (1869).

Yr un wythnos yr oedd yr Annibynwyr yn ail-lansio Y Tyst, eu papur wythnosol, gyda sôn am ddatblygiadau cyffrous ar gyfer y papur a’u gwefan. Nid oeddynt am ymuno â’r Bedyddwyr a’r Presbyteriaid i gyhoeddi un papur wythnosol ar lein.

Fel arfer, testun llawenydd fyddai cylchgrawn Cymraeg newydd, heb sôn am ddau (er mai ail-lansio oedd un) ond, i’r rhai a ŵyr y cenfndir, cymysgedd o ddiolch heb ddathlu, tristwch a siom yw’r digwyddiad i mi ac i eraill. Dewis yr Annibynwyr oedd peidio â bod yn rhan o’r fenter. Gobaith heb ei gyflawni yw Cenn@d felly, ac roedd yr ysgogiad i barhau heb yr Annibynwyr yn siŵr o gynnwys elfennau eraill bellach, fel ystyriaethau ariannol ac ymarferol. Nid yw ‘nod’ y Cenn@d chwaith mor glir ag ydoedd i’r tri enwad. Dewis ail orau yw bod heb yr Annibynwyr. Mae rhai wedi sibrwd gobaith y byddant yn ymuno yn y dyfodol. Ond mentrwyd lansio Cenn@d mewn gobaith a ffydd. Nid yw’r Ysbryd yn aros yn ei unfan, meddai pregeth fawr Steffan yn yr Actau.

Gwell egluro. Mae’r cydweithio a’r rhannu rhwng y tri enwad yn arbennig iawn: ffydd a chred, gweinidogaeth a gofalaethau, gweinyddu sacramentau, rhannu adeiladau a chydaddoli cyson ac yn ddiweddar y Panel Diogelu. Ers ugain mlynedd y mae’r tri enwad wedi bod yn rhannu hanner (pedair tudalen) eu papur enwadol gyda’i gilydd. Maent yn gytûn ar yr hyn sy’n gwneud eglwys ac yn cael ei wireddu yn yr eglwys leol, sef ‘cymdeithas o bobl sy’n addoli Duw, yn cyffesu Iesu yn Arglwydd, ac wedi eu galw i fod yn dystion iddo’. Mae gan bob enwad ei strwythur i gynnig cefnogaeth a chymorth i’r eglwysi lleol, ond yr eglwys leol sy’n galw gweinidogion ac yn dewis arweinyddion. Fe ddywedir, a hynny’n hollol gywir, fod amrywiaeth o fewn eglwys Crist yn naturiol a phwysig, ond does dim amrywiaeth o werth yn ein plith. Y gwir yw ein bod yn rhy debyg!

Nid ecwmeniaeth

Nid sôn am ‘uno enwadau’ y mae ‘ecwmeniaeth’ ond am y cydweithio sydd yn arwain yr eglwys fyd-eang i berthynas ddyfnach â’i gilydd ac â Duw. Mae nifer fawr o aelodau’r capeli yn credu fod y cydweithio rhyngom wedi ein harwain, yn araf, i ddyfnach ‘undod’, ond nid yw ystyr yr ‘undod’ hwnnw yn glir. Mae’n hawdd deall yr awydd a’r cyfrifoldeb ym mhob enwad i warchod eu hetifeddiaeth ond perygl hynny yw credu mai ein henwad yw’r etifeddiaeth (‘I draddodiad fod yn fyw, rhaid iddo newid’, Bruce MacLaren). Mae penderfyniad yr Annibynwyr yn ymddangos yn bendant a therfynol ac roedd y bleidlais yn yr Undeb, mae’n debyg , yn unfrydol. Ymddengys mai ‘parhau’n enwadol’ fydd hi i’r dyfodol ac na fydd sôn am ‘undod’ ar unrhyw agenda. A phetai sôn am uno yn y dyfodol pell, fe fyddai’r broses honno yn feichus o araf a diflas.

Ond mae tristwch dyfnach nag uno papurau ac enwadau – a rhywbeth sy’n mynd i galon ein hargyfwng fel eglwysi a’n cymunedau Cymraeg. Pan mae tri chapel, ar gyfartaledd, wedi bod yn cau yn wythnosol yng Nghymru ers degawdau, fe wyddom beth yw dyfnder ein hargyfwng.

Tristwch a methiant

Nid oes yr un enghraifft o’r enwadau Anghydffurfiol yn cyflwyno, gyda’i gilydd, raglen genhadol hirdymor i Gymru. Er yr holl gydweithio, pob enwad â’i rhaglen fu ac ydyw’r drefn o hyd. Dyma un enghraifft ddiweddar.

Mae’r Annibynwyr yn dechrau ar gynllun, ‘Arloesi a buddsoddi’, sy’n cynnig arian sylweddol i eglwys / eglwysi i ddatblygu rhaglen genhadol a allai arwain at brosiectau, gweithgarwch a gweithwyr newydd. Nid cyfle i fedru trwsio’r to fydd ‘Arloesi a buddsoddi’. Cynllun manwl i genhadaeth leol ydyw.

Ers rhai blynyddoedd, mae’r Presbyteriaid yn gweithredu cynllun tebyg ar gyfer eglwys / eglwysi trwy fuddsoddi arian o werthiant capeli er mwyn datblygu prosiectau cenhadol / cymunedol, gwaith plant, ieuenctid a.y.b. Rhan o ffrwyth y cynllun yw nifer o ‘weithwyr cenhadol’ a nifer ohonynt o enwadau eraill. Cynllun cenhadol lleol ydyw, fel ‘Arloesi a buddsoddi’.

Rhaglen Genhadol 2021–2071 i Gymru

Rhaid wrth raglen hirdymor i wynebu argyfwng ein heglwysi a’n cymunedau. Nid cenhadaeth yma ac acw lle mae gan yr enwadau gapel, ond rhaglen gynhwysfawr Teyrnas Dduw i Gymru. Nid yr un fyddai’r amgylchiadau ym mhob ardal, wrth gwrs, ond fe fyddai’n rhan o’r un rhaglen.*

(* Mae Dafydd Iwan wedi cyfeirio at hyn yn ddiweddar, yn arbennig o safbwynt cyfrifoldeb cymunedol ac adeiladau’r enwadau. Mae rhai enwadau mewn gwledydd eraill hefyd wedi datblygu un rhaglen genhadol.)

Ai meddyliau gweinidog wedi ymddeol, naïf, yw’r meddyliau hyn? Neu ai perthyn i’r gorffennol y mae ysbryd Cristnogol, mentrus a radicalaidd Cymru? A aeth ein gweledigaeth o’r Deyrnas yn rhy gyfyng a’n Duw yn rhy fach?

Mae’n sefyllfa sy’n gofyn am gwestiynau caled ac anodd. Yr ydym, gobeithio, yn ddigon aeddfed i’w gofyn mewn cariad a goddefgarwch, mewn galar gwirioneddol, mewn gweddi ac yng ngobaith pobl y Pasg , gan werthfawrogi ein hetifeddiaeth gyfoethog a diolch am aberth y ‘cwmwl tystion’.

Wrth gwrs, mae dweud dim yn bosibl a bod yn grefyddol gwrtais rhag tarfu ar neb na dim. Mae lle i gredu fod hynny yn dod yn gyffredin iawn yn ein plith.

Cwestiynau

Ai Duw sydd wedi ein harwain i gydweithio drwy argyfwng ein heglwysi? Ac os felly, a oes awgrym ein bod, yn groes i’n gobeithion, wedi mynd mor bell ag y gallwn yn ein perthynas â’n gilydd?

A allwn ddweud mai mater i’r Annibynwyr ydyw ac nad oes gennym hawl i fusnesu ag enwad arall? Fe fyddai llawer yn cytuno â hynny, wrth gwrs. Ond eto … yr holl gydweithio a’r addoli? Ein cytundeb ar beth yw eglwys, ein bod yn rhannu yr un diwylliant cyfoethog a’r un iaith, ein bod yn gymdogion? Yr un maes cenhadol? Yr un Arglwydd?

Ond tybed, os yw un drws yn cau, fod yr Ysbryd yn agor drysau eraill? A dyma, efallai, un drws posibl.

1) Ildio mewn tristwch i’r rhai sy’n gweld ‘ecwmeniaeth’ yn fygythiad (a gwybod y byddai ‘uno’r enwadau’ yn broses faith a llafurus) a chredu bod ein cenhadaeth yn ein clymu yn un, yn ôl y Testament Newydd.

2) Nid enw papur wythnosol sy’n bwysig ond ei gynnwys. Yn hanes Cenn@d a’r Tyst fe allai’r ddau gynnwys yr un deunydd a’r deunydd hwnnw yn bennaf fyddai datblygu a hyrwyddo’r rhaglen genhadol. (Nid cynnwys ar gyfer y Pedair Tudalen fyddai hyn.)

3) Gan fod argraffu mewn print ac/neu ar y we yn rhan o’n trafodaeth a’n cyfathrebu bellach, fe ellid rhoi materion enwadol ar wefannau’r enwadau – heb ddibrisio’r materion hynny gan y bydd trefnu a chynllunio yn hollbwysig mewn cenhadaeth dymor hir – a rhoi materion a deunydd a rhaglen ein cenhadaeth yn gyffredin i’r tri enwad. Fe allai hwn fod mewn print neu ar y we yn unig.

4) Fe fyddai rhaglen genhadol o’r fath yn golygu cyfnodau rheolaidd o gydaddoli lleol a rhanbarthol. Nid mewn pwyllgorau y byddai’r cenhadu yn datblygu, ond mewn addoli, arweiniad y Beibl a thrafod yn adeiladol gyda synnwyr cyffredin a doethineb yr Ysbryd. Fe fyddai’n gyfle hefyd, drwy’r we, i wneud ein heglwysi o bob enwad yn fwy democrataidd ac agored i’r holl aelodau.

Yn hyn, fe fyddem yn dod i sylweddol bod Duw wedi rhoi mwy o adnoddau i ni ar gyfer ein tasg nag yr ydym yn ei sylweddoli, digon i sefydlu eglwysi agored, newydd a llydan, gyda gweithgarwch cymunedol a phersonol a thwf mewn ysbrydolrwydd ac amgyffred cyfoeth y Beibl i’r cyfnod hwn. I faes cenhadol fel Cymru, mae ein hadnoddau yn fawr ond adnoddau Duw yn fwy. Gwybod hynny fydd dechrau ein hadferiad.*

(* Nid oes yma fwriad i drafod yr undod diwinyddol efengylaidd sy’n croesi ffiniau enwadol. Mae’r undod hwnnw i’w weld mewn ‘eglwysi efengylaidd’ neu’r gymuned glòs, efengylaidd . Fe fyddai ‘cenhadaeth yr enwadau anghydffurfiol’ yn esgor, gobeithio, drwy’r Ysbryd ar weithgarwch / eglwysi llydan, cynhwysol a chymunedol. Mae holl weithgarwch Duw yn y Beibl ac mewn hanes yn tystio bod cenhadaeth yn ei chyfoeth yn fwy nag efengylu, wrth gwrs.)

Y Tyst a’r Cenn@d

Mae’r erthygl hon yn cael ei hysgrifennu ar ôl gweld y rhifyn cyntaf o’r ddau gyhoeddiad, ac y mae’r ddau yn ddeniadol a hawdd eu darllen o ran diwyg a chynnwys. Gan Cenn@d yr oedd y dasg anoddaf, ond mae’r cyfuno yn naturiol ond (yn fwriadol?) heb gynnwys newyddion enwadol. Mae erthygl o groeso i’r Cenn@d gan Mererid Hopwood (tudalen flaen) ac un arall gan Lywydd y Pwyllgor Llywio, Yr Athro Densil Morgan. Mae Ysgrifenyddion y ddau enwad yn dymuno’n dda hefyd. Mae mwy o bwyslais ar y croeso nac ar ddathlu. Nid oes unrhyw gyfeiriad yn y rhifyn cyntaf at y siom nad yw’r Tyst yn rhan o’r datblygiad! Rhifyn cyntaf gwylaidd a gobeithiol ydyw. Mae lle amlwg i ddeunydd defosiwn ac arweiniad ar gyfer y Grawys, a gobeithio y bydd hynny yn elfen gyson yn Cenn@d.

Mae rhifyn ail-lansio Y Tyst yn hyderus a chyffrous, ac yn cyflwyno rhagflas o’r hyn sydd i ddod. Mae lle i faterion enwadol, wrth gwrs, gan gynnwys rhan gyntaf coffâd John Gwilym Jones i’r diweddar Vivian Jones ac erthygl gyntaf i ieuenctid gan ieuenctid. Mae gair o ddymuno’n dda i’r Cenn@d hefyd gan y golygydd.

Dau ddyfyniad

Mae’r golygydd yn nodi bod Undeb yr Annibynwyr ‘angen parhau gyda’r Tyst ar hyn o bryd’. Cymal hwylus iawn yw ‘ar hyn o bryd’. Rhaid gofyn felly: a oes gobaith y daw y pryd hwnnw, a pha bryd? Fe all heddiw, wrth gwrs, fod yn amser Duw oherwydd bod y Bedyddwyr a’r Presbyteriaid angen yr Annibynwyr. Yr ydym angen ein gilydd – er mwyn yr Efengyl ac er mwyn ein Cymru Gymraeg.

Mae’r Dr Geraint Tudur yn cyflwyno’i gyfres fisol newydd am bwysigrwydd y Cyngor Cenhadol Byd-eang (CWM) i’r Annibynwyr. Mae’r Presbyteriaid hefyd yn perthyn i’r teulu hwn o 32 o eglwysi. Mae CWM yn gwbwl ecwmenaidd, neges a ddysgwyd pan wrthododd llawer o eglwysi’r enwadaeth Ewropeaidd oedd yn amherthnasol i’w tystiolaeth – fel y mae’n ymddangos yng Nghymru, wrth gwrs. Dyna sydd wedi digwydd ym Madagasgar, Jamaica a De India. Mae’r egwyddor o rannu doniau ac adnoddau yn rhyngwladol yn ogystal ag o fewn ffiniau un gwlad fechan fel Cymru yn sylfaenol i CWM.

Ond yr un mor bwysig yw fod Undeb yr Annibynwyr Cymraeg yn rhan o Undeb Eglwysi Annibynnol y Byd. ‘Yr ydym,’ meddai Geraint, ‘yn cael ein galw fel Annibynwyr o’n mannau cyfforddus a’n corneli diogel … ni thâl i ni fod â meddyliau caeedig.’ Maent yn eiriau grymus a gwir. Fe wyddom fod ehangu gorwelion yr eglwys leol tu hwnt i adeilad ac enwadaeth yn dasg i bob enwad. Ond fe ddywed Geraint hefyd: ‘Ein braint ni fel Annibynwyr Cymru yw cael gweld a chymryd ein lle yn hyderus yng nghanol yr holl weithgarwch cynhyrfus hwn yn ein byd.’

Er mor bwysig hynny, fe fyddai’r Annibynwyr, y Bedyddwyr a’r Prebyteriaid yn cydnabod nad oes dim pwysicach na’r fraint a’r alwad y mae Duw wedi’i rhoi i ni i fod yn dystion yng Nghymru, y winllan fechan a roddwyd i ni. Yn ôl Iesu, heddiw yw Dydd yr Arglwydd. Fe’n galwodd yng Nghrist i ymateb i’w lais ar y dydd hwn o brysur bwyso.

‘Kairos’ yw gair y Testament Newydd – gair Iesu ar ddechrau ei weinidogaeth – yn datgan nad gair ddoe ydyw, na gair yfory chwaith, ond gair HEDDIW. Ac onid yw Iesu hefyd yn galw ar ei bobl i ollwng gafael ar bopeth arall, er mwyn y Deyrnas?

Pryderi Llwyd Jones

(8 Mawrth 2021)

E-fwletin 21 Mawrth, 2021

Amser Newid

Yn ddyn ifanc daeth fy nhad o hyd i fwyell o Oes y Cerrig mewn cae o’r enw Cae Ffynnon.

Amaethwr yng nghanol yr ugeinfed ganrif yn dal bwyell yn ei law oedd, yn ei thro, wedi bod yn llaw amaethwr arall, oedd yn trin yr un tir, yn gweld pwysigrwydd yr un ffynnon, o leiaf bum mil o flynyddoedd ynghynt. Dwy law, un garreg a miloedd ar filoedd o flynyddoedd.

Plentyn y 20au wedi byw trwy galedi’r 30au ac erchyllterau’r Rhyfel oedd fy nhad. Wn i ddim beth fyddai dirnadaeth fy nghyndeidiau neolithig o dduw, o ddyddiau’r wythnos nac o’r drefn newydd o amaethu ond wnai fy nhad ddim ond yr hyn oedd yn angenrheidiol ar y Sul a gweddïo o’r frest ar ei liniau yn y sêt fawr fyddai ei arfer.

Gallai fy nhad glymu sach am ei ganol a’i lenwi â had pan oedd angen hadu rhyw batsh o dir coch nad oedd werth deffro’r tractor ar ei gyfer. Gallwn ddychmygu llinyn di-dor rhwng fy nhad a ‘Dameg yr Heuwr’. Llinyn yr oedd datblygiadau technolegol, a brysurwyd gan ddau ryfel byd, wedi ei dorri, ac nad oedd yn perthyn i fyd y rhan fwyaf o’i gymdogion.

Collais fy nhad yn fy ugeiniau cynnar. Un o’r pethau yr hoffwn i fwyaf fyddai fod wedi cael ei adnabod pan oeddwn wedi aeddfedu digon i’w holi’n iawn a thrafod gydag o.

Tybed sut bydda fo wedi ymateb i’r datblygiadau ers y 1990au? Tybed beth fyddai ganddo i’w ddweud am fy agweddau llai uniongred i?

Fuodd o byw i brynu fy mhrosesydd geiriau cyntaf i mi. Welodd o erioed gyfrifiadur fel y cyfryw.

Am ran helaeth o’i fywyd roedd newid wedi digwydd ar y gorau ac yn llythrennol ar garlam, ond gan amlaf ar gefn ceffyl a throl. Tua’r diwedd aeth pobl ar ras i’r lleuad, a newid yn cythru mewn ceir cyflym, ac ar concord ac yn cael ei weiddi i lawr y ffôn. Ond nid ffôn symudol.

Be fydda fo’n wneud o newid sy’n digwydd wrth yr eiliad ac yn cael ei brysuro gan ddau ryfel y pandemig a’r cyfryngau cymdeithasol? Y ddau yma fel y ddau ryfel byd yn dod â dinistr, a chyfleoedd, ac yn prysuro newid oedd eisoes ar y gweill nes bod rhywun prin yn ei weld yn digwydd.

Roedd y fwyell wedi dod o’r hyn a ddisgrifir fel ffatri fwyeill ym Mhenmaenmawr. Felly roedd llwybrau masnach yn estyn i’r byd hyd yn oed i denant cyntaf Cae Ffynnon ond dim ond ambell i ddyn ifanc fyddi’n ei mentro hi maen siŵr. Er ei fod yn gwybod am eangderau’r byd, yn ddyn ifanc gallai nhad roi tro ym mhen y ceffyl a chymryd amser i bwyso a mesur lle roedd y llwybr yn mynd a fo. I mi, yn ifanc a gwyllt, roedd rhaid bod yn ofalus gyda’r llyw â’r brêc os am gadw’r car ar y draffordd. Bellach mae hi fel petai’r ffordd ei hun yn newid bob eiliad.

Yr eironi yw fod newid yn barhaus, byth yn peidio, byth yn newid. Ond anaml allwn ni ei weld o’n digwydd.

Efallai mai dyna sy’n gwneud ein cyfnod ni yn un anghyffredin. Gallwn deimlo a gweld y newid. Mae’n ddaeargryn.

Am ryw reswm gadawodd y ffermwr cyntaf hwnnw y fwyell ar ôl. Roedd o ar frys neu roedd hi wedi mynd yn hen ffasiwn. Yr her i ni yn y daeargryn yw troi pen y ceffyl yn ddigon sydyn a phenderfynu be i roi yn y drol a be i adael ar ôl.

E-fwletin 14 Mawrth, 2021

Diwedd neu ddechrau ?

Yn ddiweddar mae llawer o drafod wedi bod ar yr angen i’r Cymry wybod eu hanes eu hunain. Ond fe ddylem fel Cymry Cristnogol edrych hefyd ar ein hanes i roi hyder ac ysbrydoliaeth i ni wrth fentro i’r dyfodol.

Mae rhan o’n hanes sydd yn cael ei anwybyddu bron yn llwyr, sef hanes Cristnogaeth yn y cyfnod ar ôl i’r Rhufeiniaid adael Prydain. Ym mhob man arall, diflannodd y ffydd Gristnogol gyda’r Rhufeiniaid, ond yn ne-ddwyrain Cymru datblygodd ffurf newydd o Gristnogaeth, a fu, yn ôl John Davies, yn “feithrinfa yr eglwys Geltaidd a chroth gweithgarwch a adfywiodd Ewrop.”

Prin yw’r Cymry sydd yn ymwybodol o’n cyfraniad i ddatblygiad yr eglwysi Celtaidd ac adfywiad ffydd y bumed ganrif. Tybiaf mai’r rheswm pennaf ein bod yn anwybyddu’r hanes yw bod mwyafrif yr arweinyddion cynnar yn fenywod. Pwy oedd Arianwen, Belyau, Ceinwen, Cain(drych), Clydai, Cynheiddon, Dwynwen, Eiluned, Goleudydd, Gwawr, Gwen, Gwladys, Gwrgon, Illud, Lluan, Marchell, Meleri, Nefydd, Nefyn, Rhiangar, Tangwystl, Tudful, Tutglud, Tybie? (Rhain oedd merched Brychan Brycheiniog o’r Cognatio de Brychan, C10. Gweler hanes y Santesau Celtaidd 388-680 yn y Wicipedia Cymraeg.)

Cydweithiodd y rhain gydag Elen, gweddw Macsen Wledig a’i theulu, oedd â chysylltiad â Martin o Tours. Fe wyddai hi felly am y datblygiadau yn ne-ddwyrain Ewrop, lle symudodd y Cristnogion o argyhoeddiad o’r trefi Rhufeinig, a lle y gwanychodd sylfeini’r ffydd pan ddaeth Cristnogaeth yn ‘grefydd swyddogol’.

Ni threuliodd y menywod hyn amser yn hiraethu am yr hyn a fu neu yn poeni am gadw adeiladau eglwysig trefol ar agor. Sefydlwyd cymunedau Cristnogol newydd dan yr enw ‘llannau’ ar gyfer Cristnogion o’r ddau ryw, a chafwyd cefnogaeth ambell frawd neu fab i wneud hynny. Gwyddom amdanynt oherwydd eu bod yn perthyn i lwyth lle’r oedd menywod yn etifeddu tir ac felly yn rhoi eu henwau i’r llannau. Llwyddasant i ddod â Christnogion at ei gilydd. Buont yn addysgu a chryfhau ffydd Cristnogion eraill gan ddangos eu argyhoeddiad drwy eu gweithredoedd, drwy garedigrwydd a thrwy gymwynasgarwch a haelioni.

Digwyddodd rhywbeth “unigryw” yn ne-ddwyrain Cymru ar ddiwedd y bedwaredd a dechrau’r bumed ganrif a welodd Gristnogaeth yn dod yn brif ffydd Cymru am y tro cyntaf. Datblygodd “gwraidd pwysigrwydd allweddol y fro honno fel meithrinfa’r Eglwys Geltaidd.” Pan sonnir am saint enwocaf y chweched ganrif dywedir eu bod yn dod o deuluoedd Cristnogol a’u bod bron i gyd yn wyrion neu orwyrion i’r menywod hyn!

Hen hanes! Ond heddiw mae sefyllfa debyg yng Nghymru. Mae’r ffydd Gristnogol yn diflannu’n gyflym. Trown yn ôl at ein hanes, nid er mwyn ail-fyw’r gorffennol ond i fagu hyder. Trwy weld beth yr ydym wedi ei gyflawni, gallem adeiladu yn gadarnhaol gan oresgyn yr heriau wrth weithio tuag at ddyfodol gwell. Ni ddylem geisio cadw ein haddoliad a’n cymunedau Cristnogol fel y buont, ond addasu ar gyfer y dyfodol. Ond mae’n hanfodol ein bod yn dod at ein gilydd. Dylid pwysleisio addysg, caredigrwydd a haelioni ac, yn bwysicaf, datblygu trefn ac arferion Cristnogol priodol i’r sefyllfa wrth wynebu heddiw ac yfory. Os gwnawn hynny, fyddwn ni ddim yn wynebu’r diwedd – ond yn hytrach fe welwn ddechreuad newydd.

E-fwletin 7 Mawrth, 2021

Dwi wedi bod yn meddwl yn ddiweddar am yr ymateb gwahanol i gau ysgol a chau capel. Pan fydd sôn am gau ysgol, mae’r ymateb yn chwyrn – a chwbl ddealladwy – a’r rhesymeg fel arfer yw fod yr ysgol yn “galon y gymuned”. Nawr gellir dadlau i ba raddau y mae ysgol gynradd yn galon i’r gymuned, ond yn sicr i rieni’r plant, dros y cyfnod y mae eu plant yn mynychu’r ysgol, y mae’r ysgol yn ganolbwynt pwysig, ac yn lle sy’n tynnu teuluoedd y plant at ei gilydd. Ar y llaw arall, gwelwn gapeli yn cau un ar ôl y llall heb i fawr neb godi llais mewn protest o fath yn y byd, ar waethaf y ffaith ein bod i gyd (wel y rheini ohonom sydd dros hanner cant oed) yn cofio amser lle mai’r capel mewn gwirionedd oedd “calon y gymuned”. Y capel oedd canolbwynt ein gweithgaredd cymdeithasol – yno y clywsom straeon mawr y Beibl, yno y cawsom flas ar ganu a chyd-adrodd, ar ddarllen a pherfformio yn Gymraeg, a’r capel oedd yn trefnu ein trip blynyddol i lan y môr a chanolbwynt ein Nadolig, a llawer mwy.

Pam, felly, y difaterwch pan fydd capel yn cau? Beth ddigwyddodd i’n diwylliant i achosi’r fath ddifrawder? Neu efallai mai’r cwestiwn ddylen ni ofyn yw, beth ddigwyddodd i’n crefydd ni? Tybed oedd ein Cristnogaeth wedi tyfu’n ddiwylliant seciwlar heb i ni sylweddoli, ac fel y daeth ffurfiau newydd ar ddiwylliant ac adloniant a chreadigrwydd i ddisodli rôl y capeli, fe sylweddolwyd, yn rhy hwyr, mai cragen wag oedd ein crefydd mewn gwirionedd? Ac wrth i’r cynulleidfaoedd gilio, ac wrth i’r gweddill ffyddlon prin heneiddio, mae peryg fod y strwythur enwadol – y strwythur hwnnw na fynnwn ymryddhau o’i grafangau – yn ymdebygu fwyfwy i law farw.

Ond rhy hawdd yw taflu bai ar yr enwadau a’r awdurdodau enwadol. Un peth sylfaenol sy’n wir amdanom ni’r Cymry yw mai ymlyniad at y lleol a’r cyfarwydd sy’n ein cynnal drwy bob tro ar fyd. Roedd Gwynfor Evans yn hoff o ddweud mai “Cymuned o gymunedau” yw Cymru, ac rwy’n eitha siŵr erbyn hyn ei fod yn ymwybodol iawn mai gwirionedd deufin oedd hwnnw, yn yr un modd ag y gall brogarwch droi’n blwyfoldeb. Nid gormodiaith yw honni mai un o lwyddiannau mawr y diwylliant Cymraeg dros yr hanner can mlynedd diwethaf yw’r rhwydwaith rhyfeddol o Bapurau Bro sy’n dal i ffynnu ar draws y wlad, a hanfod y llwyddiant hwnnw yw ymlyniad ein pobl at eu bro eu hunain, – ymlyniad at y lleol, y plwyfol, a’r cyfarwydd.

A dyna’r union ymlyniad sy’n cadw ein rhwydwaith bregus o gapeli i fynd, ac y mae’n rhaid inni ddeall hynny wrth gynnig y ffordd ymlaen. Ond ar yr un pryd, rhaid canfod y rhywbeth newydd hwnnw a all gydlynu’r capeli sydd ar ôl – y rhai fydd yn goroesi’r cyfnod clo – i greu deinameg Cristnogol newydd yn ein gwlad. A dyna lle dwi’n gweld gwaith Cristnogaeth 21yn gorwedd. Canfod y llinyn cyswllt hwnnw sydd wedi ei chwalu gan gulni enwadol a phlwyfoldeb gweledigaeth, ond sy’n bodoli yn arweiniad Crist ei hun.

Be garwn i weld yw creu maniffesto y gall unrhyw gapel neu eglwys – o ba enwad bynnag – ymrwymo iddo, maniffesto o Gristnogaeth ymarferol sy’n ysgafn ar ddogma a diwinyddiaeth, ond yn drwm ar weithredu cariad yn ein cymdeithas. Rhaid dangos fod eglwys Crist yn rym yn ein cymunedau, dros barch a chyfartaledd, dros ryddid eangfrydig, ac o blaid y tlawd, y gwan, y diymgeledd a’r di-gartref. Anghofiwn y pethau sy’n ein gwahanu, a chanolbwyntiwn ar yr hyn, yng Nghrist, sy’n ein clymu gyda’n gilydd. Dyma hyd y gwelaf fi yw’r ffordd i roi bywyd newydd i’n capeli, rhoi dimensiwn cenedlaethol (a chydwladol) i’n bywydau fel Cristnogion, a denu’r ifanc yn ôl at y ffydd.

Gall y pandemig dieflig hwn sydd wedi achosi cymaint o boen a diflastod, fod yn achubiaeth i Gristnogaeth yng Nghymru, dim ond inni gydio yn y cyfle.

Pa fath ddiwygiad a ddaw nesaf?

(Rhan 1)

Yn wyneb y chwalfa ddifaol a achoswyd gan yr haint hwn, mae’n rheidrwydd arnom holi beth fydd hynt Cristnogaeth yn ystod y ganrif hon. Un o’r posibiliadau yw y gwelwn eglwysi yn gafael yn yr hanfodion, ac yn wynebu her Iesu i fod yn ddisgyblion a gweision Teyrnas Dduw. Bydd rhai eraill yn fuan iawn yn ystyried posibiliadau diwygiad emosiynol, sy’n medru dod fel corwynt ysbrydol. Dyna paham y gallem ystyried eto beth yw natur y math yna o brofiad. Felly, dyma fynd dros ambell hanesyn o ddwy ganrif ddiweddar ym mywyd Cymru “pan welwyd yr Ysbryd yn meddiannu eneidiau”.

Mae yna hanes yn Llyfr Cyntaf Samuel (10.5) lle mae Samuel yn dweud wrth Saul:

“Wedi iti gyrraedd y dref, byddi’n taro ar fintai o broffwydi yn dod i lawr o’r uchelfa gyda feiol a drwm a phib a thelyn o’u blaen, a hwythau’n proffwydo.”

Yn union wedi ei ordeinio’n frenin Israel fe gwrddodd Saul â’r criw hirwallt anystywallt yma, yn canu fel pethau gwyllt, ac yn dawnsio i gyfeiliant eu hofferynnau. Dod i lawr o’r uchelfa oedden nhw, yn iaith heddiw wedi bod ar high, a gitârs trydan fyddai ganddyn nhw. Ond er braw i bawb arall oedd yno fe ddechreuodd Saul ei hunan ganu a bloeddio a dawnsio gyda nhw, a phobol yn ei wfftio fe am wneud hynny.

Am ychydig fisoedd rhwng 1904 a 1905 dyna ddigwyddai yng Nghymru. Yr ifanc yn canu a bloeddio a dawnsio mewn profiadau ecstatig, gyda rhai o’r hen yn ymuno yn y canu, a rhai yn wfftio. Fel yna mae hi ym mhob oes. Y proffwydi newydd biau’r gân, a’r sefydliad parchus wedyn yw’r rhai sy’n eu hwfftio ac yn gwaredu atyn nhw. Fel y plant yn Jerwsalem yn canu “Hosanna i Fab Dafydd” yn y deml, a gweinidogion ac aelodau parchus y synagogau wedi eu harswydo.

Mae’n amhosib dadansoddi’n rhesymol beth sy’n digwydd mewn diwygiad. Bydd rhai yn ceisio dweud mai rhyw fath ar hysteria ydyw, a hwnnw’n medru cerdded yn heintus o berson i berson mewn cyfarfod, ac o le i le, ac o wlad i wlad. O blaid y syniad yma fe allech ddweud mai byr ei barhad yw gorfoledd diwygiad, a phrofiadau anfoddhaol a siomedig iawn yw’r ymdrechion wedyn i ailennyn yr un tân. Ar y llaw arall, mae’n anodd esbonio cynifer o fywydau personol a newidiwyd yn barhaol o ganlyniad i’r diwygiad. Ac fe ofynnech y cwestiwn, a allai hysteria greu newid a fyddai’n parhau ar hyd oes yn hanes llaweroedd?

Mae J J Morgan yn sôn yn ei lyfr ar Ddiwygiad 1859 am ffarmwr garw iawn ei gymeriad wedi bod yn oedfa’r hwyr yn ei gapel ac wedi teimlo rhyw effeithiau rhyfedd yn ei galon. Bore drannoeth fe ddihunodd wedi ei ddychryn oherwydd y newid yn ei bersonoliaeth: roedd e’n methu rhegi. Fe ddywedodd wrtho’i hunan, fel Samson pan gollodd hwnnw ei nerth ar ôl i Delila dorri ei wallt, “Af allan fel o’r blaen ac ymryddhau.” Ond yr oedd ei nerth drwg wedi ei adael. Fe aeth yr hen ffarmwr i edrych beth oedd hanes y gweision. “Mi af i weld y ddau was diog yna sy gen ac mae’n siwr y bydda’ i, o’u gweld nhw yn osgoi gwaith, yn cael digon o achos i ailddechrau rhegi.” Ond er pob ymdrech ni allai gael un reg allan. Fe sylweddolodd fod yn rhaid i’r cyflwr truenus yma gael meddyginiaeth eithriadol. Felly fe aeth i weld a welai rai o ddefaid ei gymydog yn tresbasu ar ei dir ef. Fe ddringodd y bryn gerllaw, ac yn wir dyna ble’r oedden nhw, ryw ddeg ohonyn nhw, yn pori ar ei dir e. Ond hyd yn oed wedyn fe fethodd regi. Fe ddechreuodd grynu drwyddo. “Beth yw hyn,” meddai, “rwy’n methu rhegi. Beth petawn i’n rhoi cynnig ar weddïo?” Fe aeth ar ei liniau yng nghanol yr eithin, ac meddai J J Morgan, fe barhaodd yn ddyn gweddi am weddill ei fywyd. Anodd esbonio rhywbeth fel’na drwy ei alw’n hysteria.

Esboniad arall arno yw ymweliad yr Ysbryd Glân a hwnnw’n gafael yng nghalonnau ac eneidiau pobol. Mae’r Ysbryd, fel y gwyddom ni, yn chwythu lle y mynno. Felly pwy ydym ni i gwyno mai ysbeidiol a lleol iawn y bydd yn ymddangos. Yr unig beth y medrwn ni ei wneud yw gwrando ar ei sŵn ef, heb wybod o ble mae’n dod nac i ble mae e’n mynd. Dim ond diolch amdano ble bynnag y daw. Ac yn sicr yng Nghymru, y sŵn a glywson nhw gan mlynedd a mwy yn ôl oedd sŵn gorfoledd, a’r gorfoledd hwnnw yn troi’n ganu. Mae gan y gân a’r emyn le canolog mewn llawer diwygiad. Yn y Diwygiad Methodistaidd yn Lloegr, emynau Charles Wesley. Yn y Diwygiad Methodistaidd yng Nghymru, emynau Williams Pantycelyn.

Un o arweinwyr cynta Diwygiad 1859 oedd Humphrey Rowland Jones. Roedd newydd ddychwelyd o America, a byddai wedi gweld y modd y defnyddid emynau yn fwriadol yn y fan honno mewn cyfarfodydd efengylu. Wedi pum wythnos pur lwyddiannus yn Nhre’r-ddôl yn haf 1858 aeth i gyfarfodydd pregethu yn y Bont-goch bum milltir i ffwrdd. Llond y lle yno, a Humphrey Jones fyddai’r trydydd pregethwr yn oedfa’r hwyr. Hyd hynny, caled a thrwm oedd y gynuuleidfa yn eu hymateb. Ond cyn pregethu fe lediodd yr emyn,

Bywyd y meirw, tyrd i’n plith
a thrwy dy ysbryd arnom chwyth,
anadla’n rymus ar y glyn
nes byddo byw yr esgyrn hyn.

Fe deimlwyd rhyw ddylanwad gan bawb oedd yno, nes i’r awyrgylch newid yn llwyr. Ac yn ôl un tyst, ymhell cyn i Humphrey Jones orffen pregethu fe aeth hi’n ail Bentecost, gyda phobl yn gweddïo yn uchel nes boddi geiriau’r pregethwr. Trobwynt yr oedfa oedd yr emyn. Pan aeth i Aberystwyth yn Rhagfyr 1858 roedd am i’w gynulleidfa ddifrifoli ac fe roes waharddiad ar ganu emynau. Yn fuan gwelid ei ddylanwad ef yn y Diwygiad hwnnw yn gwanhau a marw. Yr oedd fel petai’n rhwystro’r gynulleidfa rhag cael y sbarc a daniai gyfarfod.

Mewn lle arall mae J J Morgan yn sôn am Ŵyl Ysgolion Sul ym Mronnant ganol mis Mawrth pan oedd llawer o bobol Blaenpennal yn bresennol. Wedi mynd gartre’r noson honno, er ei bod hi’n noson stormus o fellt a tharanau, fe aethon nhw i gynnal cwrdd gweddi yn y capel ym Mlaenpennal. Tra oedden nhw’n canu,

’R hwn sy’n gyrru’r mellt i hedeg
ac yn rhodio brig y don,
anfon saethau argoeddiadau
i galonnau’r oedfa hon:
agor ddorau hen garcharau,
achub bentewynion tân;
cod yr eiddil gwan i fyny,
dysg i’r mudan seinio cân,

fe aeth hi’n dymestl ysbrydol drwy’r capel i gyd. Fe aeth hi’n storom nefol, a’r gorfoleddu a’r gweiddi yn y capel yn gwbwl afreolus. Yr emyn eto. A’r fantais yn y cyfnod hwnnw: roedden nhw’n medru ledio emyn heb gymorth offeryn.

Nawr yr oedd dylanwad diwygiadau America ar rai o’r arweinwyr cynnar, fel Humphrey Jones yn niwygiad 1859. Ond fe ddaeth Ira Sankey a D L Moody eu hunain drosodd i Lerpwl yn 1875, ac i Gaerdydd ac Abertawe yn 1892. Roedd emynau a chaneuon yn cael eu defnyddio’n gyson yn eu hymgyrchoedd nhw. Roedd Sankey yn unawdydd ac arweinydd côr ac yn gyfansoddwr a oedd yn deall ei gynulleidfa i’r dim. Roedd wedi perffeithio crefft y canu teimladwy. Roedd yr emynau’n rhai syml ac uniongyrchol heb fawr o ddyfnder, yn wahanol i emynau yr hen draddodiad Cymraeg. Roedd y rheini yn gyfoethog eu crefft a’u barddoniaeth a’u diwinyddiaeth. Ond yr oedd emynau Sankey a Moody yn rhai a gyrhaeddai’r werin. A phan gafodd Ieuan Gwyllt ganiatâd Sankey i gyfieithu ei emynau i’r Gymraeg ac addasu’r tonau ar gyfer Sŵn y Jiwbili yn 1876, fe roddwyd blas i Gymry beth oedd y tonau a genid mewn cyfarfodydd diwygiadol poblogaidd mewn llawer gwlad. Doedd Ieuan Gwyllt ddim yn uchel ei glod am yr emynau: maen nhw’n rhy brin o athrawiaeth, meddai. Ac fe’u condemnir heddiw am fod yn rhy sentimental. Dyw’r cerddorion ychwaith ddim yn canmol y tonau. Rwy’n cofio Ifor Owen, Abertawe, fel y byddai hwnnw weithiau’n troi i’r Saesneg, yn achwyn mewn cymanfa yng Nghastellnewydd Emlyn fod y côr yn cael hwyl ar un o ganeuon Sankey a Moody o Sŵn y Jiwbili, “Paid â’m gadael i”, ond yn drwm a diflas wrth ganu rhai o’r hen donau Cymreig. Ac meddai, gan droi i’r Saesneg fel y gwnâi’n aml, “You sing Sankey and you feel Moody!”

Nid Sankey oedd yr unig un a gyfansoddai ddarnau fel hyn. Fe gyfansoddodd Charles Fillmore gân “Tell my mother I’ll be there”, wedi clywed am William McKinley, Arlywydd America, yn cael neges fod ei fam yn wael ar ei gwely angau yn 1897, a hwnnw’n anfon yn ôl yn dweud ei fod ar ei ffordd ati. Newidiodd Fillmore y cysylltiadau wrth gwrs i fod yn gân y mab afradlon:

When I was but a little child how well I recollect
How I would grieve my mother with my folly and neglect;
And now that she has gone to Heav’n I miss her tender care:
O Savior, tell my mother, I’ll be there!

Dyna’r gân a genid gan Jac a Wil yn Gymraeg, a’r gytgan, “O dwed wrth mam fy mod yn ôl ei gweddi’n dod”. Fe gollfarnwyd y geiriau a’r gerddoriaeth gan feirniaid, ond roeddent wedi achub eneidiau. Un noson, wedi ei chlywed yn ymgyrch Sankey a Moody yn Lerpwl, fe ddaeth cant a thrigain ymlaen i gyffesu Crist yn Waredwr personol.

(i’w barhau)

Rhan 2

Rhan 3

Rhan 4

Fe ddylem fod wedi gwrando ar JP

Fe ddylem fod wedi gwrando ar JP (Lewis Valentine)

(Meddyliau Gŵyl Ddewi)

Beth sy’n gyffredin rhwng Martin Luther King, Dorothy Day, Daniel Berrigan, a J. P. Davies? Eu bod yn heddychwyr fyddai un ateb. Ie, ond beth oedd sylfaen eu heddychiaeth? Yr ateb yw mai pobl o ysbrydolrwydd dwfn oeddynt i gyd ac mai o’r ysbrydolrwydd hwnnw y tarddodd eu gweledigaeth o Gristnogaeth fel cerdded y ffordd ddi-drais wrth ddilyn Iesu o Nasareth. Y lleiaf adnabyddus o’r rhai a enwyd (hyd yn oed i Gymry erbyn hyn) yw J. P.Davies. Prin, os o gwbwl, fu’r cyfeiriad ato wrth gofio hanner canmlwyddiant ei farwolaeth yn 2020. Fe ddywedodd Lewis Valentine, ei ffrind, y dylai, fel myfyriwr, fod wedi bod mor fentrus â J. P. Davies. Fe fydd y rhai sydd yn ei gofio yn meddwl amdano fel heddychwr, ond mewn gwirionedd yr oedd ymysg criw bychan yng Nghymru a arddelodd ddiwinyddiaeth radical, gynhwysol, a aeth ar goll yn ddiweddarach o fewn ein heglwysi.

Gweinidog gyda’r Eglwys Bresbyteraidd yng Nghapel Curig, Llanberis a Phorthmadog oedd J. P. Davies (1893–1970). Fe fu ym Mhorthmadog o 1935 hyd 1962, cyn ymddeol i Lanrug. Er mai un o Glawddnewydd, Dyffryn Clwyd, ydoedd, Arfon a Llŷn ac Eifionydd oedd ei filltir sgwâr. Ond doedd dim yn gysgodol, yn ddiogel na phlwyfol am ei fywyd. Os yw, ar bapur, yn ymddangos yn fywyd digon parchus, yr oedd profiadau bywyd JP (fel yr oedd pawb yn ei adnabod) yn adlewyrchu ing a thrallod, angerdd ac argyhoeddiad heddychwr a fu fyw drwy ddau Ryfel Byd, a’r ddau ryfel yn cael cefnogaeth arweinwyr gwleidyddol a chrefyddol Cymru.

Yn eiddil yn Llundain

Yr oedd yn wrthwynebydd cydwybodol yn y Rhyfel Mawr. Mae ei frawd, Samuel Davies (oedd hefyd yn weinidog ac wedi bod am rai blynyddoedd yn genhadwr yn India), yn cofio ‘Joe’, ei frawd mawr, yn cael ei anfon yn un ar hugain oed i weithio i’r YMCA yn Blanford, Llundain, a’r mudiad hwnnw yng nghyfnod y rhyfel yn rhoi ystafell i filwyr oedd yn cael seibiant cyn mynd yn ôl i ryfela (Gw. I gofio J.P. Gwasg Tŷ ar y Graig, 1971). Criw digon brith a garw, a dweud y lleiaf. Mae Sam yn cofio’r tosturi a’r edmygedd oedd ganddo tuag at Joe pan ddeuai adref o dro i dro, yn edrych yn welw a gwael ac yn sôn am ei brofiad. Soniai am ei ymdrech i gynnal dosbarth Beiblaidd i griw o filwyr yn yr YMCA: yr hogyn bach eiddil o Gymru yn ceisio cyflwyno’i safbwynt Cristnogol ar y ffordd ddi-drais i ddynion cryf, dewr a digyfaddawd oedd wedi eu hennill yn llwyr gan bropaganda’r rhyfel. Yn nes ymlaen, fe gafodd ddod i weini ar ffermydd yn Nyffryn Clwyd, ac yno yn cael cysur ei deulu a’i gymdogaeth eto.

Yn weledydd yn y coleg

Doedd pethau ddim yn hawdd o bell ffordd ar ôl iddo fynd i’r brifysgol ym Mangor ar ol y rhyfel chwaith. Y gwir yw fod y gŵr ifanc a aeth i’r coleg wedi ei danio a’i ysbrydoli fwyfwy gan weledigaeth eang o Deyrnas Dduw. Roedd hynny’n golygu nid yn unig cymod, cyfiawnder a chariad rhwng cenhedloedd, ond hefyd gwerth bywyd pob unigolyn a’r angen i warchod y bywyd drwy werthoedd personol a theuluol – roedd dirwest yn ganolog yn yr argyhoeddiad hwnnw – yn ogystal â gwarchod y genedl Gymreig a Chymraeg. A choleg Seisnig iawn oedd ym Mangor, a llawer o’r myfyrwyr naill ai’n Seisnig neu’n wrth-Gymreig hyd yn oed.

Yn y coleg y daeth JP a Lewis Valentine yn gyfeillion.

Bu’r dystiolaeth heddychol yn anodd iawn yn y coleg, o gofio bod cynifer o gyn-filwyr yno. Cyn-filwr, wrth gwrs, oedd Lewis Valentine, ond fe ddyfnhaodd JP safbwynt heddychol Lewis Valentine a oedd yn gwreiddio Valentine yn nyddiau’r coleg. Roedd y gwahaniaeth corfforol rhyngddynt yn fawr: JP yn un bychan, bywiog, eiddil, ac yr oedd angen iddo edrych i fyny ar Valentine, oedd yn ŵr tal a chryf . Ond daeth eu cyfeillgarwch i olygu bod y naill yn edrych ar y llall ag edmygedd a diolch am gael cydgerdded y ffordd ddi-drais.

Yr oedd angen dewrder i drefnu ymgyrch genhadol ymysg y myfyrwyr yn Nhachwedd 1920 a gwahodd neb llai na’r Athro David Williams a George M. Ll. Davies i arwain. Bu gwrthwynebiad gan awdurdodau’r coleg ac yn fwy fyth gan y cyn-filwyr. Teitl un o sgyrsiau George M. Ll. Davies oedd ‘Arwyddion yr Amserau’ a’i bwyslais oedd fod yr angen i gerddded y ffordd ddi-drais yn fwy nag erioed ar ôl y rhyfel. Er y gallai JP fod yn fyr ei amynedd ac nad oedd yn barod i ddioddef ffyliaid nac ysbryd llugoer, ddifater ar gwestiwn heddwch, yr oedd hefyd yn ŵr gonest, unplyg ac yn llawn cariad a chydymdeimlad at gyd-ddyn. ‘I’w gyd-ddyn anwylyn oedd,’ meddai John Roberts amdano. ‘Meddyg eneidiau’ ydoedd fel gweinidog a bu’r weinidogaeth iacháu yn bwysig iddo fel gweinidog hefyd. Dyna pam y cyfeiriwyd ato fel ‘gŵr y Deyrnas lydan a chyfan’. Pan ddaeth Valentine yn Llywydd y Myfyrwyr yn nes ymlaen, yr oedd yn dibynnu llawer ar gefnogaeth a gofal bugeiliol JP ohono wrth wynebu problemau myfyrwyr o pob math.

Mudiad Seisnig, Anglicanaidd iawn oedd mudiad yr SCM (Students Christian Movement), ond hwn oedd yr unig fudiad Cristnogol i dynnu myfyrwyr at ei gilydd gyda chyfarfod gweddi Saesneg bob amser cinio. Cynigiodd JP eu bod yn cael eu cynnal yn Gymraeg, ac er mai unwaith yr wythnos y cytunwyd ar y pryd, fe ddyfalbarahaodd JP nes cael un Cymraeg bob dydd ac un Saesneg ar ddydd Iau! Yr oedd yr SCM yn cynnal gwasanaeth Saesneg blynyddol yn y gadeirlan ym Mangor hefyd, ond fe ymgyrchodd JP i gael gwasanaeth Cymraeg – ac fe lwyddodd.

Yr oedd brwdfrydedd JP dros ddefnydd o’r Gymraeg yn allweddol hefyd wrth sefydlu’r Facwyfa, y gymdeithas i wrthweithio dylanwad yr Old English Club. Hyrwyddo gweithgarwch Cymraeg o fewn ac oddi allan i’r coleg oedd nod y Facwyfa. Pan ddaeth sôn fod Cymru Coch (cylchgrawn O. M.Edwards) ar fin dod i ben, fe anfonodd JP at Syr Ifan ab Owen Edwards, oedd yn Rhydychen ar y pryd, yn cynnig y byddai’r Facwyfa yn barod i gyhoeddi’r Cymru Coch. ‘Yr oedd JP ar dân tros yr iaith, yn fwy na neb arall ohonom,’ meddai Valentine (Yr oedd JP, gyda llaw, yn blentyn 12 oed, wedi gwneud cais i fod yn Olygydd Trysorfa’r Plant!). Yn anffodus, ni ddaeth ateb gan Syr Ifan, ac aeth y Cymru Coch i’r gwellt. A fyddai wedi parhau yn nwylo JP a myfyrwyr Bangor ac am ba hyd sydd fater arall, ond o leiaf roedd yr awydd a’r parodrwydd i weithio ac i sefyll yn y bwlch yn ennyn edmygedd Lewis Valentine.

O edrych yn ôl, meddai Valentine ei hun, fe ddylem fod wedi mentro mwy, fel yr oedd JP am i ni fentro. Ef oedd yn ysbrydoli’r genhedlaeth arbennig hon o ddarpar weinidogion a heddychwyr cadarn. Pan glywodd JP fod Abaty Maenan ar werth, awgrymodd y dylai criw ohonynt godi’r arian i’w brynu a mynd i fyw yno yn gymuned hunangynhaliol, gan weithio ar y tir. Byddai’n fan i ddatblygu crefftau a chyhoeddi llyfrau, ac i fynd o gwmpas y wlad yn efengylu a hyrwyddo neges heddwch – a gwneud hynny yn annibynnol o bob enwad. Fe fyddai Abaty Maenan yn lle i encilio a myfyrio, a datblygu i fod yn Urdd Heddwch Gymraeg gan feithrin yr ysbrydolrwydd sylfaenol i’r ffordd ddi-drais. Mewn geiriau eraill, yr oedd meddwl a dyhead JP ymhlith meddyliau a dyheadau tebyg oedd yn cyniwair mewn gwledydd eraill yn Ewrop mewn ymateb i gyflafan y Rhyfel Mawr.

Yr oedd JP yn gwbwl o ddifrif ac mae’n werth nodi ei fod, yn diweddarach, wedi mynd i’r Alban i drafod gyda George Macleod ei weledigaeth ef ar gyfer cymuned Iona. Nid ‘breuddwyd myfyriwr’ ydoedd gweld yr eglwys yn ‘gymuned heddwch’ yn meithrin ysbrydolrwydd newydd yng Nghymru a thrwy’r byd. Er nad oedd Macleod ei hun yn heddychwr, ei ysbrydolrwydd yntau oedd yn ei gynnal. Yr oedd am weld tlodion a gweithwyr Glasgow, nad oedd yr eglwys yn ymddangos yn berthnasol iddynt, yn meithrin yr ysbrydolrwydd hwnnw wrth gydweithio a chydaddoli yng nghanol bywyd eu cymuned. Meithrin ysbrydolrwydd y ffordd ddi-drais fu cyfraniad mawr Cymuned Iona i’r eglwys wedi’r Ail Ryfel Byd. Yr oedd JP yn cofleidio yr un weledigaeth. Dyna pam y dywedodd Lewis Valentine y dylent fod wedi gwrando arno ac mai JP ef oedd y gweledydd.

Dau weinidog Penyberth

Yn 1935 derbyniodd JP alwad i gapel Tabernacl, Porthmadog, lle bu’n weinidog am saith mlynedd ar hugain. Y flwyddyn ganlynol digwyddodd gweithred fawr Penyberth, ac ar sail ei genedlaetholdeb i warchod Cymreictod y fro a’i safiad fel heddychwr i atal y militareiddio cynyddol ar fywyd ac ar y byd yn y cyfnod hwnnw, yr oedd JP yn erbyn yr Ysgol Fomio. Yr oedd hwn yn safiad dewr i weinidog oedd newydd ddechrau mewn eglwys newydd. Aeth i’r llys yng Nghaernarfon i gefnogi Valentine, DJ a Saunders. Aeth i Lundain hefyd, ac yr oedd yn un o’r rhai fu’n siarad mewn caffi cyfagos cyn yr achos llys. Ar ôl yr achos yng Nghaernarfon, cafodd y tri eu rhyddhau ar fechnïaeth o £100 yr un, a JP dalodd fechnïaeth DJ oherwydd bod rhywun arall wedi talu mechnïaeth Valentine. Yng Nghaernarfon hefyd y cafodd ei wthio mewn sgarmes gan y rhai a wrthwynebai weinidogion oedd yn cefnogi troseddwyr. Ac yno, yn y sgarmes honno y maluriwyd y sbectol yr oedd JP yn dibynnu’n llwyr arni. ‘Dim ond sbectol,’ meddai.

Yn holl hanes llosgi’r Ysgol Fomio, a’i arwyddocad yn ein hanes fel cenedl, go brin fod lle i sbectol JP. Ond y mae’r sbectol yn yr hanes, oherwydd mae cyfraniad JP yn rhan bwysig o’r hanes hwnnw. Ac nid dim ond ei sbectol: roedd rhai o’i aelodau ym Mhorthmadog yn tystio bod yna focs matsys arbennig iawn yn cael ei arddangos gyda balchder mewn lle amlwg yn y cartref, a’i fod yn brawf o ran J. P.Davies yn yr orchest.

Mae llawer mwy i’w adrodd amdano: sefydlu Heddychwyr Cymru i gynorthwyo gwrthwynebwyr cydwybodol yr Ail Ryfel Byd i wynebu’r tribiwnlysoedd; cynnal y dystiolaeth heddwch yn Llŷn ac Eifionydd yn ystod ac ar ôl y rhyfel – yn arbennig drwy Gymdeithas y Cymod – a chael llawer o feirniadu am wneud hynny. Roedd yng nghanol y gweithgarwch mawr a darddodd drwy Gymdeithas Heddwch yr Annibynwyr, Cymdeithas Heddwch Cymru a chylchgrawn Y Deyrnas. Mae cyfrolau Dewi Eirug Davies yn tystio i’w gyfraniad a’i weithgarwch.

Ond, yn wythnos Gŵyl Ddewi 2021, tybed a allwn ddweud bod cenhedlaeth JP nid yn unig yn heddychwyr y bu eu cyfraniad – er mai criw bychan oeddynt mewn gwirionedd – yn fawr i’r eglwys a’r genedl, ond hefyd yn ddiwinyddion na fu eu tebyg wedyn? Yr oedd ei ysbrydolrwydd, ei weddi, a’i fugeilio ar fywyd cyfan y praidd dan ei ofal, gan gynnwys yn arbennig y bobl ifanc a aeth i’r rhyfel, yn ogystal â’r aelwydydd a’r gymuned yn eu galar. Cyflwynodd i’w bobl Iesu’r ffordd ddi-drais. Ac fe’i cyflwynodd gyda symlrwydd ffordd radical o fyw wrth ddilyn yr Un oedd â’i draed ar y ddaear, a’i gariad a’i dosturi at ddynoliaeth fregus yn ddatguddiad o gariad Duw ei hun.

Wrth ddathlu gŵyl ein nawddsant canwn ‘Dros Gymru’n gwlad’ a chofiwn am Lewis Valentine. Ond hanner can mlynedd wedi ei farwolaeth cofiwn am J. P. Davies, un o genhedlaeth arbennig sydd wedi gadael gwagle mawr ar eu hôl. Dyna pam y mae cymaint o bwyslais bellach ar Gristnogaeth sydd â’i phwyslais yn arbennig ar brofiad yr unigolyn yn hytrach na Theyrnas Dduw ac arglwyddiaeth Crist ar fywyd ac ar fyd.

Pryderi Llwyd Jones
(Addasiad o sgwrs ar Utgorn Cymru, Canolfan Uwchgwyrfai)

Lansio Cenn@d

Mae’r wythnosolyn digidol newydd Cenn@d yn awr ar gael yn rhad ac am ddim.

Gwefan

Facebook

Twitter

“Wythnosolyn bywiog, mewn lliw llawn, sy’n cael ei gyhoeddi ar y cyd rhwng Eglwys Bresbyteraidd Cymru ac Undeb y Bedyddwyr yw Cenn@d. Mae’n ffrwyth trafodaethau rhwng gwahanol enwadau Anghydffurfiol, a bydd yn dwyn y gorau o’r Goleuad a Seren Cymru at ei gilydd i greu cyhoeddiad perthnasol i’n cenhedlaeth. Edrychwn ymlaen at gael clywed lleisiau cyfarwydd cyfranwyr cyson ynghyd â lleisiau newydd. Bydd Cenn@d yn cynnwys pytiau defosiynol, newyddion ar draws Cymru, hanes mudiadau a gweithgareddau, ac adnoddau. Bydd y newyddion oedd yn arfer bod yn rhan o’r 4 Tudalen cydenwadol a rennid gan y tri chyhoeddiad, sef Y Goleuad, Seren Cymru a’r Tyst, yn ganolog i’r Cenn@d newydd.”