Myth yn llefaru wrthym
gan John Gwilym Jones
Cwymp Icarus (Pieter Brueghel) (Amgueddfeydd Brenhinol Celfyddyd Gain Gwlad Belg)
Fel y byddai Iesu yn defnyddio grym dameg ac alegori, felly y byddai awduron yr Hen Destament yn defnyddio mytholeg i ddysgu am Dduw a’i berthynas â dyn. Un enghraifft amlwg yw hanes y creu yn Llyfr Genesis. Ond mae yna awduron eraill wedi gweld fod myth yn medru cyfleu ambell wirionedd oesol.
Defnyddiodd y bardd Lladin Ovid (43CC–17AD) gorff o fythau i ddarlunio cwrs hanes o’r creu hyd at farw Julius Cesar a’i ddwyfoli. Ymhlith y 250 a mwy o chwedlau a ddefnyddir ganddo y mae hanes Daedulus a’i fab, Icarus. Roedd y ddau wedi eu carcharu ar ynys Creta ac yn hiraethu am ffoi. Ond roedd pob ffordd ar dir a môr wedi eu cau rhagddyn nhw. Dechreuodd Daedalus feddwl am yr awyr. Fe luniodd adenydd o blu ar eu cyfer, wedi eu glynu wrth ei gilydd â chŵyr ac edau, fel y gallent hedfan i’r entrychion a chyrraedd adre.
“Cofia,” meddai ei dad wrtho, “cadw at y lefel ganol, ddim yn rhy uchel na rhy isel.”
Ond wedi dechrau hedfan fe ddechreuodd Icarus orfoleddu mewn ecstasi yn uchder ei daith.
Roedd ffarmwr yn aredig islaw, a bugail a physgotwr wrth eu gwaith, wedi ei weld a’i edmygu fel petai’n dduw. Eithr oherwydd ei ysfa am yr uchelfannau fe hedfanodd Icarus yn rhy agos at yr haul nes i’r cŵyr doddi a’r plu ryddhau. A chan weiddi enw ei dad, mae’n plymio i’r môr a boddi.
Fe baentiwyd llun gan Pieter Brueghel (1525–69) – mae rhai’n dadlau ai’r llun gwreiddiol ydyw’r un sydd ar gael, ai copi – yn darlunio Icarus yn disgyn i’r môr. Mae’r llun yn ffyddlon i gerdd Ovid yn dangos y pysgotwr a’r bugail a’r ffarmwr yn aredig. Ond lle mae Ovid yn dweud eu bod wedi ei weld yn uchelfannau ei orchest, yn llun Pieter Brueghel does yr un o’r tri yn gweld y boddi.
Mae’r ffarmwr yn aredig â’i gefn ato, mae’r bugail yn syllu tua’r awyr ond â’i gefn at y boddi, a’r pysgotwr a’i lygaid i lawr ar y dŵr wrth law ac nid ar y boddi yn y môr draw.
Fe gyfansoddwyd cerddi am Icarus gan wahanol feirdd, gan gynnwys Gwenallt yn Gymraeg. Ond ceir hefyd ddegau o gerddi mewn gwahanol ieithoedd yn dehongli neges llun Pieter Brueghel. Un o’r enwocaf yw eiddo W. H. Auden:
‘Musee des Beaux Arts’:
About suffering they were never wrong,
The old Masters: how well they understood
Its human position: how it takes place
While someone else is eating or opening a window or just walking dully along;
How, when the aged are reverently, passionately waiting
For the miraculous birth, there always must be
Children who did not specially want it to happen, skating
On a pond at the edge of the wood:
They never forgot
That even the dreadful martyrdom must run its course
Anyhow in a corner, some untidy spot
Where the dogs go on with their doggy life and the torturer’s horse
Scratches its innocent behind on a tree.
In Breughel’s Icarus, for instance: how everything turns away
Quite leisurely from the disaster; the ploughman may
Have heard the splash, the forsaken cry,
But for him it was not an important failure; the sun shone
As it had to on the white legs disappearing into the green
Water, and the expensive delicate ship that must have seen
Something amazing, a boy falling out of the sky,
Had somewhere to get to and sailed calmly on.
Enghraifft arall yw eiddo William Carlos Williams:
‘Landscape with The Fall of Icarus’
According to Brueghel
when Icarus fell
it was Spring
a farmer was ploughing
his field
the whole pageantry
of the year was
awake tingling
near
the edge of the sea
concerned
with itself
sweating in the sun
that melted
the wings’ wax
unsignificantly
off the coast
there was
a splash quite unnoticed
this was
Icarus drowning.
O’r holl gerddi i’r llun hwn a welais i mewn cyfieithiadau, maent i gyd yn dilyn yn fras yr un dehongliad: fod trasiedi neu drychineb wedi digwydd, a’r byd yn mynd yn ei flaen yn ddihidio. Ond y mae yna un eithriad, un gerdd gan un bardd, sy’n ddehongliad hollol wahanol. Ac mae’r bardd hwnnw wedi trosi gorchest Icarus yn orchest fodern y wennol ofod:
‘Daear’ (Sgubo’r Storws, t.37)
Ddoe yr aeth gwennol ofod i ffwrdd ar gefn ei mwy,
ac arddwr yn troi’r gwndwn yn gweld eu myned hwy,
ond ni sylwodd y teledydd ar y fwyaf gwyrth o’r ddwy.
Heddiw mae’r wennol ofod mewn hangar wedi’i rhoi,
a’r egin eto’n glasu lle bu’r arddwr yn ymroi;
y sawl sy’n trin y ddaear sy’n cadw’r byd i droi.
Y bardd hwnnw yw Dic Jones. Yn ôl dehongliad Dic, y mae camp Icarus yn wyrth dros dro, ond y mae gwaith y ffermwr a’i aradr yn fwy o wyrth ac yn bwysicach gwyrth ar gyfer bywyd y byd. Mae’r dehongliad yna yn ein harwain ymlaen at arwyddocâd dyfnach fyth. Ym myd crefydd bydd dyn yn ymdrechu i gyrraedd Duw drwy athrawiaeth neu ddefosiwn neu weddi neu ympryd. Fe all yn wir gyrraedd yr uchelfannau gorfoleddus yn ei olwg ei hun. Fe all, fel y Mwslim eithafol, modern, neu fel Cristnogion gorffwyll y Croesgadau, gyrraedd rhyw sicrwydd ei fod yn agos at Dduw.
Ond i grefyddwyr fel y rheini y mae’r gwres yn sicr o’u lladd yn hwyr neu’n hwyrach, a’u holl ymgyrchu penboeth yn dod i ddim, fel yr oerodd Diwygiadau yng Nghymru mewn ychydig flynyddoedd. Dyna dynged Icarus yn yr hen chwedl, ac y mae uchel gampau crefyddwyr eithafol a threisgar yr oesoedd mewn gwirionedd yn amherthnasol i deyrnas Dduw. Y maent, fel boddi Icarus, ar ymyl y llun.
Eithr ar lefel llawr y ddaear fe gawn gymeriad arall y chwedl, y ffermwr yn aredig, a’i waith yn arwain at wyrth yr egino wedyn. Ble y gwelwn hwnnw ond yn y Bregeth ar y Mynydd, yn nilynwyr Iesu sy’n troi’r foch arall, yn caru cymydog, yn cerdded yr ail filltir. Dyna’r rhai sy’n hanfodol yng ngwaith teyrnas Dduw, ac yn eu bywydau hwy y mae’r wir wyrth. Yn eu bywydau hwy y bydd cariad a gras yn egino. Ac oherwydd dehongliad Dic Jones dyna welaf i bob tro yn y llun.
Mae’n dal yn enigma ac mae’r cwestiwn pwy a beth yw Bob Dylan mor anodd i’w ateb ag erioed. 
Ymbalfalu rydym am ateb i’r cwestiwn sut i ddal ein gafael ar bethau sy’n bwysig i ni heb gael ein llyncu gan eraill? Sut i ddal gafael mewn ffordd sydd ddim yn arwain at farwolaeth iaith, traddodiad, enwad, cred …