Mae’n Sul y Blodau, ac wrth ail-ddarllen hanes Iesu yn cyrraedd Jerwsalem yn efengyl Marc (pennod 11), dyma sylweddoli rhywbeth am y tro cyntaf.

Er gwaetha’r cyfeiriad at ebol ym mhroffwydoliaeth Sechareia, mae’n anodd iawn gweld yr olygfa a ddisgrifir yn unrhyw beth ond parodi o frenhiniaeth a phŵer bydol. Mae Marc yn pwysleisio na fu neb ar gefn yr ebol o’r blaen – felly y tebygrwydd yw na fyddai’n gydweithredol. Nid brenin sy’n marchogaeth ond rhyw werinwr yn ceisio rheoli anifail stwbwrn. Mae’r disgyblion yn rhwygo canghennau oddi ar y coed ac yn taflu eu dillad o flaen yr anifail. Tipyn o draed moch (traed asyn?). Mae’r dyrfa yn gweiddi “Hosanna! Clod i ti!” Onid tynnu coes maen nhw, wrth i’r saer anfrenhinol hwn gyrraedd? Rhyw fath o brotest ddychanol sydd yma, nid taith fuddugoliaethus rhywun fyddai’r dyrfa yn debyg o’i gydnabod yn Feseia.

Er mai canghennau deiliog a chwifiwyd, daethom ni’r Cymry i alw’r achlysur yn Sul y Blodau. A dyna feddwl am brotest fwy diweddar gyda blodau – y merched ymgasglodd ar Gomin Clapham yn ddiweddar i fynegi eu galar at farwolaeth erchyll Sarah Everard, ac yn eu tro cael eu hatal a hyd yn oed eu cam-drin gan yr heddlu. Mae tyrfaoedd yn cario blodau, mae’n amlwg, yn beryglus i’r awdurdodau.

Er i heddlu cyfnod Iesu adael llonydd i’r saer a’i ebol ar y Sul, y diwrnod wedyn fe ddwysaodd ei brotest trwy fynd i’r deml a dymchwel byrddau’r masnachwyr. Fel Heddlu’r Met, nid oedd heddlu’r Deml na heddlu’r Ymerodraeth yn teimlo y gallent anwybyddu hyn. Erbyn y nos Iau, arestiwyd Iesu, cafwyd rhyw lun ar brawf ac fe’i croeshoeliwyd ar brynhawn Gwener.

Nid dim ond cofio Iesu sy’n nodweddu’r wythnos hon eleni, ond hefyd dechrau dau ymgyrch etholiadol – y naill ar gyfer Senedd Cymru, a’r llall ar gyfer pedwar Comisiynydd Heddlu, Tân a Throseddu Cymru. Mae’r ail ymgyrch yn debygol o fod dan gysgod y cyntaf yn y cyfryngau, ac nid oes lwfans ymgyrchu i sicrhau fod ymgeiswyr yn gallu danfon hyd yn oed un daflen at bob cartref. Pum mlynedd yn ôl gwelwyd sbwylio papurau pleidleisio llawer yn yr etholiad am na wyddai pleidleiswyr ddigon amdano i fwrw eu pleidlais.

Ond mae’r bleidlais yn bwysig. Yng Nghymru, mae’r pedwar Comisiynydd wedi mabwysiadu dull plismona gwahanol i’r Met. Cafwyd llu o wylnosau cwbl heddychlon, wedi eu gwarchod ac nid eu herlid gan heddluoedd Cymru, ar noson gwylnos Comin Clapham. Gwelwyd ymdrechion tebyg i ganiatáu protestiadau Gwrthryfel Difodiant a Bywydau Du’n Bwysig yng Nghymru.

Mae’r Comisiynwyr wedi defnyddio peth o’u cyllideb i geisio atal troseddau trwy gyllido gwaith ieuenctid, a sefydlu cynlluniau i wrthsefyll effeithiau profiadau annymunol ym mhlentyndod rhai sy’n gallu arwain at drosedd yn nes ymlaen. Ond nid pob ymgeisydd fydd am barhau’r polisïau hyn.

Felly wrth i chi gofio plismona creulon Ymerodraeth Rhufain yr wythnos hon, ymdynghedwch i bleidleisio yn etholiadau Comisiynwyr Cymru. Mae yna wefan Gymraeg i’ch helpu – www.choosemypcc.org.uk/cy. Da chi, bwriwch eich pleidlais ar Fai 6 er cof am y cyfiawn Iesu.

Amser Newid

Yn ddyn ifanc daeth fy nhad o hyd i fwyell o Oes y Cerrig mewn cae o’r enw Cae Ffynnon.

Amaethwr yng nghanol yr ugeinfed ganrif yn dal bwyell yn ei law oedd, yn ei thro, wedi bod yn llaw amaethwr arall, oedd yn trin yr un tir, yn gweld pwysigrwydd yr un ffynnon, o leiaf bum mil o flynyddoedd ynghynt. Dwy law, un garreg a miloedd ar filoedd o flynyddoedd.

Plentyn y 20au wedi byw trwy galedi’r 30au ac erchyllterau’r Rhyfel oedd fy nhad. Wn i ddim beth fyddai dirnadaeth fy nghyndeidiau neolithig o dduw, o ddyddiau’r wythnos nac o’r drefn newydd o amaethu ond wnai fy nhad ddim ond yr hyn oedd yn angenrheidiol ar y Sul a gweddïo o’r frest ar ei liniau yn y sêt fawr fyddai ei arfer.

Gallai fy nhad glymu sach am ei ganol a’i lenwi â had pan oedd angen hadu rhyw batsh o dir coch nad oedd werth deffro’r tractor ar ei gyfer. Gallwn ddychmygu llinyn di-dor rhwng fy nhad a ‘Dameg yr Heuwr’. Llinyn yr oedd datblygiadau technolegol, a brysurwyd gan ddau ryfel byd, wedi ei dorri, ac nad oedd yn perthyn i fyd y rhan fwyaf o’i gymdogion.

Collais fy nhad yn fy ugeiniau cynnar. Un o’r pethau yr hoffwn i fwyaf fyddai fod wedi cael ei adnabod pan oeddwn wedi aeddfedu digon i’w holi’n iawn a thrafod gydag o.

Tybed sut bydda fo wedi ymateb i’r datblygiadau ers y 1990au? Tybed beth fyddai ganddo i’w ddweud am fy agweddau llai uniongred i?

Fuodd o byw i brynu fy mhrosesydd geiriau cyntaf i mi. Welodd o erioed gyfrifiadur fel y cyfryw.

Am ran helaeth o’i fywyd roedd newid wedi digwydd ar y gorau ac yn llythrennol ar garlam, ond gan amlaf ar gefn ceffyl a throl. Tua’r diwedd aeth pobl ar ras i’r lleuad, a newid yn cythru mewn ceir cyflym, ac ar concord ac yn cael ei weiddi i lawr y ffôn. Ond nid ffôn symudol.

Be fydda fo’n wneud o newid sy’n digwydd wrth yr eiliad ac yn cael ei brysuro gan ddau ryfel y pandemig a’r cyfryngau cymdeithasol? Y ddau yma fel y ddau ryfel byd yn dod â dinistr, a chyfleoedd, ac yn prysuro newid oedd eisoes ar y gweill nes bod rhywun prin yn ei weld yn digwydd.

Roedd y fwyell wedi dod o’r hyn a ddisgrifir fel ffatri fwyeill ym Mhenmaenmawr. Felly roedd llwybrau masnach yn estyn i’r byd hyd yn oed i denant cyntaf Cae Ffynnon ond dim ond ambell i ddyn ifanc fyddi’n ei mentro hi maen siŵr. Er ei fod yn gwybod am eangderau’r byd, yn ddyn ifanc gallai nhad roi tro ym mhen y ceffyl a chymryd amser i bwyso a mesur lle roedd y llwybr yn mynd a fo. I mi, yn ifanc a gwyllt, roedd rhaid bod yn ofalus gyda’r llyw â’r brêc os am gadw’r car ar y draffordd. Bellach mae hi fel petai’r ffordd ei hun yn newid bob eiliad.

Yr eironi yw fod newid yn barhaus, byth yn peidio, byth yn newid. Ond anaml allwn ni ei weld o’n digwydd.

Efallai mai dyna sy’n gwneud ein cyfnod ni yn un anghyffredin. Gallwn deimlo a gweld y newid. Mae’n ddaeargryn.

Am ryw reswm gadawodd y ffermwr cyntaf hwnnw y fwyell ar ôl. Roedd o ar frys neu roedd hi wedi mynd yn hen ffasiwn. Yr her i ni yn y daeargryn yw troi pen y ceffyl yn ddigon sydyn a phenderfynu be i roi yn y drol a be i adael ar ôl.

                                                Diwedd neu ddechrau ?

Yn ddiweddar mae llawer o drafod wedi bod ar yr angen i’r Cymry wybod eu hanes eu hunain. Ond fe ddylem fel Cymry Cristnogol edrych hefyd ar ein hanes i roi hyder ac ysbrydoliaeth i ni wrth fentro i’r dyfodol.

Mae rhan o’n hanes sydd yn cael ei anwybyddu bron yn llwyr, sef hanes Cristnogaeth yn y cyfnod ar ôl i’r Rhufeiniaid adael Prydain. Ym mhob man arall,  diflannodd y ffydd Gristnogol gyda’r Rhufeiniaid, ond yn ne-ddwyrain Cymru datblygodd ffurf newydd o Gristnogaeth, a fu, yn ôl John Davies, yn “feithrinfa yr eglwys Geltaidd a chroth gweithgarwch a adfywiodd Ewrop.”

Prin yw’r Cymry sydd yn ymwybodol o’n cyfraniad i ddatblygiad yr eglwysi Celtaidd ac adfywiad ffydd y bumed ganrif. Tybiaf mai’r rheswm pennaf ein bod yn anwybyddu’r hanes yw bod mwyafrif yr arweinyddion cynnar yn fenywod. Pwy oedd Arianwen, Belyau, Ceinwen, Cain(drych), Clydai, Cynheiddon, Dwynwen, Eiluned, Goleudydd, Gwawr, Gwen, Gwladys, Gwrgon, Illud, Lluan, Marchell, Meleri, Nefydd, Nefyn, Rhiangar, Tangwystl, Tudful, Tutglud, Tybie?  (Rhain oedd merched Brychan Brycheiniog o’r Cognatio de Brychan, C10. Gweler hanes y Santesau Celtaidd 388-680 yn y Wicipedia Cymraeg.)

Cydweithiodd y rhain gydag Elen, gweddw Macsen Wledig a’i theulu, oedd â chysylltiad â Martin o Tours. Fe wyddai hi felly  am y datblygiadau yn ne-ddwyrain Ewrop, lle symudodd y Cristnogion o argyhoeddiad  o’r trefi Rhufeinig, a lle y gwanychodd sylfeini’r ffydd  pan ddaeth Cristnogaeth yn ‘grefydd swyddogol’.

Ni threuliodd y menywod hyn amser yn hiraethu am yr hyn a fu neu yn poeni am gadw adeiladau eglwysig trefol ar agor. Sefydlwyd cymunedau Cristnogol newydd dan yr enw ‘llannau’ ar gyfer Cristnogion o’r ddau ryw, a chafwyd cefnogaeth ambell frawd neu fab i wneud hynny. Gwyddom amdanynt oherwydd eu bod yn perthyn i lwyth lle’r oedd menywod yn etifeddu tir ac felly yn rhoi eu henwau i’r llannau. Llwyddasant i ddod â Christnogion at ei gilydd. Buont yn addysgu a chryfhau ffydd Cristnogion eraill gan ddangos eu argyhoeddiad drwy eu gweithredoedd, drwy garedigrwydd a thrwy  gymwynasgarwch a haelioni.

Digwyddodd rhywbeth “unigryw” yn ne-ddwyrain Cymru ar ddiwedd y bedwaredd a dechrau’r bumed ganrif a welodd Gristnogaeth yn dod yn brif ffydd Cymru am y tro cyntaf. Datblygodd “gwraidd pwysigrwydd allweddol y fro honno fel meithrinfa’r Eglwys Geltaidd.”  Pan sonnir am saint enwocaf y chweched ganrif dywedir eu bod yn dod o deuluoedd Cristnogol a’u bod bron i gyd yn wyrion neu orwyrion i’r menywod hyn!

Hen hanes! Ond heddiw mae sefyllfa debyg yng Nghymru. Mae’r ffydd Gristnogol yn diflannu’n  gyflym. Trown yn ôl at ein hanes, nid er mwyn ail-fyw’r gorffennol ond i fagu hyder. Trwy weld beth yr ydym wedi ei gyflawni, gallem adeiladu  yn gadarnhaol gan oresgyn yr heriau wrth weithio tuag at ddyfodol gwell. Ni ddylem geisio cadw ein haddoliad a’n cymunedau Cristnogol fel y buont, ond addasu ar gyfer y dyfodol. Ond mae’n hanfodol ein bod yn dod at ein gilydd. Dylid pwysleisio addysg, caredigrwydd a haelioni ac, yn bwysicaf, datblygu trefn ac arferion Cristnogol priodol i’r sefyllfa wrth wynebu heddiw ac yfory. Os gwnawn hynny, fyddwn ni ddim yn wynebu’r diwedd –  ond yn hytrach fe welwn ddechreuad newydd.

Dwi wedi bod yn meddwl yn ddiweddar am yr ymateb gwahanol i gau ysgol a chau capel. Pan fydd sôn am gau ysgol, mae’r ymateb yn chwyrn – a chwbl ddealladwy – a’r rhesymeg fel arfer yw fod yr ysgol yn “galon y gymuned”. Nawr gellir dadlau i ba raddau y mae ysgol gynradd yn galon i’r gymuned, ond yn sicr i rieni’r plant, dros y cyfnod y mae eu plant yn mynychu’r ysgol, y mae’r ysgol yn ganolbwynt pwysig, ac yn lle sy’n tynnu teuluoedd y plant at ei gilydd. Ar y llaw arall, gwelwn gapeli yn cau un ar ôl y llall heb i fawr neb godi llais mewn protest o fath yn y byd, ar waethaf y ffaith ein bod i gyd (wel y rheini ohonom sydd dros hanner cant oed) yn cofio amser lle mai’r capel mewn gwirionedd oedd “calon y gymuned”. Y capel oedd canolbwynt ein gweithgaredd cymdeithasol – yno y clywsom straeon mawr y Beibl, yno y cawsom flas ar ganu a chyd-adrodd, ar ddarllen a pherfformio yn Gymraeg, a’r capel oedd yn trefnu ein trip blynyddol i lan y môr a chanolbwynt ein Nadolig, a llawer mwy.

Pam, felly, y difaterwch pan fydd capel yn cau? Beth ddigwyddodd i’n diwylliant i achosi’r fath ddifrawder? Neu efallai mai’r cwestiwn ddylen ni ofyn yw, beth ddigwyddodd i’n crefydd ni? Tybed oedd ein Cristnogaeth wedi tyfu’n ddiwylliant seciwlar heb i ni sylweddoli, ac fel y daeth ffurfiau newydd ar ddiwylliant ac adloniant a chreadigrwydd i ddisodli rôl y capeli, fe sylweddolwyd, yn rhy hwyr, mai cragen wag oedd ein crefydd mewn gwirionedd? Ac wrth i’r cynulleidfaoedd gilio, ac wrth i’r gweddill ffyddlon prin heneiddio, mae peryg fod y strwythur enwadol – y strwythur hwnnw na fynnwn ymryddhau o’i grafangau – yn ymdebygu fwyfwy i law farw.

Ond rhy hawdd yw taflu bai ar yr enwadau a’r awdurdodau enwadol. Un peth sylfaenol sy’n wir amdanom ni’r Cymry yw mai ymlyniad at y lleol a’r cyfarwydd sy’n ein cynnal drwy bob tro ar fyd. Roedd Gwynfor Evans yn hoff o ddweud mai “Cymuned o gymunedau” yw Cymru, ac rwy’n eitha siŵr erbyn hyn ei fod yn ymwybodol iawn mai gwirionedd deufin oedd hwnnw, yn yr un modd ag y gall brogarwch droi’n blwyfoldeb. Nid gormodiaith yw honni mai un o lwyddiannau mawr y diwylliant Cymraeg dros yr hanner can mlynedd diwethaf yw’r rhwydwaith rhyfeddol o Bapurau Bro sy’n dal i ffynnu ar draws y wlad, a hanfod y llwyddiant hwnnw yw ymlyniad ein pobl at eu bro eu hunain, – ymlyniad at y lleol, y plwyfol, a’r cyfarwydd.

A dyna’r union ymlyniad sy’n cadw ein rhwydwaith bregus o gapeli i fynd, ac y mae’n rhaid inni ddeall hynny wrth gynnig y ffordd ymlaen. Ond ar yr un pryd, rhaid canfod y rhywbeth newydd hwnnw a all gydlynu’r capeli sydd ar ôl – y rhai fydd yn goroesi’r cyfnod clo – i greu deinameg Cristnogol newydd yn ein gwlad. A dyna lle dwi’n gweld gwaith Cristnogaeth 21yn gorwedd. Canfod y llinyn cyswllt hwnnw sydd wedi ei chwalu gan gulni enwadol a phlwyfoldeb gweledigaeth, ond sy’n bodoli yn arweiniad Crist ei hun.

Be garwn i weld yw creu maniffesto y gall unrhyw gapel neu eglwys – o ba enwad bynnag – ymrwymo iddo, maniffesto o Gristnogaeth ymarferol sy’n ysgafn ar ddogma a diwinyddiaeth, ond yn drwm ar weithredu cariad yn ein cymdeithas. Rhaid dangos fod eglwys Crist yn rym yn ein cymunedau, dros barch a chyfartaledd, dros ryddid eangfrydig, ac o blaid y tlawd, y gwan, y diymgeledd a’r di-gartref. Anghofiwn y pethau sy’n ein gwahanu, a chanolbwyntiwn ar yr hyn, yng Nghrist, sy’n ein clymu gyda’n gilydd. Dyma hyd y gwelaf fi yw’r ffordd i roi bywyd newydd i’n capeli, rhoi dimensiwn cenedlaethol (a chydwladol) i’n bywydau fel Cristnogion, a denu’r ifanc yn ôl at y ffydd.

Gall y pandemig dieflig hwn sydd wedi achosi cymaint o boen a diflastod, fod yn achubiaeth i Gristnogaeth yng Nghymru, dim ond inni gydio yn y cyfle.

Gwneud y Pethau Bychain

Nôl yn 2014 cyhoeddwyd llyfr hynod ddifyr a defnyddiol, sef ‘Gwnewch y Pethau Bychain’ a olygwyd gan Ffion Heledd Gruffudd. Fel yr awgryma’r teitl mae’n gyfrol llawn syniadau am y pethau bychain, ond pellgyrhaeddol, y gall pawb eu gwneud er mwyn hybu Cymru a’r Gymraeg. Canlyniadau’r cyfrifiad diwethaf a fu’n rhannol gyfrifol am sbarduno’r golygydd i baratoi’r llyfr a hynny er mwyn ceisio ‘Cymreigio Cymru’. Mae’n adnodd arbennig ar gyfer pawb sydd yn dymuno gweld ein hunaniaeth fel Cymry yn mynd o nerth i nerth, a chan ei bod yn gyfrol ddwyieithog mae’n galluogi’r di-Gymraeg hefyd i wneud eu rhan.    

Er iddi gael ei chyhoeddi saith mlynedd yn ôl mae’r anogaeth yn y gyfrol yn wych a’r brwdfrydedd fel chwa o awyr iach. Ceir awgrymiadau ysgafn a doniol, yn ogystal â rhai mwy difrifol. Er enghraifft, rhowch enw Cymraeg ar eich anifail anwes; cefnogwch fusnesau teuluol Cymraeg eu hiaith; gosodwch faner y Ddraig Goch ar gyrion, pentrefi, trefi a dinasoedd; anfonwch e-byst at y cyrff hynny nad yw eu gwefannau ar gael yn Gymraeg.  

Ond a oes yna unrhyw awgrymiadau arbennig ar gyfer y Gymru Gristnogol gyfoes, o gofio mai geiriau Dewi Sant sydd i’w gweld ar glawr y gyfrol? Wel, oes yn wir, a cheir mwy nag un syniad:

• Hyrwyddwch yr Efengyl yng Nghymru, adfywiwch y capeli, canwch yr emynau, darllenwch y gweddïau a’r Beibl (un William Morgan a’r Beibl Cymraeg Newydd). Rhain oedd asgwrn cefn y Gymraeg a’i diwylliant.
• Anogwch ysgolion eglwysig, eglwysi a chapeli i sefydlu diwrnod o weddïo Cymraeg ar draws Cymru, a darparu gweddïau. Gallai’r rhain gael eu defnyddio mewn gwasanaethau ar ddyddiadau penodol.
• Canwch emyn Cymraeg y mae pawb yn yr ysgol yn ei adnabod wrth gydaddoli, ac adroddwch weddi ddyddiol yn Gymraeg.
• Gweddïwch yn uchel yn Gymraeg bob dydd.  

Mae’r syniadau yn rhai da ond wn i ddim a yw ‘adfywiwch y capeli’ yn ‘beth bach’ i’w wneud, nac ychwaith yn realistig, a go brin y byddai pob ysgol yn croesawu’r awgrym i sefydlu diwrnod o weddi!

Ond o ran cyfrwng i’n hybu a’n hannog, dyma’n wir sydd ei angen arnom. Hynny yw, rhestr syml o bethau cadarnhaol y gallwn fel Cristnogion, o bob traddodiad ac enwad, eu cofleidio a’u gweithredu er mwyn magu hyder a brwdfrydedd o’r newydd. Pan fydd cyflwr llesg ein heglwysi yn ein tristáu, sêl genhadol Dewi Sant yn prysur ddiflannu a chanlyniadau cyfrifiad arall ar y gorwel, a fydd, mae’n siŵr, yn cofnodi lleihad yn nifer y Cristnogion yng Nghymru, gadewch i ni gydio ym mhob dim a fydd o gymorth i’n hysbrydoli er mwyn dal ati i wneud y ‘pethau bychain’. 

Beibl, Bwrdd… a Ffoaduriaid

Mae rhai’n chwerthin, eraill yn crechwenu, ac ambell un yn gwgu, synnu neu’n gwaredu pan fydda’ i’n dweud imi dreulio hanner blwyddyn yn byw mewn cwfaint yng nghanol cyfandir Ewrop.​

Yr un sydd wedi treulio 30 mlynedd yn gyrru rhwng un dedlein a’r nesaf, yn ei chael ei hun yng nghanol nýns. A’r hogan sy’n hen gyfarwydd â Chymraeg y rhegfeydd, yn landio’i hun mewn cell ddeuddeg troedfedd wrth ddeg ar goridor cul ar chweched llawr adeilad seithllawr, dan groes fawr, fawr.

Ond beth bynnag ydi’r ymateb, mae yna, ym mhob un, mi hoffwn i feddwl, chwilfrydedd digon didwyll ynglŷn â sut brofiad oedd treulio chwe mis yn byw a bod yng nghanol lleianod urdd Bened ym mhrifddinas Awstria.​

Rhwng mis Medi 2014 a Chwefror 2015, cwfaint Stephanushaus yn Fienna oedd fy nghartref, wrth imi dreulio’r cyfnod yn gweithio ym mhrifysgol y ddinas gerddorol, Babyddol, honno. Mae’r cwfaint yn adeilad modern ar stryd brysur Ungargasse (Stryd Hwngari), lle mae tramiau a thacsis, beics, motobeics, ceir a lorïau yn taranu heibio trwy’r dydd a’r nos. Dyna sut oedd hi, y tu allan, yn y byd mawr, wrth i mi fynd o gwmpas fy mhethau, mynd i’r gwaith a’r londrét, mynd i siopa bwyd a chyfri’ gwerth pob peth mewn ewros yn lle punnoedd.

Ond y tu mewn, cyfnod o symlrwydd di-deledu oedd hwn. Cyfnod y bwyd plaen, sych a’r te du. Cyfnod o godi am 4.30 o’r gloch y bore, bob bore, wrth imi ddod i ymgyfarwyddo â chlywed y lleianod go iawn yn ystwyrian o’u celloedd ar y llawr uwch fy mhen gan baratoi am offeren a chymun chwech o’r gloch. Cyfnod o gael crap ar weddïo yn Almaeneg. A chyfnod o dawelwch a chadw cwmni â mi fy hun nad oes posib ei ddiffinio gyda’r un o fy miloedd ansoddeiriau llachar.​

Yng ngogledd ddwyrain Awstria y mae mam-eglwys y lleianod a fu’n gweithio yng nghwfaint wrban Stephanushaus ers 1964. Pwrpas sefydlu’r cwfaint yn Fienna hanner canrif yn ôl oedd darparu llety a chartref henoed ar gyfer offeiriaid wedi ymddeol; offeiriaid sâl heb deulu i edrych ar eu holau; ac i gynnig llety rhad ar gyfer ambell bererin fel fi.​

Ac mae pob pererin yn cyrraedd efo’i gês. Yn y cês hwnnw y mae yna ddillad, llyfrau, a lle gwag i gario swfenîrs adref efo fo. Ond yn y lle gwag hwnnw, yn ogystal â geidbwc, cawodydd eira a chardiau post, mi ffeindiais i fod yna ambell i ragfarn yn llechu hefyd…

Fel yr un sy’n cymryd yn ganiataol fod pob lleian yn glên ac yn wenau i gyd, fel tasa cariad Duw yn pelydru allan ohoni bob awr o’r dydd. Neu’r rhagdybiaeth honno fod pob lleian yn hoffi pobol ac yn ei helfen yn cymdeithasu ac yn sgwrsio efo dieithriaid. A’r gred, a’r gobaith, fod lleianod sydd wedi tyngu llw i dreulio’u hoes yn briod â’u Gwaredwr, yn ymgorfforiad grasol ohono mewn byd sy’n gallu bod mor hunanol a chreulon.​

Efallai mai gwers fwyaf fy misoedd yn Stephanushaus oedd deall na fuaswn i byth yn ffitio i mewn yno, mewn gwirionedd. Dim hyd yn oed pe bawn wedi cael aros am flwyddyn. Oherwydd doeddwn i ddim yn Babydd – ac roedd hynny’n codi mur rhyngof i a phob chwaer yn syth bin. Onid ydi hi’n well gan bob un ohonon ni dreulio amser efo pobol debyg i ni? Mae’n saffach, dydi? Mae’n haws. Ac mae’n neisiach.

Yn ail, mi ddysgais fod lleianod, fel pob pererin, yn cario’u profiadau efo nhw – ac, mewn ambell achos, roedd y sgrepan yn drom gan brofiadau llym a chreulon eu bywyd cynnar. Roedd gan bob un ei reswm, neu ei resymau, tros benderfynu troi cefn ar y byd a threulio’i hoes yn ymwrthod â’r drefn er mwyn gwasanaethu Duw. Weithiau, mi fyddai profiadau ddoe yn dod i’r wyneb mewn ffit o dymer ddrwg, mewn ffrae neu hyrddiau o grio direol. A doedd yr iwnifform ddim yn gysur o gwbwl ar adegau felly, pan oedd raid i’r emosiwn ffrwydro’i ffordd allan o blygion starts yr habit.

Ond roedd gofal y chwiorydd am yr offeiriaid oedrannus – sydd, oherwydd gofynion eu crefydd, yn ddibriod ac yn ddi-blant – yn gariad i gyd. Gofal anhunanol tuag at ddynion sydd, yng ngolwg y byd, wedi tyfu’n hen ar eu pennau eu hunain. A chariad difesur, fel y moroedd yn yr emyn, a diamod.

Ac efallai mai dyna sut y dylwn i feddwl am fod yn debycach i leianod Stephanushaus:-

– troi fy nghefn ar fateroliaeth a gwerthoedd ffug y byd sy’n fodlon gadael i’r gwan ddioddef;

– bod yn barod i weiddi, dadlau a chrio fy nheimladau yn onest gerbron Duw a’m cyd-bererinion;

– gofalu am bobol eraill, a gweithio heb ddisgwyl na chlod na thâl yn ôl.

Ond wyddoch chi’r peth gorau un am Stephanushaus erbyn hyn? Mae’r cwfaint wedi cau. Mae’r lleianod wedi encilio yn eu holau i’r gogledd gwledig. Ac mae’r adeilad solat ar Ungargasse bellach yn cael ei redeg fel gwesty, gan ffoaduriaid.

Yno, wrth groesawu a gweini ar dwristiaid, y mae mewnfudwyr a gafodd groeso gan bobol Awstria, yn talu’r gymwynas honno i eraill – ac yn dysgu sgiliau bywyd fel trin arian a dysgu ieithoedd.

Rwan, mae hynna YN swnio fel cenhadaeth go iawn.

Yna, Ti a Gredi

Mae amrywiaeth mawr yn y modd bydd pobl yn darganfod y dimensiwn ysbrydol i’w bywydau, gan ddod i gredu.

Dywed rhai, er mwyn credu, fod rhaid cytuno gyda dogmâu a chredoau penodol a rhaid llyncu’r pecyn cyfan. Mae hyn wedi bod yn broblem i mi erioed.

Gallai i ddim derbyn y pecynnau cyfan o athrawiaethau, dogmâu a chredoau; na chwaith deimlo’n ysbrydol gysurus pan fydd pobl yn gwthio a gorfodi eu syniadau a’u ffordd o feddwl arnaf.

Nid system o gredoau o wneuthuriad pobl eraill yw fy nghredoau i. Yn wir, alla’ i ddim derbyn llawer o’r syniadau uniongred am faterion ysbrydol. Yn union fel na allaf dderbyn awdurdod anffaeledigrwydd un person, megis y Pab, ni allaf dderbyn chwaith awdurdod anffaeledig un llyfr, megis Y Beibl.

Yn y gorffennol mae llawer o bobl, a rheini’n bobl dda ac ddyfnder ysbrydol, wedi cael eu herlid a’u cosbi a hyd yn oed eu lladd am nad ydynt wedi derbyn credoau penodol megis Credo’r Apostolion, Athenasiws a Nicea.  

I mi mae’r ffordd y down i ‘gredu’ yn ddibynnol ar agwedd y meddwl wedi i ni orfod wynebu profiadau gwahanol. Mae’r cyfan yn cael ei grynhoi yn ddestlus a’i fynegi mor glir yn y darn sy’n dilyn o waith y diweddar D. Jacob Davies B.A..

YNA, TI A GREDI

Os gwelaist ti olau mwyn llygad mam yn edrych ar ei chyntaf-anedig ym mhlyg ei mynwes wedi storm ei eni; os gwelaist ti’r rhyfeddod a’r diolchgarwch yn cydlawenhau wrth anwylo’r bychan byw,                                                          

YNA, TI A GREDI.

 Os buost ti ar goll mewn tyrfa fawr yn blentyn bach; os gwyddost ti am y gwae gwyllt o chwilio am wyneb dy fam a chlustfeinio ymysg y llu am ei llais; os teimlaist wedyn gynhesrwydd cyffyrddiad ei llaw,

 YNA, TI A GREDI.

 Os cefaist ti dy hun yn llethol unig ar frig mynydd uchel a’r distawrwydd mor fawr a glas pell yr awyr uwchben; os gwelaist dydi dy hun yn dy holl fychander yn ymyl aruthredd y mawredd mud,

 YNA, TI A GREDI.

 Os ymgollaist rywbryd yn ogofeydd dy gof; os ymgrwydraist yng nghilfachau dy feddwl; os rhoddaist lam ffydd tu hwnt i gyfyngderau ffawd; os gofynnaist i’r nos am seren, a’i chael,

 YNA, TI A GREDI.

 Os ymdeimlaist a hud anghyffwrdd awen bardd; os adnabyddaist ti ecstasi llenor pan ddaw a gair at air mewn cariad i genhedlu syniad; os clustfeiniaist ti ar wylofain hen alaw sy’n llefain a thafodau pobl ac angylion,

 YNA, TI A GREDI.

 Os buost ti’n agos, agos i boen, mor agos nes teimlo’r artaith, er nad oedd yn dy gnawd dy hun; os bu trai a llanw anadl un annwyl yn cwyno yn dy glust,

 YNA, TI A GREDI.

 Os oes gennyt freuddwyd na dderfydd yn y bore, na ddifethir gan wawd yr anghredinwyr; os gwyddost ti fod y breuddwyd hwn wedi dy feddiannu fel y rhoddit dy einioes i’w gadw,

 YNA, TI A GREDI.

 Os gwelaist lawenydd mawr sydd a’i berarogl yn goroesi pob diflastod a thristwch; os bu hwn yn gannwyll i ti yn nos dy dristwch,

 YNA, TI A GREDI.

 Os y’th fradychwyd yn dy ymdrechion; os gadawodd dy gyfeillion di ar drugaredd y dyrfa ddi-hid,

eto, os arhosodd un yn unig hyd y diwedd,

 YNA, TI A GREDI.

Cofio

Ni ellir gor-ddarllen y Gwynfydau. Yn wir, da o beth yw eu gosod ar lechen y cof. Prin fod yna faniffesto amgenach wedi’i gyflwyno erioed na’r Bregeth ar y Mynydd. Mae wedi gwrthsefyll prawf amser. Sieryd yn huawdl o hyd.

Pan fyddom yn Cofio da o beth yw galw’r Gwynfydau i gof gan eu gosod fel meini prawf ochr yn ochr â’r digwyddiad hwnnw a goffeir i sylweddoli pa mor bell rydym wedi cafflo. Dyna chi’r holocost.

Arweiniwyd 11 miliwn o bobl i’r lladdfa mewn siambrau nwy a hynny am nad oedd eu cenedligrwydd neu eu rhywioldeb yn gweddu i ddiben cynllun anfad i greu hil honedig berffaith.

Roedd y cysyniad o gariad wedi’i ddileu. Roedd cariad yn absennol o galonnau erlidwyr a phoenydwyr. Roedd dynoliaeth ar ei ffordd i ddifancoll. Yn ei difa ei hun.

Penderfynodd erlidwyr arddel casineb dall yn hytrach na chariad golau. Yn wyneb hynny roedd y canhwyllau a ofynnwyd i ni eu cynnau yn symbolau pwerus i wrthweithio pwerau’r fall.

Ac nid digwyddiadau’r Ail Ryfel Byd yw’r unig staen ar ein bodolaeth. Gellir cyfeirio at hil-laddiad ym Mosnia, Rwanda a Cambodia ein hoes ni. Heb sôn am achosion cyffelyb a groniclir yn yr Hen Destament.

Ond mae yna unigolion sy wedi herio’r anfad ar sail y Gwynfydau. Mae eleni yn hanner can mlynedd ers marwolaeth Waldo Williams. Mae Cofio ar sail rhifau yn medru bod yn fynegbyst i’n dyfodol a’n gorffennol.

Penderfynodd y bardd herio’r awdurdodau. Credai bod gorfodaeth filwrol a’r rhyfela yng Nghorea yn y 1950au yn groes i hanfod y Gwynfydau. Os taw’r Gwynfydau oedd y llinynnau mesur priodol ar gyfer ein byw a bod, ni welai fod defnyddio arfau dinistriol a hyfforddi i’w defnyddio yn gydnaws â neges yr adnodau.

Wynebodd garchar gan dreulio cyfnodau dan glo yn Abertawe a Rutland a hynny ynddo’i hun i’r Crynwr a’r cyfrinydd yn fodd o buro’r galon. Cefnodd ar Anghydffurfiaeth. Gwelai pob dim yn gliriach yn nistawrwydd oedfaon y Cyfeillion. Cafodd ei lethu gan yr agwedd ‘shwd enjoioch chi’r bregeth?’ blaenorol ar derfyn oedfa.

Dyw hynny ddim i ddweud y dylai pregeth fod yn gyfystyr ag adloniant na chwaith fod yn syrffedus. Ond dylai o leiaf gynnig deunydd cnoi cil o bryd i’w gilydd os nad cynnig goleuni o’r newydd ar sail argyhoeddiad. Gorau oll os gwna gynnig ysgydwad er daioni.

Gellir dweud bod nifer o gerddi  Waldo yn darllen fel adnodau. Ni fedrai glodfori rhyfelwyr na thywysogion Cymreig. Nid arwyr iddo mohonynt.

Soned i Sant Tysilio oedd ei gerdd olaf a hynny am fod y Cymro o’r seithfed ganrif wedi ymwrthod â’r cledd. Doedd e ddim am ddilyn llwybr ei dad, Brochwel Ysgithrog, Tywysog Powys, a olygai parodrwydd i ddefnyddio trais.

Beth am i gynulleidfaoedd gyd-ganu, trwy gyfrwng zoom, ‘Dod ar fy mhen dy sanctaidd law’? Mae’r awdur, Eifion Wyn, wedi distyllu’r Bregeth ar y Mynydd yn ei eiriau. A’r un modd Euros Rhys Evans yn ei emyn-dôn a gyfansoddodd pan oedd yn ddeg oed. Y Gwynfydau yw’r gannwyll fwyaf llachar ohonynt i gyd.

Cofio Vivian

Er ein bod eisoes wedi cyhoeddi neges o deyrnged i’r diweddar gyfaill  Vivian Jones ar y dudalen Facebook, mae’n weddus iawn ein bod yn neilltuo’r e-fwletin heddiw i gofio amdano yn ogystal. Wedi’r cwbl, fyddai Cristnogaeth 21 ddim yn bodoli heb ddycnwch ac argyhoeddiad Vivian, ac fel ein cadeirydd cyntaf, teimlai fod cyfrifoldeb arno i ysgrifennu cyfrolau a fyddai’n adlewyrchu’r meddylfryd dros sefydlu’r wefan.

Wedi iddo ddychwelyd i Gymru o’r Unol Daleithiau yn 1995, ei bryder mawr oedd y diffyg llwyfan i drafod Cristnogaeth flaengar, gyfoes, yn y Gymru Gymraeg. Teimlai fod yna ogwydd ffwndamentalaidd yn perthyn i’r cylchgronau oedd yn bodoli ar y pryd, a bod angen creu lle diogel i bobl fynegi amheuon, holi cwestiynau a chynnig atebion gonest heb fod ofn cael eu beirniadu. Dyna oedd y tu ôl i sefydlu gwefan Cristnogaeth 21 yn 2008.

Roedd Vivian yn enghraifft o rywun oedd yn ein hannog ni’n gyson i edrych o’r newydd ar bopeth efo llygaid ffresh, ond mewn modd oedd yn parchu ysgolheictod. Credai’n gryf nad oes unrhyw beth sy’n fwy o sarhad ar ysgolheictod na derbyn pethau’n gibddall heb eu cwestiynu. Gwyddom fod Vivian yn ddarllenwr awchus, a’i chwaeth mewn llyfrau diwinyddol wedi ei dylanwadu’n helaeth gan ei gyfnod yn uwch-weinidog yn Eglwys Plymouth, Minneapolis. Dyna pam bod ganddo’r fath sêl dros edrych o’r newydd ar neges Iesu Grist a’i gwneud yn berthnasol i’r unfed ganrif ar hugain, ac o  hynny y daeth yr enw ‘Cristnogaeth 21’ wrth gwrs. Roedd am i ni sylweddoli mai’r hyn wnaeth yr Iesu oedd gwau edafedd y gorffennol yn batrwm newydd a rhyddhau trysorau ffydd Israel i bawb. Yr her i ninnau yw parhau i drafod a dehongli yn ymchwilgar.

I’r eglwysi hynny sy’n dilyn y Llithiadur bob Sul, mae’r darlleniad ar gyfer heddiw’n adrodd hanes Iesu’n bwrw allan ysbryd aflan yn y synagog yng Nghapernaum. Byrdwn y neges yw natur a diben awdurdod, ac roedd y dorf yn ymateb i’r ddysgeidiaeth newydd a gyflwynodd Iesu iddyn nhw, am ei bod mor wahanol. Nid ail-gylchu’r hen ddogmâu a’r hen athrawiaethau a’u gwneud nhw’n awdurdod, ond ail ddehongli, a gweld mawredd yr efengyl mewn goleuni newydd sy’n berthnasol i ni heddiw. Osgoi’r syniad o awdurdod mewn credo a dogma.

Roedd Vivian yn teimlo’n gryf ‘bod tuedd i Gristnogion dros y byd ddylunio Iesu fel un ohonynt hwy o ran hil – adwaith yn rhannol, efallai, i’r gorddefnydd o luniau Ewropeaidd ohono.’  Meddai unwaith, “Ni chawsom eto wared ar gulni enwadol yng Nghymru, ond mae culni Cristnogol lletach yr ydym yn rhan ohono.” Y culni hwnnw oedd ein bod wedi ystumio Iesu’r Iddew i ymdebygu i ni o ran hil, a bod hynny hefyd wedi llifo drosodd i’n ffordd o feddwl am ei osgo a’i neges. Yn ei flynyddoedd olaf, roedd Vivian wedi magu edmygedd tuag at Andrew Walls, cyn-genhadwr a fu’n Athro ym Mhrifysgol Caeredin ar Gristnogaeth y Byd Anorllewinol. Ac roedd yn hoff o’r dyfyniad hwn gan Walls: ‘For decades the God that theological students in the West have been taught about has been a territorial and denominational Baal.’

Ar brydiau, byddai sawl un ohonom yn rhyfeddu at feddwl miniog a chwim Vivian, dyfnder ac ehangder ei wybodaeth, a’i barodrwydd i wrando ar safbwyntiau gwahanol a syniadau newydd. Ond efallai mai’r hyn a gofiwn fwyaf yw ei gwmnïaeth ffraeth a chynnes.