Archifau Categori: Agora 42

Jonathan Sacks, Leonard Cohen, Brigyn a’r Nadolig

Bu farw Jonathan Sacks yn sydyn ar Dachwedd 7ed yn 72 oed. Ychydig iawn o sylw a gafodd ei farwolaeth yng Nghymru.

Jonathan Sacks, wrth gwrs, oedd cyn Brif Rabi Iddewiaeth Uniongred Prydain a’r Gymanwlad, ac mae’r teyrngedau iddo yn dystiolaeth o’i ddylanwad tu hwnt i Iddewiaeth. Roedd ei ddoniau fel athro yn unigryw. Cyhoeddodd o leiaf 30 o lyfrau academaidd a phoblogaidd, ac roedd yn gyfathrebwr heb ei ail ar y cyfryngau. Fel arweinydd ei bobl mewn oes seciwlar, ystyriai mai ei gyfrifoldeb mwyaf oedd cynorthwyo’r Iddewon i ateb y cwestiwn pwysicaf un, sef ‘Beth yw bod yn Iddew heddiw?’

Nid oedd yn boblogaidd gyda’r Iddewon Uniongred eithafol. Iddynt hwy yr oedd Sacks yn rhy ‘ryddfrydol’, yn enwedig yn ei gyfrol The Dignity of Difference: how to avoid the clash of civilizations (2002). Mae’n dechrau’r gyfrol ar Ground Zero yn Efrog Newydd flwyddyn wedi 9/11 ac yng nghwmni Cristion, Mwslim ac arweinwyr crefyddau eraill. Nid rhyw ddiwinyddiaeth ryddfrydol yw hyn, meddai Sacks, ond Duw yn gwrthod cael ei gyfyngu i un iaith ac i un ffordd. Gwirionedd fydd yn y nefoedd, ond gwirioneddau ar y ddaear. Nid un eirfa. Fe wthiodd Jonathan Sacks y ffiniau crefyddol – dyn, nid Duw sy’n creu ffiniau – ar sail Ysgrythurau’r Iddewon.

Rhan o neges y gyfrol The Dignity of Difference yw fod Duw yn llefaru yn aml drwy’r hyn sydd yn ein gwahanu ac yn dod atom yn y ‘dieithryn’ a’r ‘gwahanol’ o bob crefydd a diwylliant. Mae hon yn neges radical. Roedd yr Uniongred traddodiadol yn gweld safbwynt o’r fath yn heresi ac yn glastwreiddio Iddewiaeth. Ond, o gofio teitlau cyfrolau eraill ganddo, yn arbennig, Not in my name – confronting religious violence (2015) a To heal a fractured world (2006), fe welwn fod neges Sacks yn neges nid yn unig – nac yn wir, yn gymaint – i’r Iddewon ond i’r ddynoliaeth. Galwodd yr Iddewon eithafol am atal gwerthiant The Dignity of Difference a mynnu bod yr awdur yn cywiro’r heresi cyn ystyried ail argraffiad. Ond, yn hytrach na ‘chywiro’, esbonio’i safbwynt yn fwy manwl a Beibladd a wnaeth Sacks. Mae’r ysgrythurau Iddewig, sef stori fawr ymwneud Duw â’r Iddewon, ar yr un pryd yn stori am ymwneud Duw â’r ddynoliaeth ac â’r cread. Mae ganddo frawddeg awgrymog a dychanol yn un o’i lyfrau wrth iddo edrych ar gyflwr y byd: ‘When all else fails, read the instructions.’

Roedd ei gyfraniad i drafod materion cyfoes dyrys yn eithriadol o bwysig ac yn ennyn parch mawr tuag ato. Ar faterion fel yr amgylchedd, gwerthoedd moesol a chymunedol, teulu, hilyddiaeth, tlodi, cyfraith a threfn, carchardai a llu o faterion eraill, roedd ganddo arweiniad doeth, cadarn a goleuedig (Gw. Faith in the Future, 1995, ac yn arbennig erbyn hyn y gyfrol Morality. 2020). Does dim rhyfedd fod pedwar prif weinidog wedi troi ato am gyngor, a bod yr wasg a’r cyfryngau’n awyddus i gynnwys ei lais. ‘Prophet of Twitter and Times,’ meddai un ffrind amdano. Cyfathrebu â phawb – cred a di-gred, Duw neu di-dduw – oedd ei ddawn fawr. Llwyddai’n gyson i gyfleu llawenydd (a dwyster) y gwyliau Iddewig, ac roedd y teitl – Celebrating Life (2000) – a roddodd i’w gasgliad o fyfyrdodau Thought for the Day yn egluro pam yr oedd awydd mawr i wrando arno,

Roedd ganddo feirniaid eraill hefyd, yn arbennig o safbwynt ei gefnogaeth i Israel.Credai yn hawl Israel i gael ei gwladwriaeth ei hun ac i’w gwarchod ei hun. Ond roedd hynny i’w ddisgwyl gan Iddew o Lundain a’i wreiddiau yng ngwlad Pwyl. Roedd yn Jerwsalem yn ŵr ifanc 19 oed yn ystod y Rhyfel Chwe Diwrnod ac yn cofio profiad mawr ei fywyd ar Fynydd yr Olewydd yn meddwl am offeiriaid y deml yn 70 OC yn dyst i ddinistr y deml gan Rufain. Meddai, ‘Gobaith sy’n adeiladu adfeilion Jerwsalem. Iddewon gadwodd obaith yn fyw, a gobaith gadwodd yr Iddewon yn fyw’ (Radical then, radical now, 2001). Mae’n freuddwyd ac yn argyhoeddiad sylfaenol ei fywyd.

Cafodd ei feiriadu’n hallt am gynorthwyo Is-arlywydd America, Mike Pence, i ysgrifennu ei anerchiad pan symudwyd Llysgenhadaeth America i Jerwsalem o Tel Aviv (2018), digwyddiad oedd yn gam at feddiannu Jerwsalem yn llwyr i’r Israeliaid ar draul hawliau’r Palestiniaid i’r ddinas. Bu enghreifftiau eraill, yn cynnwys ei feirniadaeth hallt ar ymgyrch y BDS (Boycott, Divestment and Sanctions) yn erbyn Israel a hefyd ei feirniadaeth o Jeremy Corbyn, gan gymharu ei wrth-semitiaeth honedig ag anerchiad Enoch Powell gynt pan soniodd hwnnw am ‘afonydd o waed’ fyddai’n llifo ym Mhrydain oherwydd ymateb i’r mewnfudwyr du eu lliw.

Ond, yn gyson â’i gred, fe gadarnhaodd ei gefnogaeth i hawl y Palestiniaid, fel yr Israeliaid, i’w gwlad a’u gwladwriaeth eu hunain. Mae’n bwysig nodi hefyd i Sacks, yn Awst 2002, rybuddio Israel eu bod ar lwybr dinistr yn y trais eithafol yn erbyn y Palestiniaid. Roedd wedi gweld llun o filwr Israelaidd yn gwenu yn ymyl corff Palestiniad. Beth bynnag oedd ei fethiannau a’i gamgymeriadau, bu’n driw i weledigaeth broffwydol yr Hen Destament.

Cohen, Brigyn a’r Nadolig

Mae esboniadaeth Feiblaidd Sacks wedi bod yn arweiniad goleuedig i Gristogion i ddarllen yr Hen Destament. Gwreiddiau Cristnogaeth, ac nid monopoli Cristnogion i ddehongli’n gywir, sy’n rhoi’r hawl i ni rannu’r Hen Destament nid fel yr ‘hen un’ ond fel y cyntaf o ddau Destament. Yn wir, wrth ddarllen rhannau o waith Sacks, fe ddown yn agos iawn at galon y ffydd Gristnogol.

Mae ganddo, er enghraifft, fyfyrdod arbennig iawn ar gân olaf Leonard Cohen cyn marwolaeth Cohen ar 16 Tachwedd 2016.

Fe wyddom fod Cohen, oedd yn Iddew o dras, wedi crwydro – driffitio fyddai gair Cohen – i mewn ac allan o ffydd ac ysbrydolrwydd, gan gynnwys Cristnogaeth, ac wedi canu ei gwestiynau a’i amheuon, ei ofnau a’i ddagrau dros gyflwr y ddynoliaeth. Oherwydd mai dwys, os nad pruddglwyfus, yw llawer o ganeuon Cohen, fe fyddai rhai’n ei ystyried fel ‘proffwyd gwae a galar’. Ond Cohen hefyd oedd cyfansoddwr ac awdur geiriau’r enwog ‘Halelwia’, ac yr oedd ‘Halelwia’, meddai Sacks, yn isalaw i lawer o’i ganeuon.

Erbyn hyn, yng Nghymru, ‘Halelwia’ yw’r gân sydd bron â/wedi disodli ‘Un Seren’, Delwyn Siôn, fel Y gân Nadolig boblogaidd. I rai, mae fersiwn Brigyn yn well na’r gwreiddiol. Sôn y mae cân Cohen am fethiannau a throseddau Dafydd Frenin, ond eto, mae’r Halelwia yn enaid Dafydd. Mae fersiwn Brigyn, wrth gwrs, yn gân am Balesteina heddiw ac yn rhannu’r galar sydd yn y gwrthdaro rhwng Israel a Phalesteina sy’n gysgod dros bob Nadolig erbyn hyn.

Ond yn ôl at gân olaf Cohen y bu Sacks yn myfyrio arni. ‘You want it darker’ yw’r teitl. Yn ei esboniad – drannoeth ethol Trump yn Arlywydd America yn 2016 – y mae Sacks yn dweud bod ethol Trump wedi gwneud y byd yn dywyllach lle. Dywed ein bod yn byw mewn ‘amser tywyll’ ac mae’n gweld y gân yn un ingol a phroffwydol. Mae Cohen fel Job, heb atebion i’w gwestiynau mewn byd o ddioddefaint, ond eto mae’n parhau i chwilio am y cariad all achub y byd. Does dim ateb hawdd, nac ateb clir, ond mae Cohen yn medru canu yn y tywyllwch.

You want it darker / we kill the flame.
If you are the healer / I’m broken and lame,
If thine is the glory
Mine must be the shame.
You want it darker,
Magnified, sanctified,
Be the holy name,
Feel the fire crucified
In the human frame …
Hineni, hineni,
I’m ready, my Lord.

‘Hineni’ yw gair allweddol y cytgan, gair sydd i’w weld dair gwaith yn hanes Abraham yn cael gorchymyn gan Dduw (o bawb) i aberthu ei fab. Ystyr y gair ‘Hineni’ (sydd ar wefusau Abraham wrth ufuddhau i orchymyn Duw i ladd ac aberthu ei fab) yw ‘Dyma fi, rwy’n barod, Dduw’. Mae hyn yn ddirgelwch i Cohen: Duw yn gofyn i ddyn ladd ei fab, ac Abraham yn ei ufudd-dod i Dduw yn fodlon gwneud hynny? Sut mae person crefyddol yn barod i ladd y diniwed ac yn credu mai dyma oedd ewyllys Duw? Mae’r gân yn ymdrech i fynd i’r afael â ffyrdd Duw. Ond ni fu lladd yn yr hanes oherwydd nid un felly yw Duw.

Mae’r gân yn dod â’r Iddew – Cohen a Sacks – yn agos iawn at Iesu’r Meseia ac yn mynd ag Iesu yn ôl i’w wreiddiau. Dyna pam mae myfyrdod Sacks ar y gân yn ein cyfeirio at y Nadolig a dyfodiad y Meseia, mab Dafydd yn ninas Dafydd Frenin. A Dafydd, y brenin a droseddodd, y brenin bregus, a gyfansoddodd salmau, sy’n canu ‘Halleluja’. Mae’n sôn am ei ‘broken Hallelujas’ ef a’r ‘Holy Halleluja’ arall. Eto, meddai Dafydd:

I’ll stand before the Lord of song
With nothing on my tongue but Halleluja.

Mae addasiad Brigyn yn dod â’r Halelwia i ganol tywyllwch byd ac i ganol amgylchiadau’r Nadolig cyntaf ac i’r Nadolig cyfoes, cysgod y groes ar Fethlehem, dinas Dafydd, y Meseia croeshoeliedig a gwrthodedig.

[Ceir geriau’r gân wreiddiol ‘Hallelujah’ gydag esboniadau yma]

Ond:

Mewn dwrn o ddur mae’r seren wen
mae cysgod gwn tros Fethlehem,
dim angel gwyn yn canu Halelwia.
Codi muriau, cau y pyrth
troi eu cefn ar werth y wyrth
mor ddu yw’r nos ar strydoedd Palesteina,
Halelwia, Halelwia …

Fe fyddai Jonathan Sacks wedi gwerthfawrogi fersiwn Brigyn. Geiriau olaf Sacks yn ei fyfyrdod ar gân Cohen yw’r geiriau hyn: ‘Hyd yn oed yng nghanol tywyllwch, y mae goleuni; yng nghanol marwolaeth, mae bywyd; yng nghanol casineb mae cariad; a hyd yn oed gyda’n hanadl olaf, fe allwn ganu Halelwia.’

Fe allai’r geiriau fod yn eiriau cerdyn Nadolig a cherdyn Pasg yn 2020.

W.O.R.

Y Nadolig Cyntaf

gan Vivian Jones (2006)

Mae cyfrol Vivian Jones, Y Nadolig Cyntaf, yn unigryw. Nid oes yr un gyfrol arall yn y Gymraeg wedi rhoi sylw manwl i’r Nadolig ar gyfer oedolion – neiniau, teidiau a rhieni’r plant a’r genhedlaeth sydd yn tueddu i gredu mai gŵyl i blant ydyw. Fel mae cyfranwyr eraill wedi ysgrifennu yn Agora yn ystod y mis, mae neges y Nadolig yn heriol ac yn radical iawn.

Meddai Vivian Jones yn ei Ragymadrodd:

Mae’n rhaid cofio bod cefndir i holl gynnwys y Beibl, a rhaid gweld popeth sydd ynddo yn erbyn y cefndir hwnnw. A’r cefndir hwnnw yw’r frwydr gosmig sy’n dechrau â’r creu yn Genesis ac yn dod i ben â buddugoliaeth derfynol yn llyfr y Datguddiad, y frwydr fawr waelodol rhwng bywyd a phopeth sy’n elyniaethus i fywyd. Iddo fod yn ddilys, rhaid i unrhyw ystyr a gawn ni yn unrhyw ran o’r Beibl gyfrannu at y naratif gorchestol hwnnw.

Ac fel hyn y mae’r gyfrol yn gorffen, gyda’r bennod ‘Rhywbeth am ddim’ (‘Mab a roed i ni’ Eseia 9:6). Meddai Vivian:

Craidd yr ŵyl yw rhywbeth anhraethol fawr a roddir am ddim i ni, graslonrwydd digymysg, pur tuag atom sydd yn ein harddel a’n codi ac sydd felly yn ein rhyddhau.

Ymhlyg yn hanesion Mathew a Luc am y graslonrwydd hwnnw y mae darlun o fywyd. Ni all dim gymryd lle’r hanesion hynny, yn yr ystyr pe baent hwy yn marw byddai’r darlun yn marw gyda nhw. Nid dull o fynegi rhywbeth yw’r hanesion chwaith, fel pe gellid eu rhoi naill ochr a chymryd allan ohonynt eu neges, fel pe bai’r hanesion yn fasgl a’r cynnwys ynddynt yn gnewyllyn. Hanesion ydynt y mae biliynau o Gristogion wrth dderbyn y darlun ynddynt wedi cael ysbrydiaeth a’u cynorthwyodd i wynebu pob peth y gallodd bywyd ei daflu atynt, a gwneud hynny â mesur da o raen a llwyddiant.

Cofiaf ddarllen am ddarlun gwahanol iawn yn fy arddegau, yn Mysterious Universe Syr James Jeans, y Seryddwr Brenhinol ar y pryd, a darllenais am ddarlun tebyg i hwnnw eto yn ddiweddarach yn The Problem of Pain, C. S. Lewis. ‘Pe byddai rhywun wedi gofyn imi pan oeddwn yn anffyddiwr,’ meddai Lewis, ‘pam na chredwn yn Nuw, buaswn wedi ateb rhywbeth fel hyn: “Edrychwch ar y bydysawd: mae’r cyrff nefol yn y gofod mor ychydig o’u cymharu â’r gofod ei hun, fel pe bai pob un ohonynt yn orlawn o greaduriaid cwbwl hapus. Hyd yn oed wedyn, byddai’n anodd credu bod bywyd a hapusrwydd yn ddim namyn cynnyrch damweiniol y pŵer a wnaeth y cread.”’ Â ymlaen i sôn am fyrder bywyd dynol ar ein daearen ni, y modd y mae’r ymwybod dynol wedi gwneud poen yn bosibl, a deall wedi ei gwneud yn bosibl rhagweld poen ac angau. Casgliad Jeans oedd bod y cread yn ddi-ddadl yn elyniaethus i fywyd dynol, a chasgliad Lewis bryd hynny oedd: naill ai nad oedd unrhyw ysbryd tu cefn i’r cread, neu fod yna ysbryd sy’n ddihitans o ddrwg a da y tu cefn iddo, neu fod yna ysbryd drwg yno.

Cynigia’r Nadolig i ni ddarlun o fyd y mae tu cefn iddo Dduw sydd, nid yn dirfeddiannwr absennol, nid yn ddirgelwch pur na allwn dreiddio i’w hanfod, ond sy’n Ysbryd presennol a fydd bob amser ‘gyda ni’ mewn addewid dihaeddiant o dynerwch plentyn-debyg ond anorchfygol. Darlun yw sy’n ein gwahodd i ymuno â’r angylion mewn mawl, a darlun yw sy’n ein nerthu i fod o gwmpas y themâu Nadoligaidd o barch a goleuni a thangnefedd a llawenydd i bawb yn y byd. Darlun yw a grisielir mewn geiriau y mae Cristnogion wedi eu hen feddiannu a’u gwneud yn eiddo iddynt hwy eu hunain, geiriau y proffwyd Eseia – ‘mab a roed i ni’. Halelwia, ac Amen.

Cadw’r drws ar agor

Cadw’r drws ar agor

Bob hyn a hyn down ar draws geiriau nad oes cyfieithiad iddynt mewn ieithoedd eraill. Gellid dweud bod ‘hiraeth’ neu ‘cynefin’ yn esiamplau o’r rhain yn Gymraeg. Maent yn cwmpasu cysyniad sy’n unigryw i un iaith arbennig a’i diwylliant, cysyniad na ellir ei drosglwyddo yn hawdd i iaith na diwylliant arall.

Gair felly a ddysgais yn ddiweddar yw Torschlusspanik. Mae’n gyfuniad o dri gair Almaeneg, sef Tor (dôr neu ddrws ), Schluss (cau) a Panik (panic). Mae’n debyg fod y term yn mynd yn ôl i’r Canoloesoedd ac yn cyfeirio at y teimlad hwnnw y byddai’r werin yn ei brofi wrth iddynt ruthro yn ôl at ddorau’r ddinas cyn iddynt gau am y nos. Byddai hyn yn golygu eu bod mewn perygl o ymosodiad gan anifeiliaid gwyllt neu ladron. Cafodd y term hwn hefyd ei ddefnyddio yn 1961 gan Times Magazine wrth gyfeirio at deimladau’r rheini oedd yn ffoi o Ddwyrain i Orllewin yr Almaen pan rannwyd y wlad yn ddwy. Ar lefel fwy arwynebol, mae’n bosib ein bod ninnau hefyd wedi profi rhywbeth tebyg wrth gyrraedd yr orsaf yn hwyr i ddal trên, ac ofni y byddai’r drysau’n cau a’n gadael ar ôl.

Erbyn hyn, mae ystyr Torschlusspanik wedi esblygu i ymgorffori teimlad mwy haniaethol, sef y pryder fod yr amser i weithredu’n llithro o’n dwylo a bod y drysau’n cau ar y cyfle i wireddu nod neu uchelgais mewn bywyd. Mae’n deimlad sydd wedi ymledu dros y naw mis diwethaf wrth i effeithiau Cofid-19 gau’r drysau ar gyfleoedd i gynifer o bobl: y rhai a gollodd eu gwaith, eu busnes, eu hiechyd, eu hanwyliaid, eu breuddwydion.

Mewn llenyddiaeth, mae gan ddrysau symbolaeth amrywiol. Gallant gynrycholi pŵer a pherygl ar yr un llaw, a rhyddid a gobaith ar y llaw arall. Gwelir agweddau deublyg y trosiad hwn yn y nofel Exit West gan Mohsin Hamid wrth i’r prif gymeriadau, Nadia a Saeed, ffoi o’u gwlad i ddianc rhag rhyfel ac erledigaeth. Wrth iddynt basio trwy wledydd ar eu ffordd i’r Gorllewin, fe ddysgant yn gyflym pa ddrysau sy’n rhoi rhwydd hynt iddynt i fywyd gwell. Mae dilyn eu stori’n ein hatgoffa o amodau peryglus teithiau ffoaduriaid, bob amser ar drugaredd y tywydd, smyglwyr diegwyddor a diffyg cydymdeimlad llywodraethau.

Gall diwedd blwyddyn fod yn gyfystyr â chau un drws er mwyn agor un newydd. Ac er y bydd rhai ohonom yn edrych yn ôl ar eleni gydag elfen o Torschlusspanik, gallwn hefyd edrych i’r dyfodol gyda gobaith a phenderfynu manteisio ar bob cyfle, nid yn unig i ofalu am ein lles ni a’r rhai sy’n agos atom, ond hefyd i gadw’r drws ar agor i groesawu eraill i’n cymunedau, gan wybod bod pob arwydd o garedigrwydd yn gwneud ein cymdeithas yn lle mwy cartrefol a diogel i bawb.

Anna Vivian Jones

(Mae Anna yn ferch i’n Llywydd Anrhydeddus, y Parchedig Vivian Jones, a’i briod, Mary, a’r ddau erbyn hyn yn derbyn gofal nyrsio yn Llanelli.)

Dwy gerdd newydd gan Aled Jones Williams

Dwy gerdd newydd gan Aled Jones Williams

‘duw’

er ei fyrred
mae’n fôr
a’i du mewn
yn eigion.

rhyfeddaf
at y rhai
sy’cadarnhau
a’r rhai
sy’n gwadu

bodiau’u traed yn unig yn wlyb
a’r gwir ar goll
yn y rhai
a foddwyd

‘duw’

er ei fyrred
mae’n ormod
ond rhaid
ei gael
fel

bwi
i rybuddio
fod yma ddyfnder
a’r ehangder
yn ymestyn ohono
i’r byth bythoedd
er ei fychaned

Nid disgrifio unrhyw beth – Duw, gweddi, enaid, a’r fflyd o baraffernalia crefyddol eraill – yw swyddogaeth iaith mewn cyd-destun ‘ysbrydol’. Yn bendant, nid ein symud tuag at ‘ddistawrwydd’: a orbrisiwyd unrhyw beth yn y byd crefyddol yn fwy na’r ‘distawrwydd’ hwn? Ffurf ar farwolaeth yw distawrwydd. Tra byddwn, ymgodymu â geiriau a wnawn. (Ni ŵyr neb hyn yn well na’r Gymraes a’r Cymro Cymraeg, sydd wastad yn gorfod cwffio i gadw eu hiaith.) Pwrpas geiriau yn y diriogaeth ‘ysbrydol’ yw symud o’r neilltu er mwyn creu gwagle. O flaen y gwagle hwnnw dirnadwn ein terfynau pendant, ac nad oes ar gael i ni fyth ryw Wybodaeth Hollalluog am unrhyw beth. (Dylai’r gwleidydd, y diwinydd, y gwyddonydd a’r llenor, y credadun a’r anffyddwraig nodi hyn!) Pwrpas iaith grefyddol yw dangos i ni ein meidroldeb, a’n diddyfnu oddi wrth ein hawch difaol ac obsesiynol am anfarwoldeb. Fel y dywedwyd: ‘canys ni’m gwêl “dyn”, a byw’ – y datganiad crefyddol mwyaf erioed, mae’n debyg.

Nid ‘esboniad’ o gwbl ar y ddwy gerdd yw hyn. Ond yn ‘llewyrch’ (neu ‘dduwch’!) hyn y dylid, efallai, eu hamgyffred.

Aled Jones Williams

Amser i aros

Neges Adfent i Gristnogaeth 21
gan y Parchedig Adrian Alker,
Cadeirydd Progressive Christian Network Prydain

Mae Cofid 19 wedi dod â’i alar a’i ofid, ei heriau a’i broblemau i deuluoedd ac unigolion. Mae cymaint wedi colli anwyliaid neu wedi dioddef afiechyd dwys iawn dros gyfnod maith. Fe ddaw miliynau yn ddi-waith eto ac fe ddaw’r anghyfartaledd a’r annhegwch yn ein cymunedau yn fwy amlwg.

Pa hyd y pery hyn? Pryd ddaw i ben? Rydym wedi bod yn aros yn ofnus am y brechlyn, ac yn annisgwyl o sydyn, fe ddaeth newyddion da: rydym yn aros am arwyddion o adfywiad economaidd; yr ydym yn aros am amser gwell. Ond fe wyddom nad yw’r newyddion da am y brechlyn yn dod yn haul ar fryn heddiw nac fory chwaith. Mae misoedd eto cyn y gallwn ddweud hynny. Rydym yn edrych yn ôl ar fywyd fel yr oedd yn Chwefror pan oeddem yn siopa, yn cyfarfod ffrindiau, yn mwynhau gwyliau ac yn diolch am swydd ddiogel. ‘Wrth afonydd Babilon yr oeddem yn wylo wrth gofio Seion,’ meddai pobl Israel yn eu caethiwed.

Yr wyf fi a’m gwraig wedi bod yn ffodus iawn nad ydym wedi ein heffeithio yn uniongyrchol gan y Cofid ac rydym wedi mwynhau’r fraint o fod yn berchen gardd fel hafan i ymlacio a theimlo’n ddiogel. Un effaith byw gyda sawl cyfnod clo yw ein bod ni yma yn Sheffield ar Haen 3 o gyfyngiadau llym a hynny’n golygu ein bod yn colli cyfrif pa ddiwrnod yw hi gan fod pob diwrnod yr un fath a ninnau’n gaeth. Rydym wedi gorfod ailfeddwl patrwm bywyd dyddiol.

Yn bersonol, rwyf yn gwerthfawrogi rhythmau a phatrwm dyddiol. Mae’n bwysig sylwi ar rod y tymhorau a nodi ar ein calendrau ddathliadau, penblwyddi a digwyddidau pwysig i ni. Tymor felly yw’r Adfent. Yma yn Ewrop, gwaddol Cristnogaeth yw dyddiau gŵyl, dyddiau cysegredig a defod, a rhai ohonynt, wrth gwrs, yn mynd yn ôl i’r dyddiau cyn Cristnogaeth.

Nid amser aros yn unig yw Adfent, ond mae’n cynnig cyfle dros bedair wythnos i ystyried ein bywyd, i ddysgu ac i addoli’n greadigol â’r dychymyg ac i feithrin rhyfeddod. Efallai mai am y calendr Adfent yn bydd nifer yn meddwl ac am y siocled ym mhob ffenest. Ond i lawer ohonom erbyn hyn, addolwyr neu beidio, blinedig iawn yw’r Nadolig sy’n dechrau â’r siopa ym Medi ac wedi ein llethu ymhell cyn Rhagfyr 25ain. Fe wn am y gân: ‘I wish it could be Christmas every day’ ac rydym yn gweddïo am y dydd y bydd heddwch a llawenydd yn llenwi pob dydd. Ond un rhan o’n bywyd yw’r Nadolig, ac mae angen y dyddiau eraill arnom hefyd: ‘Y mae amser i bob peth’.

Mae’r Adfent yn cynnig y cyfle i fod yn dawel, i ddysgu, i fyfyrio drwy ddarllen llyfr, neu gerdd, golau cannwyll ac amser tawel o gwmpas y bwrdd. Pan oeddwn yn offeiriad yr oedd yn gyfle i ddarllen y Beibl gyda’r gynulleidfa er mwyn gwrando a dysgu mor radical yw storïau’r geni. Mae’r Adfent yn ein gwahodd i ystyried themâu anodd ein ffydd fel barn, bywyd a marwolaeth, a’r Pethau Diwethaf. Petai Crist yn dod eto i’n byd, beth fyddai’n ei ddweud? Beth fyddai’n ei ddweud am lygru’r cread a’r amgylchedd? Sut fyddai dameg fawr Mathew 25 am y defaid a’r geifr a’r Crist yn barnu sut yr ydym, neu pam nad ydym, wedi croesawu’r dieithryn a’r newynog, ac ymweld â’r carcharor. Mae’r Adfent yn faeth i’r meddwl ac yn faes gweithredu wrth baratoi i groesawu Tywysog Tangnefedd i’n calonnau.

Mae Cofid 19 yn wir wedi siglo’r byd. Mae wedi disgleirio ei oleuni ei hun ar lywodraethau gyda llwyddiant a methiant cydweithio rhyngwladol. Rydym wedi ailddarganfod ein dibyniaeth ar y rhai sy’n gweini arnom mewn ysbytai, cartrefi gofal a’r gwasanaethau cyhoeddus a chymdeithasol yn eu cymorth i’r tlawd, y di-waith a’r unig.

Mae angen inni edrych eto ar ein gwerthoedd ac ystyried beth, yn wir, sy’n bwysig i ni. Adfent yw’r amser i ddechrau gwneud hynny.

Boed i dymor yr Adfent a’r Nadolig fod yn fendith ac yn arweiniad i’r rhai sy’n troi at Gristnogaeth 21, fel y rhai sy’n troi at Progressive Christian Network Prydain mewn cyfnod sy’n llawn her a chyfle i ni dystio i’r Efengyl.

Adrian Alker, Sheffield

Siopa

SIOPA

Wrth ymweld â Biwmares tua chanol mis Hydref, sylwais fod yna boster mawr y tu allan i un o’r siopau yn atgoffa pawb o nifer y dyddiau oedd yna cyn y Nadolig, sef 72 diwrnod. Dyna un ffordd o atgoffa pawb oedd yn pasio bod angen gwneud y gorau o’r amser oedd yn weddill i brynu eu hanrhegion, gan eu hannog i brynu ambell un yn y siop honno.

Ond arhoswch, mis Hydref oedd hi; oni ddylid bod wedi tynnu sylw at yr Ŵyl Ddiolchgarwch i ddechrau, ac mae pawb yn gwybod bod honno’n dod o flaen y Nadolig. Ond ni allwn ddisgwyl gweld posteri i hysbysu peth felly tu allan i’n siopau, oherwydd nad yw’r ŵyl yn creu busnes ac elw. Mae’n siŵr bod digon o sylw wedi ei roi i Ŵyl Calan Gaeaf (yr Halloween bondigrybwyll). Y llynedd gwelais gar bychan yn llawn o’r geriach mwyaf dychryllyd wedi ei barcio ar ochr y lôn, a hynny adeg Gŵyl Calan Gaeaf. Roedd y cynnwys yn ddigon i godi ofn ar oedolion, heb sôn am blant. Mae’n amlwg fod gan rai arian i’w wastraffu, a bod yna farchnad i’r fath sothach.

Tybed a fu yna bosteri y tu allan i’n capeli a’n heglwysi eleni, i atgoffa pobl am yr Ŵyl Ddiolchgarwch, a Gŵyl yr Holl Saint, sydd mor agos i Ŵyl Calan Gaeaf. A beth am y Nadolig ei hun o ran hynny? Efallai fod gan y siopau llwyddiannus rywbeth i’w ddysgu i ni! Pan fydd Covid 19 wedi cilio, beth am i ni eu hefelychu? Beth am i ni hefyd fod yr un mor barod i ddysgu oddi wrth gamgymeriadau’r cannoedd o siopau sy’n methu y dyddiau yma.

Beth amser yn ôl, cyrhaeddodd catalog i’n tŷ ni, o siop weddol enwog yng Nghaer. Dyma ffordd arall i’n hatoffa y byddwn angen anrhegion, ac mor bwysig yw eu harchebu mewn pryd, gan fod y Nadolig yn agosáu. Diddorol oedd sylwi ar gynnwys y catalog: siocledi a chacennau moethus, a sylwais ar un gacen siocled â phump haen iddi! Celfi drudfawr i’r gegin a’r tŷ sydd ynddo hefyd, gyda phob math o awgrymiadau eraill i’ch temtio i’w prynu fel anrhegion. Diddorol yw eu hymgais i’n hargyhoeddi bod rhai o’u pethau’n wir angenrheidiol, gyda’r pennawd: “Don’t forget the essentials”. Ond, a dweud y gwir, prin bod unrhyw beth sydd yn y catalog yn essential, yn anhepgorol, a gallem oll fyw hebddynt yn ddigon rhwydd.

Yn rhyfedd iawn, yr un wythnos, daeth catalog arall drwy’r drws, a hwnnw gan Gymorth Cristnogol. Mor wahanol yw cynnwys y catalog hwn, oherwydd ynddo ymdrechir i ddangos beth yw gwir angenrheidiau pobl dlawd ein byd, a’r hyn sy’n anhepgorol mewn difri. Hwn ddylai gynnwys y teitl: “Don’t forget the essentials.” Beth oedd ynddo?

Dyma enghreifftiau: gellir prynu cwch gwenyn am £60, neu goeden ifanc i dyfu coco am £9, neu £9 am gyflenwad o dabledi gwrthfiotig ar gyfer plant a niweidiwyd mewn rhyfeloedd. Gallai £30 sicrhau bod cymuned yn derbyn dŵr glân yn ddyddiol. Byddai £15 yn helpu plentyn i fynd i’r ysgol, neu beth am £35 i brynu gafr i deulu, neu £187 i brynu buwch hyd yn oed. Dyma brosiect y gallai eglwys ymgyrraedd ato, efallai, yn enwedig eleni. Trowch at charity-gifts.christianaid.org.uk am fwy o fanylion, neu ffoniwch 029 2084 4646.

Ydy, mae’r cloc yn tician, a buan y daw’r Nadolig; faint o ddyddiau sydd ar ôl, tybed? “Beth gawn ni ei roi’n anrheg eleni? Mae ganddyn nhw bopeth.” Dyna’r gri yn ein tŷ ni bob blwyddyn. Beth am roi neges mewn ambell gerdyn Nadolig yn dangos bod gwerth yr anrheg arferol wedi ei roi i wella byd yr anghenus? Byddai hynny’n cyfrannu at hapusrwydd eu Nadolig hwy, a ninnau o ran hynny. Cofiwn eiriau ein Harglwydd ym Mhennod 25 o Efengyl Mathew:

“Yn wir, rwy’n dweud wrthych, yn gymaint ag ichwi ei wneud i un o’r lleiaf o’r rhain, fy nghymrodyr, i mi y gwnaethoch …

… Yn wir, rwy’n dweud wrthych, yn gymaint ag ichwi beidio â’i wneud i un o’r rhai lleiaf hyn, nis gwnaethoch i minnau chwaith. Ac fe â’r rhain ymaith i gosb dragwyddol , ond y rhai cyfiawn i fywyd tragwyddol.” (Mathew 25:40, 45–6)

Geiriau cryfion yw’r rhain, ond a ydyn nhw’n ddigon cryf i’n herio i weithredu’n wahanol y Nadolig hwn? O wneud hynny, dedwyddach fyddwn.

Gweddi

Dduw dad, gwyddom y fath wahaniaeth a wna’r pandemig presennol i’n bywydau ni oll. Bellach, cawsom ein gorfodi i sylweddoli beth yw gwir angenrheidiau bywyd. Diolchwn felly am ein hiechyd, ein teuluoedd a’n cyfeillion, ac am bawb sy’n gofalu amdanom. Diolchwn am Efengyl dy Fab annwyl, Iesu Grist, ynghyd â’r gwerthoedd a ddeillia ohoni.

Er cymaint yw ein gofidiau am holl effeithiau’r pandemig arnom ni, cymorth ni i gofio am eraill sydd yn eu hwynebu, a hwythau heb yr angenrheidiau a gymerwn ni mor ganiataol.

O ganol ein digonedd, agor ein llygaid i weld ein cyfle i fod o gymorth i’r rhai anghenus, a llanw ein calonnau â’th dosturi ac â’th gariad di dy hun.

Boed hunan balch ein calon
Yn gwywo’n d’ymyl Di,
A’n bywyd yn egluro
Marwolaeth Calfarî.

Derbyn ni, yn enw Iesu Grist dy Fab, wedi maddau ein beiau yn ei enw. Amen.

Eric Jones (Bangor)

Y Parchedig Rhodri Glyn Thomas yn sgwrsio

Y Parchedig Rhodri Glyn Thomas yn sgwrsio â gwefan Cristnogaeth 21

Rydym yn ddiolchgar iawn i’r Parchedig Rhodri Glyn Thomas (ond yn ein cymdeithas glòs fel Cymry Cymraeg Rhodri Glyn ydyw i bawb), am fodloni i gynnal sgwrs gyda Christnogaeth 21, y gyntaf mewn cyfres ddeufisol o sgyrsiau newydd. Fe’i ganwyd yn Wrecsam, yn fab i’r Parchedig T. Glyn ac Eleanor Thomas ac yn frawd i Huw. Mae’n briod â Marian ac yn dad i Lisa, Deian a Rolant, ac yn dad-cu i Gwen, Rhodri, Rhys, Alis a Heti.

Rhodri, llawer o ddiolch am gytuno i gynnal sgwrs ar wefan Cristnogaeth 21. Efallai fod y mwyafrif ohonom yn y Gymru Gymraeg yn meddwl amdanat fel ‘gweinidog rhan amser’ o ddechrau dy weinidogaeth. Fe wn i nad yw hynny’n wir (rwy’n meddwl mai tua 18 mlynedd fuost yn Aelod Cynulliad ond dy fod wedi ymladd mwy nag un etholiad), ond a oedd galwad i weinidogaeth ran amser yn dy weledigaeth o’r dechrau? Mae llawer yn gweld hynny’n allweddol i ddeall ystyr ‘gweinidogaeth gyfoes’.

Rhodri: Mae’n siŵr bod nifer o aelodau’r ofalaeth wreiddiol yn credu taw gweinidog rhan amser oeddwn i. Roedd gen i nifer o ddiddordebau allanol gan gynnwys ymgyrchu dros gyfiawnder cymdeithasol – a hynny yn aml yn golygu herio awdurdodau a’r gyfraith. Roeddwn yn ystyried darlledu ac ysgrifennu fel rhan o’r weinidogaeth ehangach, ond roedd y cyfan yn bwyta i mewn i’r amser oedd gen i i’r weinidogaeth draddodiadol. Serch hynny, y bwriad ar y cychwyn, o leiaf, oedd y weinidogaeth lawn amser. Erbyn hyn, byddwn yn dadlau mai’r weinidogaeth ran amser sy’n apelio ataf. Mae gen i le mawr i ddiolch i aelodau’r capeli am ganiatáu imi gyflawni gweinidogaeth oedd yn anghonfensiynol iawn ar y pryd. Dyna sy’n esbonio pam fy mod i yma o hyd, mae’n siŵr gen i.

Pryderi: Nid oes angen sôn am ddylanwad yr aelwyd a chyfoeth dy wreiddiau, ond fe hoffwn ofyn hyn. Roedd dy dad, y Parchedig T. Glyn Thomas, yn weinidog enwog iawn fel pregethwr, fel awdur a diwinydd (mae rhestr ei waith cyhoeddiedig yn faith ar ddiwedd y gyfrol goffa iddo) ac yn arbennig y cyfrolau cyfoethog Ar ddechrau’r dydd ac Ar derfyn dydd, ac fel proffwyd (ac ysgogydd Cymru i Grist). Yr oedd ei ddilyn yn fraint ac yn her i weinidog ifanc, ond pa agwedd o’i weinidogaeth oedd y dylanwad mwyaf arnat ?

Nid oedd gen i unrhyw fwriad i geisio ei ddilyn mewn unrhyw ffordd. Roeddwn yn ymwybodol fy mod yn bersonoliaeth wahanol iawn iddo ef.

Pryderi: Ym mha ffordd, tybed?

Rhodri: Does gen i mo’i ddisgyblaeth na’i ddyfalbarhad e. Ond gan fy mod wedi gwrando arno ddwywaith y Sul drwy gydol fy magwraeth, roedd ei ddylanwad yn fawr arnaf. Dw i ddim yn siŵr a fyddai ef am arddel y dylanwad hwnnw. Yn rhyfedd ddigon, roedd gan fy nhad-cu, John Eleias Thomas – er na chefais y fraint o’i gyfarfod – ddylanwad rhamantus arnaf. Roedd yn focsiwr ym mythau’r ffeiriau cyn ei ordeinio’n weinidog, ac wedi hynny roedd ei natur wyllt a’i bregethu nerthol yn arwain at bob math o hanesion hudolus. Doedd gen i ddim adnabyddiaeth ohono, ond mae’n debyg fod y ffaith nad oedd e’n cydymffurfio â’r syniad traddodiadol o weinidog yn apelio,

Bu blynyddoedd Bala–Bangor a hyfforddiant R. Tudur Jones, Stanley John ac Alwyn Charles yn amhrisiadwy wrth fy mharatoi ar gyfer y weinidogaeth. Dw i ddim yn siŵr a fyddent hwy am dderbyn unrhyw gyfrifoldeb chwaith. Mae’n debyg mai’r wers sylfaenol a ddysgais gan bob un o’r rhain oedd yr angen i wreiddio fy mhregethu yn y testun Beiblaidd. Mae ambell hanesyn yn iawn ac mae’n bwysig gosod cyd-destun cyfoes, ond mae’r neges sylfaenol i’w chael yn y Gair.

Pryderi: Roedd hi, mae’n debyg, yn gyfnod arbennig yng Ngholeg Bala–Bangor, yn doedd, ac mae sôn amdano fel cyfnod o ‘adfywiad’ a ‘llwyddiant’. Mae’n amlwg fod y gymdeithas yn y coleg wedi parhau.

Rhodri: Roeddwn yn ffodus i gael cwmni cyd-fyfyrwyr wrth ddechrau yn y weinidogaeth. Roedd Euros Wyn Jones (sydd yn anffodus wedi ein gadael) a Robin Samuel mewn pentrefi cyfagos, a Trefor Jones Morris heb fod ymhell. Roedd cyfeillion o Goleg y Bedyddwyr yn yr ardal hefyd, gan gynnwys Tecwyn Ifan ar stepen y drws yn Sanclêr. Roedd honno’n gwmnïaeth bwysig nad yw gweinidogion yn ei mwynhau bellach.

Pryderi: Nid yw’n anodd meddwl am y ‘gwleidydd yn ei bulpud’, ond mae’n fwy anodd meddwl am ‘y gweinidog yn Senedd Cymru’. A fedri di ddweud rhywbeth am hynny ac a wnaeth dy brofiad a’th ymrwymiad gwleidyddol (mewn nifer o swyddi) ddatblygu, newid neu ddyfnhau dy ddiwinyddiaeth?

Roedd cyfiawnder cymdeithasol yn sylfaenol i’r weledigaeth a’m harweiniodd at weithgaredd gwleidyddol. Roedd cryn dipyn o wleidyddiaeth ar yr aelwyd, yn enwedig o gyfeiriad fy mam. Cam naturiol imi oedd cefnogi ymgyrchoedd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg a Phlaid Cymru; doeddwn i ddim yn credu bod llwybr arall i Gymro Cymraeg ei ddilyn.

Nid oedd bod yn ymgeisydd gwleidyddol, heb sôn am ddod yn aelod o’r Cynulliad, yn fwriad; rhyw gwympo i mewn i’r peth yn ddamweiniol wnes i, ond bu’n anrhydedd mawr. Roedd cynrychioli etholwyr Dwyrain Caerfyrddin a Dinefwr yn fraint enfawr. Fe wnaeth cymysgu ag aelodau o bleidiau a chrefyddau eraill fi’n llai rhagfarnllyd ac yn fwy parod i werthfawrogi cyfraniad y rhai hynny oedd yn dilyn trywydd gwahanol i mi. Mae’r weinidogaeth Anghydffurfiol yng nghefn gwlad Sir Gaerfyrddin yn gallu cynnig gweledigaeth cyfyngedig iawn o fywyd.

Pryderi: Ym mha ffordd?

Rhodri: Rydym yn byw mewn swigen ymhell o realiti bywyd y rhelyw o’n cyd-Gymry. Arweiniodd hyn at gydweithio’n llawer mwy cysurus â gweinidogion Llafur yn Llywodraeth Cymru’n Un nag aelodau fy mhlaid fy hunan. Sylweddolais ein bod yn rhannu yr un dyheadau am gyfiawnder cymdeithasol, er yn perthyn i bleidiau gwahanol. Datblygodd fy ffydd wrth rannu profiad ag aelodau o draddodiadau crefyddol amrywiol y Bae, gan fynd â mi i gyfeiriadau nad oeddwn wedi eu hystyried cyn hynny.

Yr hyn a ddysgais yn y bôn oedd bod gwerthfawrogi safbwyntiau eraill yn fodd i gyfoethogi yn hytrach na glastwreiddio argyhoeddiadau personol ac mai’r gwerth mwyaf mewn bywyd ac o ran ffydd a gwleidyddiaeth yw goddefgarwch.

Pryderi: Yn fuan ar ôl ymddeol cefaist waeledd difrifol. I rywun mor weithgar ac yn byw bywyd mor brysur a llawn, mae’n anodd meddwl na fyddai’r profiad dirdynnol hwnnw wedi cael dylanwad emosiynol ac ysbrydol mawr arnat – hyd yn oed wedi dy newid, fel mae eraill sydd wedi mynd trwy brofiad tebyg yn tystio? A wyt yn barod i rannu rhywfaint o’r profiad hwnnw ?

Digwyddodd y strôc yn ddirybudd. Roeddwn wedi bod yn ymhyfrydu fy mod wedi mwynhau pum mlynedd a thrigain o fywyd hollol iach pan rybuddiodd y meddyg teulu, ‘Mae e’n dal lan ’da chi nawr’, a digon gwir hynny. Cefais dabledi i hyn a’r llall, ond roeddwn yn dal i deimlo’n berffaith iach. Newidiodd y cyfan ar amrantiad gan fy ngadael yn gaeth i wely ysbyty, yn methu symud hyd yn oed fy mysedd ar ochr dde fy nghorff.

Flwyddyn yn ddiweddarach, rwyf ’nôl ar fy nhraed ond yn ddibynnol ar ffon. Mae bywyd yn parhau’n braf a breintiedig, os rhyw ychydig yn arafach. Dw i’n dal i fwynhau ac i sylweddoli bod ’na lawer iawn o bobl llai ffodus na fi. Wrth gwrs, daeth y Coronafeirws i arafu a chyfyngu ar fywyd pawb.

Dw i ddim wedi bod trwy brofiad o chwalfa fawr o ran iechyd, dim ond rhyw gymaint ac angen addasu. Yn ffodus, dw i dal i wella er bod y broses yn araf.

Yn gwella

Pryderi: Wrth wella, tybed a oedd darllen yn bosibl ac a oedd llyfrau neu awduron arbennig a ddaeth â blas bendith arbennig i ti?

Rhodri: Roedd darllen yn broblem ar y cychwyn gan fy mod i’n ei chael hi’n anodd i ganolbwyntio. Yr unig beth oedd ar fy meddwl yn yr ysbyty oedd cael yn ôl ar fy nhraed. Wedi cyrraedd gartre, mae llyfrau am fywydau pobl ddiddorol wedi mynd â’m bryd: Michelle Obama; nofel Gwynn ap Gwilym am John Dafis, Mallwyd, Sgythia; a hunangofiant gŵr arbennig, David Nott o bentref cyfagos Tre-lech, y llawfeddyg oedd yn gadael awyrgylch cysurus yr ysbyty yn Llundain i fentro yn gyson i feysydd peryglus rhyfeloedd. Dylai pawb ddarllen ei hanes.

Pryderi: Ar ôl ymddeol o wleidyddiaeth a Senedd Cymru, tybed a fydd mwy o amser i ystyried sefyllfa ein tystiolaeth Gristnogol, yn enwedig yn y traddodiad Anghydffurfiol Cymraeg. A wyt yn digalonni wrth weld y ffordd yr ydym yn wynebu’r argyfwng? A oes tuedd i osgoi oblygiadau radical ‘diwygio’ drwy obeithio am ‘ddiwygiad’?

Rhodri: Mae’r ofalaeth, Cylch Annibynwyr San-clêr, wedi newid yn sylweddol dros y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf. Mae dau o’r capeli wedi eu cau a’r Coronafeirws wedi ein gorfodi i ymgynnull mewn un adeilad. Felly mae ’na ryw gymaint o symud, ond dim hanner digon. Mae ’na golli tir hefyd o ran y nifer sy’n mynychu ac ystod y gweithgareddau. Ar un adeg roedd gennym eisteddfod a chôr a chwmni drama, clwb ieuenctid a thîm criced, cwrdd chwiorydd a chwrdd gweddi – a’r cwbwl sy’n weddill yw un oedfa ar fore Sul a’r Gymdeithas ganol wythnos.

Ond yn fwy hyd yn oed na’r angen amlwg i resymoli nifer yr adeiladau, mae’n rhaid darganfod cyfeiriad a nod i weithgaredd yr Eglwys o fewn y gymdeithas. Cenhadaeth ar ei newydd wedd wedi ei seilio ar yr angen i ledaenu goddefgarwch a thrugaredd. Nid bodoli er ei mwyn ei hunan, nac ychwaith ei haelodau ei hunan, ond er mwyn cynnig perspectif amgenach o fyw.

Pryderi: Gan gytuno bod yr angen am ‘gyfeiriad a nod’ yn bwysig i’n heglwysi (a’n henwadau), beth yw’r ‘persbectif amgenach o fywyd ‘ sydd gennym i’w gynnig?

Rhodri: Mae’n hawdd cydymdeimlo â’r ffyddloniaid sy’n brwydro i gadw drws y capel ar agor ond mae angen agor y drysau hynny led y pen a chyfarch y byd oddi allan – rhywbeth sy’n llawer haws i’w ddweud na’i wneud. Mae’n debygol taw un o effeithiau’r Coronafeirws fydd rhesymoli nifer yr adeiladau. Mae ystyr a gwerth enwadaeth wedi hen farw allan …

Pryderi: Mae lle i gredu y byddai llawer yn anghytuno …

Rhodri: … ac un capel Anghydffurfiol cyfrwng Cymraeg sydd ei angen ym mhob pentref neu dref, er mae’n bosib bod modd caniatáu mwy nag un mewn ambell ddinas. Ond rywsut, mae angen inni ddianc o gysur ein bywydau ar gyrion cymdeithas. Cael fy magu yn Annibynnwr wnes i, yn hytrach na dewis hynny, er fy mod i’n ymhyfrydu yn y traddodiad radicalaidd. Hwyrach bod angen imi ddychwelyd at ddechreuadau fy ngweinidogaeth ac ailddarganfod y weledigaeth o ymgyrchu cymdeithasol!

Pryderi: Diolch, Rhodri, am fod yn barod i roi amser i ddarllenwyr Cristnogaeth 21. Fe fydd pawb yn falch o glywed dy fod yn gwella ac mai tu hwnt i Cofid 19 a’r gaeaf a’r ffon, y bydd dy adferiad yn llwyr. Mae dweud ‘Diolch am dy wasanaeth dros y blynyddoedd i’r Efengyl a’n cenedl’ yn gwneud i ti swnio’n hen, felly dyma ychwanegu ein gobaith o gael dy gyfraniad

Cysur

Cysur?

Pa ffordd fyddwch chi’n darllen y Beibl? A fyddwch chi’n dehongli pob rhan ohono yn llythrennol? Clywsom i gyd, rywbryd neu’i gilydd, lythrenolwyr cadarn yn datgan fod pob llythyren o Air Duw yn wir, gan olygu ei fod yn llythrennol wir. Ond clywsom hefyd ddiwinyddion blaengar a rhyddfrydol yn honni y gwelir gwir werth rhai hanesion Beiblaidd drwy eu dehongli, nid yn llythrennol, ond fel mythau neu ddamhegion. Gwyddom mai dyna’r arfer gan lawer o ysgolheigion cynnar yr Eglwys. Byddai Origen, fel yn ei De principiis er enghraifft, yn dadlau o blaid dehongli rhai rhannau o’r Beibl yn alegorïaidd. Datblygiad ‘modern’ gan ddiwinyddion ceidwadol, meddir, yw’r duedd i fynnu derbyn dehongliad llythrennol bob tro.

Ond mae’n ddiddorol ystyried a oedd rhai o awduron a golygyddion llyfrau’r Beibl, eu hunain, weithiau’n rhoi dehongliad ‘damhegol’ ar rai hanesion yn y deunydd a oedd o’u blaen. Un enghraifft bosib yw’r ffordd y gwnaeth awdur neu olygydd Efengyl Ioan adrodd yr hanesyn a welir yn nechrau pennod 14. Yno adroddir, yn ôl y dehongliad arferol, fod Iesu yn dweud wrth y disgyblion am beidio ag ofni pan gaiff ei ladd. Mynd i ffwrdd y mae, meddai, er mwyn paratoi lle iddynt yn y nefoedd, ac y byddai’n dod yn ôl yn fuan er mwyn eu dwyn gydag ef yn ôl i’r nef. Dyna’r dehongliad sy’n gyfarwydd i bawb ohonom, a’r ‘mynd i ffwrdd’ yn cyfeirio at ei farwolaeth ar y groes. Ond y mae’n ddehongliad sy’n codi ambell anhawster ym meddwl y darllenydd. Mae’r syniad mor annodweddiadol o holl themâu dysgeidiaeth Iesu. Tybed ai dyna a adroddai’r darn yma yn wreiddiol?

Gellir ystyried posibilrwydd gwahanol: fod y darn hwn yn wreiddiol yn perthyn i’r hanes am Iesu a’i ddisgyblion yn nesu at Jerwsalem. Yn yr Efengylau Cyfolwg – Mathew, pennod 26; Marc, pennod 14 a Luc pennod 22 – ceir rhagarweiniad i hanes y Swper Olaf, a’r darnau hynny’n adleisio’i gilydd. Ynddynt dangosir na wyddai’r disgyblion ymlaen llaw ym mha le yr oedd yr oruwchystafell. Ond ni cheir darn tebyg i hyn yn Efengyl Ioan. Tybed a fyddai’r darn hwn yn wreiddiol yn perthyn i ddigwyddiadau Ioan, pennod 12, ac fe fyddai wedyn yn egluro’n naturiol y dirgelwch ynghylch lleoliad yr ystafell.

Dyma fyddai dilyniant yr hanes. Roeddent wedi dod i Jwdea ar gyfer gŵyl y Pasg, ac Iesu’n awyddus iawn i gael bwyta gwledd y Pasg yn eu cwmni. Er mwyn dilyn yr hen draddodiad, byddai’n dda iddynt gael lle y tu fewn i furiau’r ddinas. Roedd Iesu yn drefnydd hirben iawn. Gwyddai na allai ofyn i’r disgyblion eu hunain drefnu lle iddynt gan y byddai perygl wedyn i Jwdas ddatgelu’r lleoliad i’r awdurdodau, a thrwy hynny i Iesu gael ei gipio cyn bwyta’r swper. Yr unig ateb oedd iddo ef ei hun wneud y trefniadau. Ac y mae’r Efengylau Cyfolwg yn tystio mai Iesu yn unig a wyddai ble roedd yr ystafell gyfrinachol honno.

Gwyddai Iesu y byddai’r disgyblion yn dychryn petai’n diflannu’n ddirybudd o’u golwg wrth fynd i ffwrdd i gwblhau’r trefniadau, felly dyma’u rhybuddio: ‘Peidiwch,’ meddai, ‘â gadael i ddim gynhyrfu’ch calon pan fyddaf yn eich gadael chi am ysbaid.’ Yna meddai: ‘Yn Jerwsalem y mae yna lawer o fannau inni aros.’ Byddai Iddewon yn sôn am fynd i ‘dŷ Dduw’, neu i ‘dŷ ein Tad’, gan gyfeirio at y deml. Ond i Iddewon Galilea ac Iddewon alltud, arferid yr ymadrodd ‘mynd i dŷ Dduw’ wrth sôn am fynd i Jerwsalem i’r ŵyl. Un enghraifft yw Salm 122: ‘Awn i dŷ yr Arglwydd … y mae ein traed bellach yn sefyll o fewn dy byrth, O Jerwsalem.’ Ar y llaw arall, ni cheir unrhyw enghraifft yn yr efengylau o gyfeirio at y nefoedd fel ‘tŷ fy Nhad’. Felly, mae’n siŵr mai cyfeirio at y ddinas y mae Iesu fan hyn.

Yna mae Iesu’n defnyddio’r gair ‘trigfannau’. Y gair Groeg yn y fan yna yw monai, a’i ystyr yw ‘llefydd i aros dros dro’. Yn sicr, ni fyddai neb yn defnyddio’r fath air am fywyd tragwyddol yn y nefoedd. Dywed wedyn ei fod yn mynd i baratoi lle ar eu cyfer fel y byddai modd iddo ef swpera yn eu cwmni. ‘Yna fe ddof yn ôl,’ meddai, ‘a’ch cymryd chi gyda mi, er mwyn inni fod gyda’n gilydd.’

Roedd Thomas, yn unol â’i gymeriad ymchwilgar, yn gwrthod bodloni ar ryw wybodaeth amwys fel yna: ‘Ni wyddom ni i ble rwyt ti’n mynd, felly sut allwn ni wybod y ffordd.’ Cawn Iesu wedyn yn troi’r pwnc yn gelfydd iawn er mwyn osgoi’r holi pellach: ‘Myfi yw’r ffordd, a’r gwirionedd a’r bywyd!’

Fel y gwyddom oddi wrth fanylion amgylchiadau’r oruwchystafell gan yr efengylwyr eraill, mae’n sicr i Iesu fynd yn ei flaen i ymweld â Jerwsalem a gwneud nifer o drefniadau. Daw manylion diddorol y trefniadau hynny i’r golwg yn natblygiad yr hanes. Fe drefnodd ystafell gyda gŵr y llety. Ond hefyd dywedodd wrth hwnnw y byddai angen ystenaid o ddŵr arnynt. Mae’n debygol iawn iddo ofyn cymwynas ychwanegol: ‘Pan fyddi’n anfon rhywun allan i’r ffynnon i nôl y dŵr, gofala y byddi di’n anfon y gwas ac nid y forwyn.’ Roedd hynny’n beth hollol anarferol yn Jerwsalem: y menywod a fyddai’n cario dŵr o’r ffynnon yn ddieithriad. Ond gorchmynnodd Iesu hynny fel y medrai wedyn roi cyfarwyddyd i’r ddau ddisgybl a anfonid ymlaen i baratoi’r bwyd sut i ddod o hyd i’r ystafell a drefnwyd: ‘Ewch i’r ddinas, a chyferfydd â chwi ddyn yn cario ystenaid o ddŵr. Dilynwch ef.’ Druan ohono, yr unig ddyn yn Jerwsalem a fyddai’n cario stên! Ond yr oedd yntau’n rhan hanfodol o’r cynllun.

Yn ôl Marc, aeth Iesu yn ei flaen a dweud wrth y ddau ddisgybl, ‘Pa dŷ bynnag yr â i mewn dilynwch ef, a gofynnwch i ŵr y tŷ pa le mae fy ystafell.’ A bydd dyn y llety yn dangos iddynt oruwchystafell fawr, wedi ei threfnu yn barod. Pwy drefnodd? Iesu, wrth gwrs. Yn wir, fe feddyliodd Iesu am un manylyn arall yn y trefniadau. Byddai’n arferiad mewn gwledd i was fod wrth y drws i olchi traed y gwahoddedigion wrth iddynt ddod i mewn. Mae’n amlwg i Iesu drefnu ymlaen llaw nad oedd y gwas i aros ar gyfer y swper hwn, dim ond gadael y stên wrth y drws. Doedd dim angen gwas. Fe drefnodd Iesu hynny gan y bwriadai mai ef ei hun fyddai’r gwas a fyddai’n golchi eu traed!

Fe weithiodd yr holl drefnu manwl yn berffaith. A’r rhan allweddol yn nilyniant yr hanes fyddai darn fel hwn a soniai am Iesu’n mynd i wneud y trefnu. Petai’r dehongliad hwn yn gywir, mae’n debyg i un o olygyddion Efengyl Ioan weld rhyw arwyddocâd proffwydol yn y darn, gan newid yr hanesyn yn gynnil i awgrymu ystyr esgatolegol i eiriau Iesu.

Fel yr awgrymais, mae’r ystyriaethau ieithyddol, geiriau megis ‘trigfannau’ a ‘tŷ fy Nhad’, yn amlwg yn ffafrio dehongliad llythrennol yn y darn hwn. (Mae’n diddorol fod y golygydd/awdur wedi cadw’r geiriau hyn oedd yn y fersiwn gwreiddiol.) Byddai’r hanesyn hwn, o’i ddehongli’n llythrennol, yn hollol gyson â dawn Iesu yn paratoi’n ofalus. Rhaid cofio hefyd mai ychydig iawn a ddywedai’r Iesu am nefoedd arallfydol. ‘Deled dy deyrnas ar y ddaear’ fyddai ei thema ganolog ef. Ond y cwestiwn llosg yw hwn: os mai hanesyn syml am Iesu’n ymadael i drefnu oedd yma’n wreiddiol, a ellid cyfiawnhau dyfeisgarwch golygydd mentrus Efengyl Ioan yn symud lleoliad yr ymadroddion hyn i amseriad diweddarach yn yr hanes er mwyn rhoi dehongliad ysbrydol i’r ymddiddan?

Byddai rhai yn dweud i’r adnodau yna yn nechrau Ioan 14, gyda’u dehongliad alegorïaidd traddodiadol am fynediad i’r nefoedd, fod yn gysur mewn trallod i filiynau o gredinwyr ar hyd y canrifoedd. Byddai llawer yn ein rhybuddio na ddylid dwyn eu cysur oddi arnynt! Gadawaf i chi benderfynu.

John Gwilym Jones

Byw ar y ffin

5 BYW AR Y FFIN

Rhwng Gwŷr a Gwragedd

Ym Montreal yng Nghanada ym 1850 yr oedd Arolygwr Cyffredinol Ysbytai ei Mawrhydi yn ddyn bach od. Gwisgai lifrai wedi eu gwneud o groen ychen gwyllt. Byddai’n mynd i’w waith gyda dau was i weini arno. ‘Arolygwr Cyffredinol’ oedd y swydd uchaf posibl i feddyg yn y fyddin yn y cyfnod hwnnw ac yr oedd gyrfa hwn wedi bod yn bur stormus.

Ganed James Barry yn yr Alban ac nid oes neb yn gwybod pwy oedd ei rieni, ond cafodd ei addysg trwy nodded Iarll Buchan; yn wir, tybiai rhai mai Buchan oedd ei dad, neu efallai ei dad-cu. Cafodd ei hyfforddi yng Nghaeredin a bu’n gweithio fel meddyg yn Sbaen a’r Iseldiroedd. Dichon ei fod wedi gwasanaethu ym mrwydr Waterloo cyn mynd i Dde Affrica ym 1817. Cafodd nodded gan y Llywodraethwr, yr Arglwydd Charles Somerset. Barn hwnnw oedd mai hwn oedd y meddyg gorau a welsai erioed, ond ei fod yn gwbl chwerthinllyd ym mhobpeth arall. Ef oedd y cyntaf yn y byd Seisnig ymerodrol i ddefnyddio llawdriniaeth Cesaraidd i eni plentyn.

Gall fod yr elfennau ‘chwerthinllyd’ y soniodd Charles Somerset amdanynt yn deillio o’r ffaith fod James Barry yn fychan iawn. Byddai’n ychwanegu at ei daldra trwy roi gwadnau tair modfedd o drwch dan ei esgidiau ac yn rhoi trwch o ddefnydd llanw dan ei ddillad i wneud iddo edrych yn fwy cyhyrog. Dywedid ei fod yn hynod o dirion a thyner gyda chlaf mewn poen, ond yn hynod ddiamynedd gyda phawb arall. Ymladdodd mewn gornest (duel); yr oedd yn llysieuwr, cadwai afr, ac ymolchai mewn gwin. Yr oedd yn ferchetaidd ac yn flin ei dymer, ac ymunodd â’r meddygon a fu’n sarhaus wrth Florence Nightingale yn Scutari.

Pan oedd yn gwasanaethu yn St Helen’s, fe adawodd ei ddyletswyddau a diflannu am fisoedd. Pan ddychwelodd ac wynebu dig ei uwch-swyddog, eglurodd ei fod wedi mynd i Lundain i gael torri ei wallt. Ymddeolodd o Montreal i Lundain ym 1864 i fyw gyda’i was croenddu, John, a pŵdl o’r enw Psyche. Pan fu farw, fe’i claddwyd ym mynwent Kensal Rise yn Llundain. Ond yn y cyfnod rhwng marw a chladdu, fe ddarganfu’r ddynes oedd wedi gwneud y dasg draddodiadol o baratoi’r corff i’w gladdu mai benyw ydoedd James Barry. Ac ar unwaith dyma pawb a’i hadnabu’n dweud eu bod wedi amau hynny erioed!

Erbyn hyn rydyn ni’n llawer iawn mwy ymwybodol fod yna rychwant eang o rywedd o’r tra gwrywaidd i’r tra benywaidd, ac nad ydi nodweddion corfforol bob amser yn cyfateb i’r ymdeimlad personol. Mae’n peri dryswch i lawer, yn enwedig i’r rhai sy’n argyhoeddedig ‘nad ydi Duw’n gwneud camsyniadau’.

Yr eglurhad poblogaidd oedd fod Barry wedi mynd i Dde Affrica er mwyn bod yn agos at ddyn yr oedd hi mewn cariad ag ef. Dyna’r unig esgus a roddid dros ymddygiad gwragedd oedd yn dilyn byddinoedd, ac yr oedd nifer o wragedd wedi llwyddo i fod yn filwyr. Ond yr oedd Barry eisoes wedi ffugio bod yn ddyn er mwyn cael hyfforddiant i fod yn feddyg. Yn ddiweddarach yn y ganrif cafodd gwragedd a ddymunai fod yn feddygon heb orfod ffugio bod yn ddynion frwydr enbyd iawn i ennill yr hawl, a’r meddygon gwryw yn chwerw o ddig wrthynt. Ond yr oedd hon, na wyddom ei henw hyd yn oed, wedi byw celwydd er mwyn medru dilyn gyrfa, wedi cyrraedd safle uchel yn y proffesiwn meddygol trwy ei dawn a’i dewrder.

Ni fedrodd James Barry, pwy bynnag oedd hi, gael addysg feddygol heb ffugio, ac fe gynhaliodd hi’r twyll ar hyd ei hoes. Mae ’na amryw straeon am groesi’r ffin arbennig hon i chwarae rannau gwrywaidd. Mae’r straeon yn datgelu nid yn unig adnoddau a doniau unigolion, ond hefyd falais a gwawd gwrthwynebus pan mae priod safleoedd arferol gwŷr a gwragedd yn cael eu herio a’r ffiniau’n cael eu dymchwel. Bu’r gwahaniaethau corfforol amlwg rhwng benyw a gwryw yn sail i ffiniau addysgol, diwylliannol ac economaidd, a gwahaniaethu sydd wedi crynhoi i fod yn orthrwm ac yn erledigaeth. Câi gwraig a gafodd addysg nad oedd dan reolaeth gŵr ei hamau o fod yn rhywiol anfoesol. Pan aeth fy nhad-cu â fy mam i fod yn un o fyfyrwyr cynnar Prifysgol Abertawe, fe’i heriwyd gan ei chwaer: “’Pam wyt ti’n gwastraffu arian ar roi addysg i ferch?’

Mae’r ffin rhwng gwŷr a gwragedd yn destun cywreinrwydd mawr yn y mythau am ddechrau’r ddynoliaeth. Hawliwyd bod pob crefydd yn cadw gwragedd dan y fawd, ac yn gweithio’n gyson geidwadol i gynnal y gorthrwm. Defnyddiwyd stori Adda ac Efa i gadw gwragedd ‘yn eu priod le’ gan eu beio am bechod y ddynolryw. Yn wir, pechod cyntaf Adda yw beio’i wraig! Dechreuodd yr Eglwys Gristnogol â gweledigaeth hynod o’r posibilrwydd o gymuned lle y gellid sicrhau cyfartaledd. Er bod Paul mewn llawer ffordd ynghlwm wrth safbwyntiau gwrth-fenywaidd, eto fe oedd yr un a ddisgrifiai gymdeithas lle nad oedd dim gwahaniaeth rhwng ‘Iddew a Groegwr, caeth a rhydd, gwryw neu fenyw’.

Ond yr oedd hi’n gymuned â’i gwreiddiau’n ddwfn yn y traddodiad Iddewig, ac wedi ei hamgylchynu â diwylliant Groeg a Rhufain a wadai le i wragedd yn y bywyd cyhoeddus – systemau patriarchaidd i gyd. Mae systemau chwyldroadol yn aml yn dechrau drwy sôn am gyfartaledd, ond yn fuan yn syrthio ’nôl ar safbwyntiau patriarchaidd. (Eithriad fu’r Crynwyr yn hyn o beth.) Mae’n gwbl rhyfeddol fod gwŷr a gwragedd, ar waethaf casineb at wragedd (misogyny) a gynhaliwyd gan gau ddiwinyddiaeth, wedi llwyddo i fyw mewn teuluoedd cariadus, gan ddarganfod llawenydd a sancteiddrwydd ar sail y gwahaniaethau a’r tebygrwydd rhyngddynt.

Ond mae ’na newid wedi bod. Mae ’na ddarnau yn yr ysgrythurau sy’n cael eu gollwng o’r llithiaduron am eu bod yn chwerthinllyd o amherthnasol ac yn ‘embaras’ i’r meddwl ni heddiw, fel y cyfeiriadau at gaethwasiaeth.

Dichon fod angen rhywun o gefndir diwylliannol pur ddryslyd, sydd mewn cysylltiad â sawl myth cychwynnol, i ddisgrifio digrifwch a thrasiedi’r ffordd y mae gwŷr a gwragedd yn ymddwyn y tu mewn i batrymau a rheolau gwahanol.

Bardd a nofelydd yw Louise Erdrich ac yr oedd ei nofelau cynnar yn disgrifio bywydau cyfoes llwythi cynhenid America. Fe’i maged yng Ngogledd Dakota ac mae hi o dras Americanaidd ac Ewropeaidd. Mae hi’n aelod wedi ei chofrestru o dylwyth Turtle Mountain o lwyth yr Ojibwe. Mae ganddi gysylltiadau Almaenig hefyd, ac fel llawer o Americaniaid mae ganddi ddiddordeb ysol yn y broses o alltudio ac ymgartrefu yn y Byd Newydd lle mae gwahanol bobloedd a diwylliannau yn cymysgu, a sut mae pethau’n datblygu o genhedlaeth i genhedlaeth.

Yn Love Medicine mae hi’n disgrifio bywyd ar diriogaeth neilltuedig (reservation), nid y tlodi a’r rhwystredigaeth yn unig, ond y diffyg egurder ac amgyffred. Disgrifia bobl o dras gymysg sy’n greadigol tu hwnt, ac eraill sy’n ddryslyd a ddiffrwyth. Thema arall bwysig ganddi yw effaith y genhadaeth Gristnogol ar y diwylliannau a’r crefyddau cynhenid. Bu’r eglwysi Catholig a Lutheraidd yn drwm eu dylanwad yn ei chefndir hi, heb sôn am y gorthrwm dirmygus a threfedigaethol ar addysg, diwylliannol ac economaidd.

Daw hyn i’r golwg mewn nofel â’r teitl bwriadol hirwyntog The Last Report on the Miracles at Little No Horse (Harper Collins, 2001). Prif gymeriad y nofel yw’r offeiriad Catholig Rufeinig Damien Modeste, sydd wedi byw ymhlith yr Ojibwe am dros hanner canrif. Yr oedd yr urdd genhadol yr oedd yn perthyn iddi wedi sefydlu eglwys ymhlith yr Ojibwe ers amser maith, ynghyd â chwfaint. Ond yr oedd effaith ysbrydolrwydd blodeuog, Catholig, y bedwaredd ganrif ar bymtheg â’i bwyslais trwm ar seintiau a gwyrthiau wedi cynhyrchu cymuned lle roedd amgyffred y bobl gynhenid o’r da, y gwir a’r hardd wedi cael eu hystumio. Ychydig iawn oedd wedi deall nac estyn at ddyfnder a lled y ffydd Gatholig. Trowyd diddordeb yn yr ysbrydol a’r goruwchnaturiol yn chwilio dryslyd am y gwyrthiol. Felly, mae merch ifanc friwedig yn dod yn ganolbwynt digwyddiadau gwyrthiol. Maen nhw eisiau eu ‘sant’ eu hunain, a daw ymchwiliad swyddogol o uchelderau Eglwys Rufain i ymchwilio i’r digwyddiadau yn Little No Horse. Yn y cefndir y mae cymuned eithriaol o dlawd a phobl oedd â’u bywydau wedi eu chwalu gan golled a newid.

Rhan o ddoniolwch dirdynnol y stori yw mai benyw yw’r ‘Tad Damien’. Rhydd rhannau agoriadol y nofel i ni stori’r Agnes de Witt ifanc, sydd wedi colli’r cwbl sydd ganddi, hyd yn oed ei dillad o ganlyniad i storm, llifogydd a lladrad. Mae hi’n cyrraedd i blith yr ‘Indiaid’ yn gwisgo casog. Yr oedd ganddi ei stori gymhleth ei hun fel lleian; tan hynny yr oedd wedi bod yn Chwaer Cecilia, o dras Almaenig, ac yn ddwys ei chariad at gerddoriaeth.

Wedi ei bwrw allan drwy gyfres o anturiaethau trawmatig sy’n cynnwys carwriaeth ddwys, wedi ei dinoethi gan storm a llifogydd, mae hi’n cymryd casog offeiriad sydd wedi ei ladd. Mae’n ffordd o weinidogaethu i’r gymuned, ond yn y lle cyntaf yn ffordd o amddiffyn ei hunan yn erbyn trais rhywiol. Fel hyn, mae hi’n diogelu ei hun i fod yn anghyffyrddadwy yn ei rôl offeiriadol, ac yna mae hi’n darganfod bod yn rhaid iddi ddal ati.

Mae’r bobl yn ei derbyn fel offeiriad bychan bregus, braidd yn ferchetaidd – nid rhywbeth anghyffredin! Mae strwythurau’r sefydliad yn diffinio’i statws fel offeiriad, a’r un pryd yn crebachu ac yn cynnal ei bywyd. Wrth iddi hi chwarae rhan offeiriad, mae ei ffydd Gristnogol a’i phrofiad yn ei gwneud yn ymwybodol iawn o natur gywilyddus – hyd yn oed gableddus – ei thwyll, ond all hi ddim ymddihatru ohono a gadael heb wneud mwy o ddrwg nag a wnâi wrth ddal ati. Nid yn gymaint ei bod yn ofni cael ei dal, ond ei bod yn poeni y byddai ei gweinidogaeth yn cael ei gweld fel rhywbeth a allai wneud drwg tragwyddol i’r bobl y mae hi wedi eu caru a gofalu amdanynt. Y cwestiwn yw sut y gall sefydliad ddatgan drwy ei reolau fod cariad a gwasanaeth yn annilys.

Hanfod y stori yw’r ymgyrch i gael yr eglwys i ddatgan bod y Chwaer Leopolda, dynes rannol Indiaidd o’r enw Pauline Puyat, yn sant. Wrth i’r biwrocrat eglwysig ddechrau holi, mae’n cynhyrfu’r gymuned fregus ac yn bygwth dinoethi cyfrinach y Tad Damien. Gŵyr y Tad Damien nad oes gan y Chwaer Leolpolda yr un amgyffred o beth yw gwir natur sancteiddrwydd. Ond byddai dangos hyn yn bygwth y Tad Damien ei hun.

Ar un lefel, mae’r nofel yn ymateb i ddiwylliant eglwysig Eglwys Rufain. Ond mae’n fwy na hynny, oherwydd ei bod yn datgelu gallu trawsnewidiol hunanddarganfod rhywiol, hunanaberth a dawn ysbrydol cerddoriaeth a defod litwrgaidd. Mae’n disgrifio offeiriadaeth ddilys sy’n gwasanaethu pobl yr ymylon, rhai yr anghofiwyd amdanynt a’u dilorni a’u cau allan. Gwelwn sut y mae grym drygioni yn llygru ac yn dinistrio. Mae’r stori droellog, sy’n llawn ‘eironi’ doniol yn cael ei hadrodd yn ddwys, yn dyner ac yn fywiog. Mae’r ffiniau rhwng gwryw a benyw, lleyg ac ordeiniedig, Indiaid a gwynion, ysrbydolrwydd cynhenid ac athrawiaeth Gristnogol yn gawl cymysg. Mae’n gybolfa sy’n chwerthinllyd, yn gynhyrfus a thrasig.

Os oes rhyw fath o ddatrys ar y stori, fe ddaw yn y berthynas rhwng y Tad Damien a Nanapush, shaman y llwyth. Maen nhw’n gwrando ar ei gilydd ac yn cyrraedd rhyw fan ar y ffin rhwng y ddwy ffydd, y ddau ddiwylliant, lle mae’r ddau’n cydnabod dilysrwydd a diffuantrwydd y naill a’r llall. Daw’r ddau i ryw fan cyffredin sy’n her ac yn gysur. Hyd yn oed yn y llanast mae modd adnabod yr Ysbryd yn ‘gori’. Dyma Nanpush:

Mae ’na bedair haen uwchben y ddaear a than y ddaear. Weithiau, wrth greu neu freuddwydio fe fyddwn yn mynd drwy’r haenau, sy’n cynrychioli gofod ac amser. Wrth yngan y gair nindinawemaganidok, neu ‘fy holl dylwyth’, fe fyddwn yn llefaru am bob peth a fu erioed ym myd amser – yr hysbys a’r anhysbys, yr anweledig a’r amlwg, pobpeth a fu byw gynt ac sy’n bodoli nawr yn y bydoedd uwchben ac islaw.

Yn y nofel mae diwylliannau’n dod dan farn, ac mae Erdrich yn ein herio i ddod o hyd i’r hyn sydd gan yr efengyl i’w gynnig i’r llanast gwaddol. Beth sydd i’w ddweud am fenywdod a gwrywdod, am dra-arglwyddiaeth y gwynion a dileu hil, am fod yn fregus a bodloni ar fod yn wasaidd? Yn ei phregeth olaf, dywyll o synfyfyriol, wedi ei chywasgu o’i thaith a’i phoen, gofynna’r Tad Damien: ‘Beth yw cyfanswm ein byw ond sain cariad arswydus?’

Mae’r ymadrodd ‘cariad arswydus’ yn gysyniad hynod o drawiadol i Gristnogion sy’n sôn am ‘gario’r groes’. Mae’n cyfleu rhywfaint o’r ysfa bwerus sydd wedi gyrru a chynnal offeiriadaeth a sylfaenwyd ar dwyll. Mae hi’n cael ei maglu ar y ffin gan ddisgwyliadau pobl eraill, ac eto y mae hi ei hun yn cyrraedd at sancteiddrwydd sydd, er gwaetha’r twyll, yn tarfu ar y deddfau canonaidd.

Bu rhywedd yn hanfodol i’n hymwybod o bwy ydyn ni. Y cwestiwn cyntaf pan enir plentyn yw: ‘Bachgen ’te merch?’ Mae fel petai angen i ni wybod yr ateb cyn medru meddwl am y person a’n perthynas ni â hi/fe. Mae fel petai gwrywdod a benywdod y person newydd yn llunio nid yn unig pwy ydyn ni, ond sut i ymddwyn tuag at berson newydd. Mewn cymdeithasau traddodiadol y mae’r ffiniau rhwng gwŷr a gwragedd yn osodedig a chlir, a than yn ddiweddar magwyd ni i gyd yn ôl rhyw batrymau a disgwyliadau. Mae’r gwahaniaeth rhwng yr un sy’n creu cartref a’r un sy’n heliwr, yr un sy’n geni plant a’r un sy’n ceisio lladd eraill, yn arswydus o glir. Ond y mae’r amrywiaeth aruthrol o ffyrdd y bu i wŷr a gwragedd osod trefn ar eu bywyd gyda’i gilydd ac ar wahân yn dystiolaeth i’r ffaith mai’n anaml y down i ateb a threfn cwbl foddhaol. Nid yw’r gwahaniaeth rhwng dyn a dynes yn ddim mwy na’r gwahaniaeth rhwng unigolion a’i gilydd. Mae’n arwyddocaol hefyd fod y straeon am ein cychwyn, boed yn Genesis neu yn y traddodiad cynhenid Americanaidd, yn ystyried bod y berthynas rhwng y ddau rhyw yn greiddiol bwysig.

Y pennaf ymhlith yr amryw broblemau yw trais, a does ’na ddim gwraig na fu’n wrthrych ‘doniolwch’ traddodiadol gwrth-fenywaidd. Nid nad oes lle i ddoniolwch! Mae’n un o’r pethaf doniolaf amdanom.

Ac ar ben y cwbl, daeth i’r wyneb y rhychwant eang o hunaniaethau a welir yn y mudiad LGBT. Gwrando storïau, magu perthynas â phobl, a chlywed y boen, yr ansicrwydd a’r ofn sy’n tanseilio rhagfarnau – ac argyhoeddiadau hefyd. Mae gwrando stori bersonol â meddwl a chalon agored yn her i’r anwybodus a’r rhagfarnllyd. Ac mae’n ddiddorol nad ydi’r mater yn peri’r un anhawster i bobl ifanc – oni bai iddyn nhw gael eu llunio fel clai i feddwl mai dim ond un ffordd sydd o ddarllen y Beibl.

Yn y storïau am Iesu’n iacháu, mae ’na batrwm eglur o iacháu’r rhai oedd yn cael eu cau allan o’r Deml am eu bod yn dechnegol ‘aflan’, neu am eu bod yn cael eu beio am fod yn fethedig.

Onid dyna’r egwyddor hanfodol wrth fod yn ‘ffyddlon i’r Ysgrythur’?

Dwy Ochr y Geiniog

Mae yna ddwy ochr i bob ceiniog, medden nhw, ac mae hynny yn wir i ni fel eglwysi yn ystod y pandemig yma hefyd. Mae’r salwch ei hunan wedi bod yn ddieflig ac wedi achosi dioddef a thristwch ymhlith teuluoedd ar draws y byd. Ein gobaith mwyaf yw y bydd brechiad i wrthsefyll yr haint ar gael cyn gynted â bo modd.

Mae’n bwysig ein bod ni yn gweddïo am nerth i ddelio gyda’r sefyllfa, yn gweddïo am ras wrth ddelio gyda phobl ac yn cofio egwyddorion yr Arglwydd Iesu o gynnig cymorth i’r gwan a’r tlawd. Ni ddylid anghofio’r effaith feddyliol ar bobl chwaith, na’r unigrwydd mae cyfnodau dan glo yn gallu ei achosi.

Mae’r cyfnod ynddo’i hunan a’r ymateb i’r pandemig wedi ein pegynu ar adegau: rydym wedi gweld cymwynasgarwch a chariad at gymdogion ar ei orau, ond yn anffodus rydym wedi gweld hunanoldeb trahaus yn brigo i’r wyneb yn ogystal. Mae’r rhain i gyd yn ffactorau sydd raid i ni fel Cristnogion, ac yn wir fel dynoliaeth, eu hystyried ac ymateb iddynt.

Fel eglwysi lleol sydd dan fy ngofal fe wnaethom ymateb ar y cychwyn trwy gynnig gwasanaeth i unrhyw un oedd angen cymorth mewn unrhyw fodd, boed i gasglu meddyginiaethau neu siopa ar eu rhan. Roeddem wedi bod yn casglu ar gyfer y banc bwyd ers rhai blynyddoedd ond roedd hwn yn gyfle pellach i roi ein Cristnogaeth ar waith. Mae’n hanfodol fod pob eglwys yn rhan hyfyw o’i chymuned ac mae’n bwysig bod aelodau’r eglwys yn ymarfer egwyddorion yr Arglwydd Iesu lle bynnag bo cyfle i wneud hynny. Braint a phleser oedd cael cynnig y gwasanaeth ac fe’m plesiwyd yn fawr gan y nifer oedd yn fodlon cynnig cymorth.

O ran gwasanaethau ac oedfaon, fe orfodwyd ein heglwysi i gau wrth gwrs, ond prysuraf i ddweud mai drws yr adeilad oedd ar gau, nid drws yr eglwys. Mae drws yr eglwys wedi parhau ar agor led y pen a dyna’n dyletswydd ar unrhyw gyfnod fel hyn. Beth mae hyn yn ei olygu felly?

Rydym fel eglwysi ac aelodau wedi gorfod troi at gyfrwng newydd er mwyn cadw mewn cysylltiad, ac mae nifer wedi defnyddio e-byst a Facebook a Zoom am y tro cyntaf. Byddai’r enwau yna wedi bod yn ddieithr i nifer cyn y cyfnod yma, ond am wn i y byddan nhw bellach yn rhan annatod o eirfa’r eglwys wrth i ni symud ymlaen.

Rydw i wedi bod yn paratoi myfyrdodau wythnosol ers Sul y Blodau, ’nôl ym mis Mawrth. Yr hyn sydd wedi fy syfrdanu yw cael ymateb positif gan bobl na fuont yn agos i oedfa ers blynyddoedd ac mae’r nifer sydd wedi manteisio ar yr hyn sy’n cael ei gynnig yn anhygoel, a dweud y gwir.

Mae’r myfyrdodau yn fyrrach nag oedfa arferol wrth gwrs, ac yn yr oes yma lle mae soundbites yn cael eu defnyddio mor aml, mae’n ymddangos bod y neges yn cael croeso twymgalon.

Dw i’n credu hefyd ein bod ni mewn cyfnod lle mae pobl angen neges i bwyso arni, angen sicrwydd am ddyfodol diogel, angen clywed y Gair ac angen rhannu mewn gweddi. Rwy’n gwbl ymwybodol nad oes modd cyrraedd pawb trwy’r dulliau yma ac rydym wedi bod yn dosbarthu copïau caled o’r myfyrdodau yn ogystal.

Fe ddatblygwyd ar y syniad i greu gwasanaeth ar Zoom – cwrdd plant, Ysgol Sul, oedfa ddiolchgarwch a chymundeb, er enghraifft. Roedd hyn yn eithaf chwyldroadol i rai o’r aelodau hynaf, ond eto fe weithiodd y cyfrwng yn wych.

Mae cyrddau diaconiaid wedi eu cynnal dros Zoom, a phawb yn bresennol! Y cwestiwn y dylem ei ofyn i ni’n hunain yw: a fyddem wedi mentro mor ddwfn i’r cyfeiriad yma oni bai am ein sefyllfa bresennol?

Roeddwn wedi cyflwyno sgriniau yn yr eglwysi ac yn eu defnyddio yn achlysurol, er y gwyddwn fod rhai’n amheus o’r cynllun hwnnw. Mae’r arbrawf hwnnw wedi bod yn llwyddiant, wrth gwrs.

Ochr bositif y cyfnod yma yw ei fod wedi ein gorfodi i fentro, ac i gyfaddef y dylem fod wedi mentro yn gynt. Ond yr hyn sydd wedi gweithio i’r cyfeiriad yma yw nad oes neb wedi gwrthwynebu nac amau’r cyfrwng, gan nad oedd dewis, efallai! Gan mai traddodiadol yr ydym wrth natur, mae’n siŵr y byddai ceisio cyflwyno myfyrdodau fel hyn y tu allan i’r cyfnod yma wedi wynebu cwestiynau ac amheuon.

Does dim amheuaeth mai’r ochr orau i’r geiniog yn ystod y cyfnod tu hwnt o anodd yma yw’r modd y mae’r eglwys wedi gorfod edrych arni ei hunan, cynnig gwasanaeth i’r gymuned, cefnogi ein gilydd ac addoli trwy ddulliau newydd sydd wedi apelio at gynulleidfa ehangach.

Beth am y dyfodol, felly, beth am y cyfnod nesaf? Y ‘normal’ newydd.

Efallai mai’r ‘ffordd newydd’ ddylai fod, gan fod normaleiddio yn cymryd amser i dreiddio’n arferiad. Rhaid i ni gofio fod Eglwys Dduw wedi byw trwy lawer newid, sawl creisis a chyfnodau anodd.

Cofiwn hefyd mai Eglwys Dduw yw hi ac fe fydd e’n gofalu am ei eglwys; ein gwaith ni yw gofalu am y bobl.

Does dim amheuaeth nad oedd yna waith ystwytho ar ein heglwysi ers blynyddoedd lawer ac all pethau ddim mynd yn ôl i fel yr oedden nhw yn dilyn y cyfnod yma. Yn bersonol, rydw i’n parchu’r rhai sydd yn hoffi’r traddodiadol ond am gadw’r rhai sydd wedi ymuno yn y dulliau newydd hefyd, ac yn credu’n gryf fod yn rhaid priodi’r hen a’r newydd i gryfhau’r eglwys.

Ar ddiwedd y dydd, mae’n rhaid i eglwys fod yn berthnasol ac yn allweddol i’w chymuned. Bydd yn rhaid i ni ddefnyddio’r hyn rydym wedi ei ddysgu yn ystod y cyfnod yma, y dechnoleg fodern sydd wedi ei gorfodi arnom, os liciwch chi. Mae modd cynnal myfyrdodau, oedfaon, Ysgol Sul, creu podlediadau ac yn y blaen.

O briodi hyn i gyd ochr yn ochr â dychwelyd i’n capel ar gyfer oedfaon ym mha ddull bynnag, fe allwn gryfhau’r neges a lledaenu apêl yr eglwys.

Yn dilyn y cyfnod anodd yma mae pobl angen gobaith, oherwydd heb obaith, heb ddim! Mae ein byd wedi mynd trwy gyfnod lle mae casineb a hunanoldeb wedi teyrnasu mewn rhai agweddau o fywyd ac mae rhaid i ni fel Cristnogion ddangos y gobaith sydd yn neges efengyl Iesu Grist.

Cenhedlaeth sy’n prysur gefnu ar Dduw yw’n cenhedlaeth ni, fel y gwyddom, ac wrth gefnu ar Dduw fe gaiff Cymru ei hunan cyn hir heb obaith yn y byd fydd yn werth sôn amdano.

Duw yw ffynhonnell ein gobaith, nid dyn. Rydym yn byw mewn cyfnod o broblemau a chreisis, sut allwn ni ddatrys hyn? Pa obaith allwn ni ei gynnig iddyn nhw?

Beth am y dyfyniad Saesneg yma: “You have to live with men to understand their problems but you have to live with God to solve them.”

Ie, dyfyniad sydd yn mynd at galon y gwir a ’sdim ots sut y byddwn yn cyflwyno’r neges yma na pa ddull a ddefnyddiwn, mae’r neges yr un.

Rhaid ceisio manteisio ar yr hyn yr ydym wedi’i ddysgu ac wedi’i ddefnyddio yn ystod y cyfnod yma i adeiladu eglwys well gan sicrhau ein bod yn berthnasol i bawb o fewn ein cymunedau.

Dw i’n terfynu gyda geiriau Paul yn ei lythyr cyntaf at y Rhufeiniaid:

“A bydded i Dduw, ffynhonnell gobaith eich llenwi
â phob llawenydd a thangnefedd wrth i chwi
arfer eich ffydd nes eich bod, trwy nerth
yr Ysbryd Glân yn gorlifo â gobaith.”

Gwyn Elfyn Jones