Bywyd Chwyldroadol y Deyrnas

1

Mae rhai geiriau yn hawdd iawn i’w gorddefnyddio! Un ohonynt, fel arfer, fyddai’r gair ‘chwyldroadol’ – ond rywsut, prin fod gair arall yn gweddu cystal yn yr amseroedd rhyfedd yr ydym yn byw drwyddynt.

Yn ei draethawd – ie, ‘chwyldroadol’ (!) – ar athroniaeth gwyddoniaeth, The Structure of Scientific Revolutions, mae Thomas Kuhn yn cyferbynnu gwyddoniaeth ‘normal’ a gwyddoniaeth ‘chwyldroadol’. Cysyniad canolog Kuhn, wrth gwrs, yw’r ‘paradigm’, y fframwaith o feddwl sy’n galluogi gwyddonwyr i ymgodymu â phroblemau, llunio arbrofion, a phrosesu darganfyddiadau. O fewn y paradeim, fe ddigwydd gwyddoniaeth ‘normal’; y drafferth yw fod gwyddoniaeth normal fel pe’n dihysbyddu gallu’r paradeim cyfredol i fframio cwestiynau y gellir eu hateb o fewn y paradeim.

Dyna pryd y digwydd, yn ôl Kuhn, ‘chwyldro’ gwyddonol. Hanfod chwyldro o’r fath yw ‘llam’, neu ‘naid’ i mewn i baradeim newydd – syfliad paradeim, neu’r enwog ‘paradigm shift’. Yr enghraifft glasurol yw’r newid o baradeim Newton ar gyfer ffiseg i baradeim Einstein. Nid mater o esblygiad mo hyn; mae Kuhn yn berffaith glir y daw paradeim newydd i fodolaeth yn gyflawn, ac y caiff ei gydgrynhoi gan wyddonwyr yn dechrau gweithio, yn dechrau ‘gwneud gwyddoniaeth “normal”’ – o’i fewn.

Fe ellid mynegi’r peth fel hyn. Nid yw paradeim newydd yn codi o atebion y paradeim blaenorol, ond o’r cwestiynau sy’n amhosibl eu hateb o fewn yr hen baradeim.

Doedd disgyrchiant ddim yn plygu na gofod nac amser ym mharadeim Syr Isaac! Ni allai’r paradeim Newtonaidd egluro ffenomenau y gellid eu gweld gan seryddwyr, er enghraifft. Dim ond pan lamodd Einstein i mewn i baradeim lle mae disgyrchiant yn plygu gofod, ac yn arafu amser – oherwydd bod cyflymdra goleuni yn ddigyfnewid, ac felly dim ond plygu gofod all esbonio … Ac yn y blaen, ac yn y blaen. Ond beth sydd a wnelo hyn â COVID-19, a ninnau fel Cristnogion yn y 21ain ganrif?

2

Wel, mae’r byd wedi newid. Mae’r ymwybyddiaeth o hyn yn treiddio drwodd i bobl ar sawl lefel, ac mewn sawl ffordd. Mae dirnadaeth bellgyrhaeddol nad yw’r byd yn gweithio yn yr un ffordd ers diwedd mis Mawrth. Nid yw’r hen fframweithiau o feddwl yn abl i ateb y cwestiynau sy’n codi o ddydd i ddydd, bron iawn o awr i awr, bellach. Nid yn unig mae’r atebion yn henffasiwn a heb berthnasedd – dyna rywbeth yr ydym ni fel Cristnogion blaengar wedi bod yn ei rybuddio am iaith a hunangyflawniad yr Eglwys ers blynyddoedd! – mae’r cwestiynau, hyd yn oed y cwestiynau, oedd yn swnio’n gyfredol mor ddiweddar â mis Mawrth, yn dechrau ymddangos yn amherthnasol.

Dyna arwyddocâd COVID yng nghyswllt cymdeithas, diwylliant a ffydd: peri cyflymu’n aruthrol broses tranc yr hen baradeim. Yn sydyn, mae pandemig wedi newid nid yn unig amodau byw cymdeithasau cyfain ond dirnadaeth miliynau ar filiynau o bobl o gynaliadwyedd ein ffordd o fyw. Gellir crynhoi’r cyfan mewn chwe gair: ‘Ni allwn fynd ymlaen fel hyn …’

Yn sydyn, gellir dirnad y rheidrwydd o fformiwleiddio cwestiynau newydd, sy’n crisialu’r mewnwelediad ‘na allwn fynd ymlaen fel hyn’.

Cwestiynau newydd? Wel, mae rhai o’r cwestiynau newydd yn eithaf hen, bellach! Cwestiynau ynglŷn ag anghydraddoldebau economaidd anfoesol ar draws cymdeithasau yn fyd-eang, a’n cymdeithas ni yn arbennig iawn, ond y tu hwnt i hynny anghydraddoldebau gwirioneddol anhygoel rhwng golud cylchoedd cyfyng cyllid rhyngwladol a gweddill y ddynolryw, sydd, fel y dengys yr economegydd Rudolf Steiger, yn traflyncu economi’r byd; yn gryno, nid yn unig bod mwy a mwy o’r ‘deisen’ economaidd yn perthyn i lai a llai o bobl, mae’r broses yn crebachu’r deisen gyfan.

Ac wrth gwrs, y tu hwnt i hyn i gyd, saif y realiti enfawr, hollgynhwysol, nad oes modd i hud a lledrith cyfalafiaeth mo’i guddio bellach – argyfwng hinsawdd.

Daeth moment o fewnwelediad. A dyma’r foment o chwyldro.

3

Mewn syfliad paradeim clasurol, mae gwyddonwyr (y mwyafrif, ar y dechrau) sy’n gwadu rheidrwydd ymadael â’r hen baradeim. Ys dywedodd Mark Twain, gan foesymgrymu i gyfeiriad Freud, ‘Denial ain’t just a river in Egypt.’

Os gall gwyddonwyr fod yn adweithiol, wel, bid siŵr y bydd diwinyddion ac eglwyswyr adweithiol! Ac felly hefyd, ddegau – cannoedd – o filiynau o bobl sy’n delio mewn theorïau cynllwynio a ‘fake news’, er mwyn parhau i fyw mewn fframwaith o ddeall y byd nad yw, bellach, yn gwneud unrhyw sens.

Ond mae miliynau eraill wedi canfod breuder y byd: breuder economaidd cymdeithasau gorllewinol, gwerthu breuddwydion gweigion sy’n pweru prynwriaeth ac yn difrodi’r amgylchedd. ‘Ni allwn fynd ymlaen fel hyn …’

Mynnai Reinhold Niebuhr na ellid galw diwinyddiaeth yn Gristnogol nad oedd yn drwyadl eschatolegol. Eschatoleg? ‘Deled dy deyrnas, gwneler dy ewyllys, megis yn y nef, felly ar y ddaear hefyd …’ Anniddigrwydd sanctaidd, yr ymateb i alwad Iesu i fyw yn y byd fel y mae, y math o fywyd sy’n perthyn i’r byd fel y dylai fod, i fyw bywyd y Deyrnas yn awr – dyna eschatoleg, ac yn sydyn, mae cynulleidfa enfawr yn barod i ymateb i gyhoeddiad o’r fath, nid oherwydd eu bod wedi ymadael â’r hen baradeim, ond oherwydd na wna’r hen baradeim, wedi ei oleuo yn ei holl annigonedd affwysol gan fellten COVID, wedi ynganu’r hyn y gellid cynt ei wthio i gefn y meddwl: ‘Ni allwn fynd ymlaen fel hyn …’

4

A dyna’n profiad yn Eglwys Unedig Bute. Cyn mis Ebrill, fe fyddai cynulleidfa o 90–100 wedi bod yn Sul da i ni yn Rothesay. Bellach, rydym yn amcangyfrif bod dros 300 o bobl (efallai cryn dipyn dros 300) yn addoli gyda ni bob wythnos. Fe fydd yr un peth yn wir ym mhrofiad llawer ohonom.

Cawsom neges gan anffyddiwr yn diolch i ni am y gwasanaethau, a’r unig reswm y gallwn feddwl y byddai hynny’n digwydd oedd bod ein haddoliad yn mynegi – yn wir yn cyhoeddi – anniddigrwydd â phethau fel ag y maent, a’r rheidrwydd o ymadael â’r hen baradeim. Yn sydyn, ymddengys yr Eglwys nid fel sefydliad sy’n cyhoeddi hawliau hen ddyn gwyn, barfog uwchben y cymylau, ond fel ffenomenon sy’n galluogi byw bywyd sy’n mynegi ‘anniddigrwydd sanctaidd’ â phethau fel ag y maent, yn enw pethau-fel-y-dylent-fod. Dyma ystyr dyfnach y newidiadau amlwg yn ein bywyd fel cynulleidfa a chymuned: cofleidio cyfryngau digidol, ymfudo i cyberspace, dod i ddirnad nad oes dim afreal ynglŷn â rhithrealiti … (Duw a’n helpo ni, ai dyna’r cyfieithiad Cymraeg gorau o ‘virtual reality’ y gellid ei ddyfeisio?)

Sut mae dechrau dygymod â’n darganfyddiad fod dathlu’r Cymun am 11 y bore ar y Sul yn dwyn ynghyd nid yn unig bobl nad ydynt yn bresennol yn yr adeilad bryd hynny, ond nad ydynt hyd yn oed yn cymryd y bara a’r gwin yn yr un ‘foment’? Sut, ond trwy ymadael â’r hen baradeim a cheisio un newydd?

Nid arfer gormodiaith fyddai dweud fod popeth yr ydym ni wedi ei brofi fel cynulleidfa ers mis Ebrill yn cadarnhau ein bod ni, ynghyd â miliynau eraill, wedi ein lluchio allan yn derfynol o hen fframwaith, oherwydd nad oedd yn cyfateb i’r data.

O’r diwedd, yr ydym yn byw mewn zeitgeist chwyldroadol sy’n cyfateb i radicalrwydd yr Efengyl! Yr her, i ni fel cynulleidfa, yw derbyn hyn fel rhodd Duw. Nid cyfnod i ddiwinydda yn ‘normal’ mo hwn. Cyfnod yw i fyw bywyd chwyldroadol y Deyrnas.

John Owain Jones

Cnoi Cil
Neville Evans

Lluniwyd yr erthygl hon yn wreiddiol ar gyfer aelodau capel Bethel, Penarth.

Yn 1962 cyhoeddwyd llyfr defosiwn Cristnogol gan y Parchedig T. Glyn Thomas gyda’r teitl Ar Ddechrau’r Dydd. Yn hwn mae’r awdur yn trafod amrywiol destunau mewn saith myfyrdod bob wythnos o’r flwyddyn. Rwy’n dal i chwilota ynddo gan fod Mr Thomas mor ddysgedig; ces y fraint o fod yn aelod yn ei gynulleidfa yn Ebenezer, Queen St, Wrecsam. Mae ganddo faes eang: gwyliau crefyddol, damhegion, cwestiynau, problemau cymdeithas ac ati. Ar gyfer Wythnosau 35 a 36 mae’n defnyddio penawdau trawiadol, sef ‘Allwedd-eiriau’ a ‘Rhagor o Allweddeiriau’.

Rwy’n sylwi bod yr arfer hwn yn amlwg mewn ysgrifau seciwlar erbyn hyn. Ar ddechrau ysgrif mewn cylchgrawn ceir bloc o eiriau dan y pennawd; bwriad yr awdur yw tynnu sylw darllenwyr at eiriau sy’n cyfleu hanfod yr erthygl. O hoelio sylw arnynt, mae’r awdur yn awgrymu y byddai’r darllenwyr ar eu hennill. Dod i ddeall y geiriau, dod i ddeall y testun – yn well efallai. Dyna, rwy’n tybio, oedd meddwl Mr Thomas. Dyma’i ddewis:

Wythnos 35: Gras – Maddeuant – Edifeirwch – Cymod – Sancteiddhad – Iachawdwriaeth – Cyfiawnder;

Wythnos 36: Ffydd – Gobaith – Cariad – Cariad Cristionogol – Ffordd Cariad – Dialedd Cariad – Y Tri Hyn.

Aeth bron i drigain mlynedd heibio ers cyhoeddi’r llyfr. Ydy’r dewis yn dal yn briodol? Ydy’r dewis yn dal yn ddealladwy? I ni? I eraill? Pa allweddeiriau a fyddwn i/ a fyddet ti am eu dewis ar gyfer heddiw? Dyma’r her: llunio myfyrdod byr (200 gair) ar un o’r geiriau hyn i helpu’n gilydd ac eraill sydd â diddordeb mewn deall yn well yr hyn sy’n ein cadw ni’n aelodau o eglwys Crist.

Wrth droi fy meddwl o gwmpas hyn, fe es at Y Mynegair i’r Beibl Cymraeg Newydd (1988), sy’n storfa o adnodau o Genesis i Ddatguddiad. Fy niddordeb oedd gwybod faint o adnodau sy yn y Beibl yn cynnwys rhai o allweddeiriau T. Glyn Thomas. Dyma ychydig o’r canlyniadau:  

NODIADAU

1. Cofier bod yr Hen Destament yn cynnwys mwy o adnodau na’r Testament Newydd.
2. Mwy adeiladol yw cymharu oddi mewn i golofn na rhes.
3. Prif gyfraniad ystadegau yw goleuo a chodi trafodaeth, ond maent hefyd yn cadw rheolaeth ar ein tuedd o bryd i bryd i ddychmygu sefyllfa nad yw’n bodoli ac na fu erioed yn real.

Tragwyddoldeb a chyfrifoldeb

Seiliedig ar bregeth a draddodwyd yn rhithiol i gynulleidfa’r Tabernacl, Efail Isaf, ar Sul, 25 Hydref 2020

Darlleniadau: Deuteronomium 34.1–10; Salm 90 (Beibl.net)

Mae ein dau ddarlleniad yn canolbwyntio’n sylw ar natur tragwyddoldeb. Mae hanes marwolaeth Moses yn Deuteronomium yn gwneud hynny trwy ein hatgoffa beth nad ydyw. Os ewch chi ar daith yng Ngwlad yr Addewid, fe welwch chi safleoedd sy’n gysylltiedig ag Iesu a Phedr, Mair a Martha, Abraham a Jacob – a beth bynnag fo cywirdeb archeolegol rhai o’r cysylltiadau yma, mae yna rywbeth i’w weld ac mae’r gweld yn gofiadwy.

Ond oni bai, efallai, i chi ddringo i ben mynydd Sinai, welwch chi ddim unman cysylltiedig â Moses. Mae’r hanes am ei farw yn dweud iddo gael ei gladdu ym Moab (nid yn Israel), a bod neb yn gwybod ymhle yn union. Dim creiriau, dim cofebau, dim arlliw iddo fod yno. Ac eto, byddai Iddewon yn dweud fod ganddo’r cofebau pwysicaf oll – llyfrau’r Torah a bodolaeth cenedl yr Iddewon hyd heddiw.

Mae mudiad Mae Bywydau Du’n Bwysig wedi dangos nad yw cael cofeb yn gwarantu coffâd da amdanoch yn y cenedlaethau a ddaw, ac nad yw bod yn ddi-gofeb yn golygu i chi gael eich anghofio. Pan daflwyd cerflun Colston i’r môr ym Mryste, fe gofiwyd am y cannoedd fu farw ar ei longau, a daflwyd yn gelain i’r môr, a sylweddolwyd – yn angof ni chânt fod.

Mae Salm 90 yn cael ei phriodoli i Moses – ymgais, dybiwn i, i gael tipyn bach o anfarwoldeb i’r gŵr heb gofeb. Mae’r salmydd, pwy bynnag ydoedd, yn myfyrio am dragwyddoldeb. Nid yn enw da dyn y gwelir hynny, meddai, ond ym modolaeth Duw ‘cyn i’r mynyddoedd gael eu geni a chyn bod y ddaear a’r byd yn bodoli’; ac mae hynny mor wahanol i bobl feidrol wrth i ni gael ein ‘hanfon ’nôl i’r pridd’ – darlun ychydig yn gignoeth i’n chwaeth ni, efallai, ond digon gwir serch hynny.

Dyma oedd y salm osod yn y darlleniadur rhyngwladol ar 25 Hydref. Ond yn hwnnw fe ofynnir i ni hepgor adnodau 7 i 12, yr adnodau sy’n sôn am lid Duw: dydyn ni ddim eisiau clywed rhyw bethau felly ar y Sul, mae’n amlwg. Ond dyw dechrau a diwedd y salm ddim yn gwneud unrhyw synnwyr heb yr adnodau hynny yn y canol. Fe fu hynny’n wir ers ei chyfansoddi, ond mae’n bendant yn wir yn ein hoes ni.

Dros y ganrif ddiwethaf fe fuom yn trefnu ein hoedfaon diolchgarwch bob hydref yn gwbl hyderus y byddai yna gynhaeaf yn ei bryd. Hyd yn oed os bydd ambell drafferth wrth i ni gynaeafu yng Nghymru, does dim angen i ni fecso, oherwydd bydd ein grym economaidd yn y byd yn sicrhau y cawn ni fewnforio bwyd o ble bynnag y mynnom, a gallwn barhau i ddiolch.

‘Anfeidrol Dduw rhagluniaeth, a Thad y greadigaeth,’ medd emyn Gwyneddon (Caneuon Ffydd, 97), ‘coronaist eto’r flwyddyn hon â’th dirion ddoniau’n helaeth’ – a gosodwyd yr emyn yno gan wybod y byddai’n wir bob blwyddyn. Yn ein hyder gorllewinol, fe aethom i weld tragwyddoldeb Duw yn y patrwm ffyddlon hwn. Yn yr oedfa ddiolchgarwch gyfoes, rydym hefyd yn ceisio cofio ‘trueiniaid byd’ (fel mae rhai emynau yn mynnu eu galw) sydd heb brofi llaw Duw yn yr un ffordd, ond hidiwch befo – bydd Cymorth Cristnogol yn gofalu am ambell friwsionyn o’r bwrdd ar eu cyfer nhw hefyd.

Cafodd ein hyder ei sigo ychydig eleni. Prin fu’r oedfaon diolchgarwch, yn un peth – ac arhoswch chi am yr wylofain a rhincian dannedd pan na fydd llysiau salad Sbaen yn gallu ein cyrraedd yn ddiogel fis Ionawr yn dilyn Brecsit caled. Ond fe allwn ni feio Tsieina am y feirws a Boris am y Brecsit, heb darfu ar ein sicrwydd diwinyddol fod Duw yn dal i ofalu amdanom ni.

Hynny yw, os nad ydyn ni’n darllen geiriau’r Salmydd yn yr adnodau yna a hepgorwyd o’r darlleniadur: ‘Dyna sut dŷn ni’n gwywo pan wyt ti’n gwylltio; mae dy lid yn ein dychryn ni am ein bywydau. Ti’n gwybod am ein methiant ni i gyd, ac yn gweld ein pechodau cudd ni. … Does neb eto wedi profi holl rym dy lid. Mae dy ddig yn hawlio parch! Felly dysga ni i wneud y gorau o’n dyddiau, a gwna ni’n ddoeth.’

Mae’r rhybudd yna’n atseinio yn emynau Cymru hyd at o leiaf y ddeunawfed ganrif: roedd Pantycelyn yn marchogaeth yn ddyddiol ‘dros y bryniau tywyll niwlog’, yn gwybod bob nos efallai na fyddai’n cyrraedd adre’n ddiogel, ac fe sefydlodd Howell Harris Gymdeithas Amaethyddol Brycheiniog nid i ddathlu sicrwydd y cynhaeaf ond am fod y cynhaeaf ar brydiau yn methu, a phobl ei sir ei hun yn llwgu.

Ond fe aeth y genhedlaeth neu ddwy ddiwethaf i gredu ein bod ni wedi concro’r ddaear, wedi datrys hyn oll – y gallem hepgor o ddarlleniadau’r Sul yr adnodau am lid Duw a’r alwad i ni fod yn ddoeth. Ond nid felly y mae.

Mae ein datrysiad tybiedig ni o broblem y cynhaeaf yng Nghymru wedi dibynnu ar losgi tanwydd ffosil a thynnu llawer mwy o’r ddaear bob blwyddyn nag y bwriadodd y Creawdwr erioed. Wyddai’r Salmydd ddim byd am gynhesu byd-eang – ond fe wyddai fod yna bris i’w dalu am gamddefnyddio rhoddion Duw.

Mae’r sicrwydd sydd wedi ein mwytho ni’n gyfforddus yn y gorllewin ers rhyw ganrif bellach yn diflannu o flaen ein llygaid. Do, fe gawsom gynhaeaf yng Nghymru eleni, ond chawsom ni ddim diolch amdano yn y capel. Mae bodolaeth ac ymlediad feirws angheuol wedi’i rag-weld gan wyddonwyr ers ugain mlynedd a mwy. Bellach fe ddaeth, a hyd yn oed os cawn ni frechiad, fe ddaw rhagor, wrth i ni reibio’r ddaear trwy fwyta’i hanifeiliaid a dinistrio’i chynefinoedd.

Bellach does dim rhaid i ni losgi’r coedwigoedd a’r gweundiroedd yn fwriadol er mwyn tyfu cnydau: rydym wedi cynhesu’r ddaear gymaint fel y byddant yn llosgi ohonyn nhw eu hunain. Fe wnaethom adennill tir o’r môr i dyfu bwyd; fe fydd y genhedlaeth nesaf yn gwylio’r môr yn ei ennill yn ôl, a fydd dim modd ei atal. ‘Dyna sut dŷn ni’n gwywo pan wyt ti’n gwylltio,’ medd y Salmydd, ‘mae dy lid yn ein dychryn am ein bywydau.’

‘O, peidiwch â dweud pethau fel’na,’ medd rhai wrtha i ar ôl pregeth y Sul. ‘Mae’n rhaid i chi roi gobaith i bobl.’ Oes, wir. Ond fe wyddai’r Salmydd nad trwy guddio breuder a thrallod bywyd y cawn obaith, ond trwy ei wynebu. Doedd bywyd erioed i fod yn rhwydd. Fe gofiwch chi, wrth i Adda ac Efa adael Eden, mai dyma ddwedodd Duw wrthyn nhw: ‘Felly mae’r ddaear wedi’i melltithio o dy achos di. Bydd rhaid i ti weithio’n galed i gael bwyd bob amser. Bydd drain ac ysgall yn tyfu ar y tir, a byddi’n bwyta’r cnydau sy’n tyfu yn y caeau. Bydd rhaid i ti weithio’n galed a chwysu i gael bwyd i fyw, hyd nes i ti farw a mynd yn ôl i’r pridd. Dyna o lle y daethost ti. Pridd wyt ti, a byddi’n mynd yn ôl i’r pridd.’ (Genesis 3:17–19). Nid bygythiad yw hynny, ond datganiad o sut mae pethau. Mae’r Salmydd, wrth ailadrodd y gwirionedd hwn, yn ei alw yn ‘llid Duw’, gan ddangos nad peth newydd yw dymuno i fywyd fod yn fwy cyfforddus a rhwydd nag yw e mewn gwirionedd.

Os oes gennych chi Netflix, gwyliwch, da chi, raglen ddogfen David Attenborough, A Life on our Planet, lle mae’n tystio i’w genhedlaeth ei hun dros y 90 mlynedd diwethaf etifeddu Eden a’i throi yn uffern. Fe aethom ni i gredu y gallem ni herio’r hyn a ddywedodd Duw wrth Adda, ond fedrwn ni ddim. ‘Ti’n gwybod,’ medd y salmydd, ‘am ein methiant ni i gyd, ac yn gweld ein pechodau cudd ni. … Felly dysga ni i wneud y gorau o’n dyddiau, a gwna ni’n ddoeth.’

Yn ystod Wythnos Hinsawdd Cymru (2–6 Tachwedd) byddaf yn aelod o banel yn trafod ‘Rôl cymdeithas wrth fynd i’r afael â newid hinsawdd’ – ai mater i lywodraethau a chwmnïau mawr yw hyn, neu oes gennym ni oll gyfrifoldeb? Does gen i ddim byd newydd i’w ddweud. Yn wir, efallai y dylwn fodloni ar ddarllen Salm 90, gan barhau hyd ei diwedd, sy’n lleisio, dybiwn i, ddyhead pob yr un ohonom, yn Iddewon, yn Gristnogion, yn anffyddwyr fel ein gilydd:

‘Gad i ni brofi dy gariad ffyddlon yn y bore, yn gwneud i ni ganu’n llawen bob dydd!
Gad i ni brofi hapusrwydd am yr un cyfnod ag rwyt ti wedi’n cosbi ni –
sef y blynyddoedd hynny pan mae popeth wedi mynd o’i le …
Boed i’r Meistr, ein Duw ni, fod yn garedig aton ni.
Gwna i’n hymdrechion ni lwyddo. Ie, gwna i’n hymdrechion ni lwyddo!’

Mae’r ymdrech sy’n ein hwynebu ni nawr i adfer y blynyddoedd ‘pan mae popeth wedi mynd o’i le’ (neu, fel y dywedodd y proffwyd Joel, y blynyddoedd a ddifawyd gan y locustiaid) yn ymdrech aruthrol. Ond nid y locustiaid wnaeth y dinistr hwn; ni, blant dynion, wnaeth. Mae David Attenborough yn credu ei bod hi’n dal yn bosibl i ni edifarhau o’n ffolineb, a byw mewn cytgord â’r Cread, y gall ein hymdrechion lwyddo.

Fe ddywedwn i nad ymdrech yn unig sydd ei hangen ond hefyd gweddi daer ar y Creawdwr ei hun. A fydd unrhyw un yn cofio ein hymdrechion ni? Pa ots? Os ymdrechwn, gallwn wedyn orffwys yn dawel yn y pridd fel Moses, yn gwybod i ni ymateb i alwad Duw yn ffyddlon fel y gwnaeth ef.

Mae’r Parch. Gethin Rhys yn Swyddog Polisi i Cytûn (Eglwysi ynghyd yng Nghymru), ond barn bersonol a fynegir yn yr ysgrif hon, a luniwyd ar 24 Hydref 2020.

Ffordd Trwy’r Drain

Traethawd 4 – Byw ar Ffiniau

Enid R Morgan

Rywdro, heb fod yn bell iawn yn ôl, yr oedd llwyth o bobl yn Awstralia na fu mewn cysylltiad â phobl wynion. Roedden nhw’n byw ar y tir gan ddefnyddio’u gwybodaeth draddodiadol am y tywydd, y creigiau a’r pridd, y planhigion a’r creaduriaid, i gynnal ffordd syml a chaled o fyw. Roedden nhw’n byw mewn cytgord â’u hamgylchedd mewn rhwydwaith o fannau cysegredig, mannau a wnaed yn sanctaidd trwy gysylltiadau a chof gwerin. Yr oedd eu pennaeth yn ŵr da, a’i bobl yn ei barchu ac yn ymddiried ynddo am ei fod yn gwneud penderfyniadau doeth. Ond mae’n digwydd, o dro i dro, nad ydi meibion y da a’r doeth o reidrwydd yn etifeddu’r daioni na’r doethineb. Yn wir, maen nhw’n gallu bod yn achos gofid. Mab felly oedd gan y pennaeth – un gwyllt a byrbwyll, yn colli ei limpin yn wyneb gwrthwynebiad ac i bob golwg heb ddiddordeb mewn dysgu dim. Gwyliai’r bobl ef gan obeithio bod digon o amser iddo ddysgu.

Yn anffodus bu farw’r pennaeth yn ddisyfyd, ac yn ôl arfer y llwyth, y mab hwn a ddaeth yn bennaeth newdd. Ac yntau’n etifeddu cyfrifoldebau eu dad yn llawer rhy ifanc, ni welai neb arwydd fod y pennaeth newydd am gymhwyso’i ymddygiad; os rhywbeth, âi yn fwy ffôl a phenboeth. Gwyliai’r bobl a phryderent. Yr oedd y llanc yn gwerylgar ac aflywodraethus, yn hoff o godi cweryl gyda llwythau cyfagos. Ni thalai sylw i hen arferion doeth nag i gytundebau am lwybrau a ffiniau.

Un diwrnod, aeth y pennaeth ifanc allan gyda’i gyfeillion i hela. Ond ar ôl mynd rhyw bellter cododd y bendro arno ac aeth i deimlo’n sâl. Doedd e ddim am gyfadde unrhyw wendid i’w gyfeilion, ond cyhoeddodd wrthynt ei fod am gael tipyn o lonydd ac yn mynd i orffwys dan goeden. Gorchmynnodd iddynt fynd ymlaen hebddo a dychwelyd yn yr hwyr. Gosododd ei hun yn gyfforddus yng nghysgod y goeden a’u gwylio’n ymadael. Dan y goeden fe gysgodd a breuddwydio. Er ei fod yn llanc ffôl gwyddai fod breuddwydion yn bwysig, a hyd yn oed wrth gysgu fe dalodd sylw; wrth ddeffro, cofiodd ei freuddwyd a threuliodd y dydd yn eu hail-fyw yn ei feddwl ac yn synfyfyrio am ei hystyr.

Yn ei freuddwyd dynesodd ato ffurf debyg i ddyn ac edrych arno’n ddifrifol a thrist. Dywedodd wrtho: “Ŵr ifanc, dwyt ti ddim yn byw yn dda. Dwyt ti ddim yn dangos unrhyw arwydd o ddoethineb wrth arwain dy bobl. Rhaid i ti newid dy ffyrdd a dod yn dangnefeddwr.” Cywilyddiodd y llanc canys fe wyddai fod ei ymddygiad yn gywilydd i’w dad ac iddo’i hun. Gwyddai fod ei bobl yn gynyddol ofnus. Yn ei freuddwyd yr oedd arno ofn a chywilydd. Dywedodd y ffurf ddynol wrtho: “Rhaid i ti newid dy ffyrdd. Rhaid i ti ddysgu cân newydd. Rhaid i ti dorri dy bicell a dod yn dangnefeddwr.”

Felly, yn ei freuddwyd dysgwyd iddo gân newydd a phan ddeffrôdd, dan y goeden yn y brithgoed, canodd y gân drosodd a throsodd nes iddi ddod yn rhan ohono. Pan ddychwelodd ei ffrindiau i’w gyrchu yr oedd y newid mewnol yn y llanc yn hysbys. Yr oedd yn eistedd yn dawel heb ei aflonyddwch arferol. Dywedodd: “Fe gysgais, ac yn fy nghwsg breuddwydiais. Yn fy mreuddwyd dynesodd ffurf debyg i ddyn ataf ac edrych arna i’n ddifrifol a thrist. Dywedodd y ffurf wrtha i: ‘Ŵr ifanc, nid wyt yn byw yn dda. Nid wyt yn dangos unrhyw arwydd o ddoethineb wrth arwain dy bobl. Rhaid i ti newid dy ffyrdd a dod yn dangnefeddwr.’ Yr oedd arna i gywilydd oherwydd gwn yn iawn nad oes gennyf ddoethineb fy nhad a bod fy ngwylltineb yn peri cywilydd iddo. Rwy’n gweld bod ofn ar fy mhobl. Yn fy mreuddwyd yr oedd arna i ofn a chywilydd.” Syfrdanwyd ei gyfeillion, canys nid oedd y llanc erioed o’r blaen wedi cyfaddef bod arno ofn na chywilydd. Aeth ymlaen: “Dywedodd y ffurf ddynol wrtha i, ‘Rhaid i ti newid dy ffyrdd. Rhaid i ti ddysgu cân newydd. Rhaid i ti dorri dy bicell a dod yn dangnefeddwr.’’’ Yna, cododd ei lais a chanu ei gân newydd i’w gyfeillion. Cymerodd ei bicell a’i thorri dros ei ben-glin. Yn y man dychwelodd at ei bobl yn ŵr gwahanol.

Cenhedlaeth neu ddwy’n ddiweddarach, daeth pobl wynion o bell a chyrraedd y rhan honno o Awstralia a dwyn gyda hwy athrawon oedd hefyd yn genhadon. Ryw ddydd daeth y bobl i gyd ynghyd i wrando beth oedd gan yr athrawon gwynion i’w ddweud. Soniodd un ohonynt am ŵr o’r enw Iesu a ddaeth i achub y ddynoliaeth o effeithiau trais, dicter a chasineb. Yng nghysgod coeden yn y lle mwyaf anrhydeddus eisteddai pennaeth y llwyth a hwnnw mewn gwth o oedran. Pan orffennodd y cenhadon, cododd ei law mewn ystum urddasol a chyhoeddi: “Y Gwaredwr Iesu yr ydych yn sôn amdano – yr wyf i eisoes wedi cwrdd ag ef.”

Adroddwyd y stori hon gan ŵr o’r enw Wali Fejo wrth gynulleidfa o Gristnogion o bedwar ban y byd a ddaeth ynghyd yn Brasil dan nodded Cyngor Eglwysi’r Byd i drafod y thema ‘Un Efengyl, Sawl Diwylliant’. Un o drigolion cynhenid Awstralia a gweinidog Methodus ydoedd. Cymerodd saib wrth adrodd y stori gan adael i arwyddocâd yr hanesyn wawrio ar y gynulleidfa fawr. Yna ychwanegodd, “Y cwbl rydyn ni’n gofyn ganddoch chi, bobl y Gorllewin, yw eich bod yn edrych o’r newydd am arwyddion o’r efengyl yn ein diwylliant ni.”

Saib arall. Yna, “Rydyn ni’n chwilio’n galed am yr arwyddion hynny yn eich diwylliant chi.”

Mae’r stori am Dduw’n ymweld â chrwydryn dan dderwen yn Genesis 18 yn un o straeon allweddol yr Hen Destament. Mae’r stori am dri angel yn ymweld ag Abraham weithiau’n cael ei galw’n ‘proto-evangel’ – y cip cyntaf ar yr efengyl oedd i ddod. Os oedd Duw’n gallu siarad ag Abraham yr Aramead crwydrol dan dderwen yn Mamre, oni allai’r Duw hwnnw, mewn rhyddid breiniol, lefaru wrth Awstraliad dan goeden yn y brithgoed? Gwelir munudau o’r fath, munudau darpar-efengylaidd yn hanes gwerin a thraddodiadau llawer o ddiwylliannau dros y byd. Ond yn aml ni chwiliwyd amdanynt, ac nis clywyd. Yn rhy aml, daeth yr efengyl atynt ar gynffonnau byddinoedd a grym masnachol.

Edrych am ‘arwyddion o’r efengyl’ mewn diwylliant a wnaeth y Tad Vincent Donovan o Urdd Tadau’r Ysbryd Glân pan aeth i fyw gyda llwyth crwydrol y Masaai yn Kenya. Yr oedd wedi colli ei ymddiriedaeth yn hen batrwm yr ‘orsaf genhadol’, oedd yn golygu dwyn pobl grwydrol i mewn i ganolfan. Yn lle hynny, aeth ati i fyw gyda’r Masaai a chrwydro gyda hwy. Gwrandawodd a sylwi, gan wneud ei orau glas i ddysgu beth oedd gwerthoedd a rhagdybiaethau’r hen ddiwylliant hynod hwn. Aeth cryn amser heibio cyn iddyn nhw ofyn iddo pam nad oedd yn ceisio’u perswadio i newid eu ffordd o fyw fel yr oedd y gwynion eraill wedi gwneud. Ei ateb oedd fod ganddo rywbeth i’w gynnig iddynt os oedden nhw’n fodlon gwrando. Roedd yn funud ddramatig a mentrus. Gallen nhw fod wedi gwrthod. Roedd e’n dibynnu ar eu hymateb. Eu dewis hwy fyddai gwrando.

Trefnwyd cyfres o gyfarfodydd, a byddai ef yn disgrifio ac yn egluro’r newyddion da am Iesu. Yr oedd eu hymateb yn feddylgar a dwys, a dechreuwyd proses o ddysgu beth oedd prif bynciau’r ffydd. Yn y pen draw dyma’r bobl, gan ddeall y newid yr oeddynt yn mentro arno, yn cytuno i dderbyn a pharatoi ar gyfer y newid hwn a chael eu bedyddio.

Ond yr oedd un unigolyn nad oedd wedi bod yn gyson bresennol yn y gwersi ac a ymddangosai’n reit ddifater am beth oedd yn digwydd. Amheuai’r Tad Vincent a oedd yn barod i’w fedyddio. Ond pan awgrymodd y dylid ei adael allan, yr oedd y gwrthwynebiad i’r syniad yn unfryd elyniaethus. Yr oedd eu bywyd crwydrol yn mynnu undod amcan a chyd-ddeallwriaeth. Naill ai roedden nhw i gyd yn dod yn Gristnogion, neu ni fyddai neb: pawb neu neb ohonynt. Roedden nhw’n perthyn i’w gilydd.

Rhydd y Tad Vincent enghraifft arall o sut y datblygwyd yr undod hwn a’i gynnal gan y llwyth cyn iddo gyrraedd. Mae’n disgrifio proses a ddefnyddiai’r llwyth i ddwyn cymod ar ôl cweryl rhwng unigolion neu deuluoedd. Yr oedd y grŵp cyfan yn cymryd y cyfrifoldeb o ofalu am y rhai oedd wedi cweryla neu anghytuno. Byddai proses o drafod ac egluro, derbyn cyfrifoldeb ac ymddiheuro o’r ddwy ochr. Pan fyddai’r amser i ymddiheuro wedi dod, byddai’r teuluoedd ar y ddwy ochr yn paratoi pryd o fwyd ar gyfer aelodau’r teulu y buont yn cweryla â hwy. Roedd y pryd bwyd yn cael ei baratoi fel arwydd o ymddiriedaeth, o faddeuant a dechreuad newydd. O safbywnt Cristnogol, yr oedd yn gweithio fel sagrafen. Gwyddent am rym difaol unrhyw gam nas maddeuwyd, sut y gallai ddinistrio cyfeillach a’r cyd-ddealltwriaeth rhyngddynt. Gallai mewn gwirionedd beryglu bodolaeth y llwyth. Mewn diwylliant cymunedol a chytun yr oedd y syniad o ynysu a diarddel un unigolyn am ddim mwy na dealltwriaeth annigonol o gynnwys y ffydd yn gwbl amhosibl. Rhaid bod ffydd o’r fath yn gwbl anghywir. Dyma funud o roi prawf ar y Tad Vincent a’i neges.

Er mai ei amcan oedd dwyn efengyl bur a syml, heb olion o’i ragdybiaethau personol ef ei hun, sylweddolodd y Tad Vincent fod ei fagad diwylliannol gorllewinol, ei ‘bolisi bedydd’ wedi ei heintio gan agwedd unigolyddol y Gorllewin. Yr oedd bedyddio’r llwyth cyfan, gan gynnwys unigolyn heb ei baratoi’n drylwyr, yn ddatguddiad o beth oedd cyfamod â chenedl gyfan. Cafodd yr efengylydd wers gan y rhai y daeth i’w dysgu. Dysgu ar y ffin.

Ond pan ddaeth y cyfle cyntaf i weinyddu’r Ewcharist, cyfarfu’r Tad Vincent ag anhawster diwylliannol arall. Ymhlith y Masaai, dydi gwŷr a gwragedd ddim yn bwyta gyda’i gilydd. Annerbynniol ac amhosibl ei ddychmygu! Ond os oes yng Nghrist nac Iddew na Groegwr, na gwryw na benyw, na chaeth na rhydd, yna yn yr Ewcharist mae calon yr efengyl yn dweud ein bod i gyd yn un yng Nghrist. Felly, dylai gwŷr a gwragedd dderbyn y bara a’r gwin ym mhresenoldeb ei gilydd am eu bod ym mhresenoldeb Christ, yno yn yr Ewcharist, calon yr efengyl. Penderfynodd y Tad Vincent na allai syflyd o’r fan honno. Felly, i’r llwyth hwn yr oedd yr Ewcharist cyntaf yn chwyldroadol a newydd am fod gwŷr a gwragedd yn bwyta gyda’i gilydd, ond yr oedd hefyd wedi ei wreiddio yn eu profiad o gymod a grym maddeuant yn eu traddodiad eu hunain. Iddyn nhw yr oedd yn gamu allan o’u diwylliant ond yn dderbyn bod yr efengyl yn cyhoeddi rhywbeth newydd, anodd a chwyldroadol. Camodd y Tad Vincent a’r Masaai i dir neb, dros y ffin, a chamu drwy berth o ddrain a chael yno ‘fan dymunol’ a chreadigaeth newydd.

Mewn cyd-destun ehangach, gellid nodi nad yw’r eglwys a fynnodd fod gwŷr a gwragedd yn derbyn y cymun gyda’i gilydd ddim eto wedi caniatáu i wragedd arwain y dathlu hwnnw. Wrth i genedl neu lwyth dderbyn yr efengyl, mae yna gymhwyso graddol yn digwydd. Dydyn ni ddim yn gollwg gafael ar ein rhagdybiaethau, ac yn tybio bod Duw yn cytuno â’n syniadau ni o beth sy’n iawn a chymeradwy.

Teitl llyfr Vincent Donovan yw Christianity Rediscovered ac mae’n cyfleu sut yr oedd ailddarganfod y ffydd ar y ffin rhwng diwylliannau yn broses fentrus ond drawsnewidiol hefyd. Yn aml cynigiwyd y newyddion da heb wahaniaethu rhwng ‘hanfod yr efengyl’ a’n diwylliant ni ein hunain. Yn waeth fyth, fe orfodwyd y ffydd yn sgil grym milwrol a masnachol a’i heintio yn y broses. Hyd yn oed pan âi cenhadon tlawd o Gymru, aent â llyfr emynau a harmoniwm! A dysgid i’r plant yng Nghymru ganu dan gysgod hiliaeth ymerodrol:

Draw, draw yn China a thiroedd Japan,
Plant bach melynion sy’n byw;
Dim ond eilunod o’u cylch ym mhob man
Neb i ddweud am Dduw.
Iesu, cofia’r plant …

Y drafferth gyda chynnal traddodiad diwylliannol yw ei bod yn hawdd ei uniaethu â chalon yr Efengyl, a gall rydu gwerthoedd crefyddol a chrebachu ein hamgyffred o Dduw ac o beth yw bod yn ddynol. Nid gwers fach foesol am fod yn garedig yw dameg y Samariad Trugarog ond beirniadaeth ddeifiol ar system grefyddol a oedd yn gorfodi ei harweinwyr, yn lefiaid ac offeiriaid, i ymddwyn mewn ffordd greulon o annynol. Mae Iesu’n cyflwyno’r Samariad, sy’n talu affliw o ddim sylw i’r tabŵ am waed a defod litwrgaidd, fel un sy’n fendigedig rydd i ymddwyn fel dyn hael, caredig a dynol. Mae’n ddyn da a thrugarog yn union am ei fod yn rhydd i fod yn hael. Nid dim ond beirniadu rhagrith y parchusion yr oedd Iesu, ond dinistrio sail eu duwioldeb. Dyma danseilio sicrwydd y gymdeithas dduwiol, Phariseaidd, fod sicrhau eich bod yn rhydd o bob ‘aflendid’ yn sail i foeseg. Mae’n dweud, ar ffurf dameg, fod eu hymddygiad yn eu rhwystro rhag cadw craidd y ddeddf sylfaenol o garu Duw a charu cymydog. Nid ‘rhywun yn debyg i ni’ yw cymydog, ond unrhyw berson dynol ar y ffordd ar draws yr anialwch.