PORI MEWN PRINT

Duw yw’r Broblem

gan Aled Jones Williams a Cynog Dafis,

Gwasg Carreg Gwalch, Mawrth 2016  £8.00

 Cyfrannodd y ddau awdur bob o ddarn, gwahanol iawn i’w gilydd, i’r gyfrol. Ymson myfyrgar am le ffydd yn ein bywyd cyfoes, gan dynnu ar elfen gref o brofiad personol, yw cerdd ac ysgrif Aled Jones Williams. Lluniodd Cynog Dafis bedair pennod yn cloriannu’r ddadl gyfredol am fodolaeth Duw, ynghyd â thrafodaeth ar y cefndir hanesyddol, yn enwedig yng Nghymru Gymraeg yr 20fed a’r 21fed ganrif.

Mae yma ragarweiniad ar y cyd yn esbonio diben y gyfrol ynghyd â geirda canmolus gan y gwyddonydd Gareth Wyn Jones a’r diwinydd Catrin Williams. Mal Humphreys biau’r cartŵn trawiadol ar y clawr.

(Gweler yr adolygiadau mewn adrannau eraill)

 Iddew

gan Dyfed Edwards,

Gwasg y Bwthyn, Pasg 2016  £9.95

Dyfed Edwards

Daeth y nofel yn ail yng Ngwobr Goffa Daniel Owen 2015. Nofel am Iesu Hanes.

TRAIS A THYNERWCH Holi Jerry Hunter am ‘Y Fro Dywyll’

Mae’r Fro Dywyll yn nofel swmpus i ymgolli’n llwyr ynddi. Nofel hanesyddol am gyfnod Cromwell a’r Rhyfel Cartref yng Nghymru a Lloegr, ac yn America yng nghyfnod sefydlu diwylliant piwritanaidd a’r cysylltiad â’r llwythau brodorol. Mae Rhisiart Dafydd yn Gymro gwyllt sy’n byw trwy newidiadau, siomedigaethau, cyffroadau enbyd.

Ble, felly, Jerry Hunter, y mae, neu efallai, beth yw Y Fro Dywyll?

Mae’r tywyllwch a’r goleuni yn natur y canfyddiad. Roedd y Piwritaniaid Prydeinig a ymsefydlodd yn America yn yr ail ganrif ar bymtheg yn hoffi meddwl eu bod nhw’n mynd â ‘goleuni’ i ganol ‘tywyllwch’ y brodorion. Ond o weld y bennod hanesyddol honno o ongl arall, mae’n bosibl casglu eu bod nhw wedi diffodd llawer o oleuni wrth drefedigaethu a gormesu cenhedloedd brodorol. Ac mae’r fro dywyll y tu mewn hefyd, fel y gwelir yn y modd y mae Rhisiart yn ymgodymu â’i orffennol ei hun.

Ar ddechrau’r gyfrol rydych chi’n dyfynnu nofel Joseph Conrad, Heart of Darkness. Ai dyma’r thema?

Yn sicr. O ran y dylanwadau llenyddol sy’n ganolog i wead y nofel, mae’n gyfuniad rhyfedd o waith Conrad a gwaith Morgan Llwyd.

Drwy’r nofel mae’r arwr Rhisiart Dafydd yn cyfeirio at waith Morgan Llwyd ac yn dyfynnu ohono. Cyfeirir hefyd at destun tra gwahanol – Catecism Byddin y Seintiau a ddarparwyd i fyddin Cromwell. Cyflawnwyd erchyllterau gan y fyddin honno, a ystyriai ei bod yn ‘offeryn Duw’. O ble mae’r gwenwyn yn dod?

Credaf fod y tensiynau i’w cael ym mywyd a gwaith Morgan Llwyd ei hun i raddau helaeth. Ar y naill law, mae Morgan Llwyd yn trafod crefydd, cymuned a brawdgarwch mewn modd dyrchafol iawn yn ei gyhoeddiadau, ond ar y llaw arall roedd yn teithio gyda byddin Cromwell ac yn cefnogi gweithredoedd treisgar y fyddin honno (neu rai ohonynt o leiaf). Ffrwyth fy nychymyg yw llawer o’r nofel, ond mae’r catecism Saesneg hwnnw yn gyhoeddiad go iawn; mae’n enghraifft amlwg o’r modd y mae crefydd a militariaeth yn dod ynghyd weithiau. Roedd rhai o’r pregethwyr a deithiai gyda byddin Cromwell yn dweud wrth y milwyr eu bod yn ‘eglwys wedi’i chynnull’, ac mae’r syniad o eglwys arfog yn gwneud gwaith Duw trwy ladd yn erchyll o bwerus.

Ydych chi’n meddwl mai crefydd yw ffynhonell y trais?

Credaf fod yr ateb yn amrywio. Weithiau mae’n bosibl mai crefydd yw ffynhonnell y trais, ac weithiau mae’n cael ei defnyddio fel cyfiawnhad.

Mae crefydd ac awydd am rym gwleidyddol yn faes sy’n perthyn i’r gwrywod ac maen nhw’n ymddwyn yn dreisgar a chreulon. Maen nhw’n llai na dynol. Y rhai dynol ydi trigolion cynhenid America, a chymeriadau benywaidd ymhlith y gwynion sy’n hiraethu am liw, a sbri a chwerthin. Rydych chi’n disgrifio’n dyner iawn y berthynas rhwng Dafydd Rhisiart a’i wraig, Elisabeth. Ond dydych chi ddim yn beirniadu cymhellion neb. Ydych chi eich hun ym mherson Rhisiart Dafydd yn gwrthgyferbynnu dedwyddwch bywyd teuluol a deddfu didrugaredd y bywyd cyhoeddus?

Jerry Hunter

Hoffwn feddwl bod Rhisiart Dafydd yn mynd ar daith ac yn newid. Ceir cipolwg arno yn epilogau’r nofel sy’n awgrymu ei fod wedi symud i gyfeiriad hollol wahanol. Felly, am wn i, mae’r feirniadaeth yn y modd y mae gweithredoedd a gorffennol Rhisiart yn aflonyddu arno. Ond, ie, pan mae’n filwr ifanc sy’n credu’n gryf yn yr hyn a wna, rydym yn ei weld yn mwynhau’r bywyd teuluol hwnnw. Y nod yw mynd â’r holl dynerwch sy’n nodweddu bywyd teuluol delfrydol i weithredoedd cyhoeddus. (Credaf fod llawer o hanes yn dangos bod benywod yn gallach na dynion, rhaid cyfaddef!)

Mae Rhisiart Dafydd y Cymro gwyllt yn gymeriad dieithr, yn filwr, yn deithiwr, yn dipyn o ieithydd hyd yn oed. Chi greodd e. Beth ydych chi’n ei hoffi fwya amdano?

Yr hyn dw i’n ei hoffi amdano yw ei ddatblygiad. Mae’n ddiddorol dilyn hynt cymeriad wrth iddo symud o un cyfnod yn ei fywyd i gyfnod arall, ac mae Rhisiart yn teithio’n bell o ran ei daith fewnol, heb sôn am ei daith allanol. Hoffwn feddwl ein bod ni’n ei ddilyn yn ystod y daith honno ac yn ei weld yn newid ond eto’n dal i’w nabod mewn rhai ffyrdd. Mae mynegiant – defnyddio iaith ac adnoddau llenyddol i drafod a dadansoddi’r hyn sy’n digwydd – yn rhan bwysig o’r stori, ac felly mae Rhisiart yn mwynhau defnyddio iaith fel y mae’n mwynhau gwaith o fath arall.

Mae digwyddiadau, a syniadau yn gweu trwy ei gilydd a’r stori’n fyrlymus yn eich tynnu i mewn iddi. Ydi hi hefyd yn stori symbolaidd sy’n rhoi cyfrwng i ni weld y cysylltiad ag erchyllterau’n cyfnod ni?

Mae’n amhosibl i mi feddwl am y cyfuniad hwnnw o grefydd a rhyfel heb feddwl am ein cyfnod ni. A heb gyfeirio at ryfel penodol, mae cyfuniad o grefydd efengylaidd a militariaeth yn parhau i nodweddu llawer o agweddau ar ddiwylliant yr Unol Daleithiau heddiw.

Mae ’na ddisgrifiadau byw iawn o ddigwyddiadau hanesyddol yn y nofel, e.e. y penglogau pydredig o gwmpas tŵr Llundain, digwyddiadau yn y rhyfel, y grefft o drin haearn – ydych chi’n mwynhau’r ymchwil hanesyddol ?

Ydw, mae ymgolli mewn cyfnod hanesyddol wastad yn bleser. Ac fel un sy’n treulio llawer o amser yn ysgrifennu gwaith academaidd, mae ffuglen yn cynnig dihangfa hyfryd. Mae’n braf meddwl am ffeithiau hanesyddol heb gael eich clymu ormod gan y ffeithiau hynny.

Gawsoch chi’ch temtio o gwbl i ddisgrifio cymeriadau hanesyddol blaenllaw o’r cyfnod, e.e. Cromwell neu un o uchelwyr Cymru oedd yn cefnogi’r frenhiniaeth? Neu oes yna nofel arall i edrych ymlaen ati yn y fan honno?

A bod yn gwbl onest, daeth dwy stori ynghyd i greu’r nofel. Roedd stori am gymuned goll o Biwritaniaid yng nghoedwigoedd America wedi bod yn pobi ers blynyddoedd lawer – ac awydd i gyfuno naws Heart of Darkness â’r hyn a elwir yn ‘American gothic’ (gyda’r modd y mae Nathaniel Hawthorne yn trafod Piwritianiaid cynnar America yn ei ffuglen yn ddylanwad amlwg). Ac roedd gen i awydd ysgrifennu nofel am Morgan Llwyd ar ei wely angau. Ond daeth y ddwy stori ynghyd mewn modd digon naturiol rywsut.

Blas o rai o gyfweliadau ‘Third Way’

Michael Eavis, sylfaenydd, cyfarwyddwr, a gwestai Gŵyl Glastonbury ar ei dir yn flynyddol – cyfweliad yn rhifyn Medi/Hydref 2015:

Michael Eavis

Cefais fy magu’n Fethodist ac rwy’n dal yn Fethodist. Mae tri neu bedwar gweinidog yn y teulu … braidd yn hen ffasiwn oeddan nhw, ond … roedden nhw’n solet, gadarn. Rydw i’n mynd i’r capel bob bore Sul (mae tua 35 ohonom) ac mae hynny’n arbennig o bwysig i mi … yn arbennig y mawl … Er mai digon amwys yw fy nghred, fe wn mai o’r fan yma y daeth fy sosialaeth ac mae’r gred yn Nuw fel Creawdwr yn fy llonni yn gyson … dim ond gobeithio’i fod yn fy ngwneud innau’n hael a llon fy ysbryd hefyd.

(O.N. Mae’n werth nodi mai’r un oedd yn cyfweld Michael Eavis oedd wedi darganfod yn ei ymchwil fod Glastonbury yn codi £2 filiwn yn flynyddol i elusen, ac nid elusennau mawr fel Oxfam a Greepeace yn unig ond nifer o rai lleol hefyd. Nid yw Michael Eavis chwaith wedi derbyn yn gyson y £60,000 blynyddol, sef ei gyflog fel cyfarwyddwr yr ŵyl)

Jurgen Moltmann, diwinydd Almaenig, awdur Diwinyddiaeth Gobaith (1964), Y Duw Croeshoeliedig (1972), Moeseg Gobaith (2012) a nifer o gyfrolau eraill – cyfweliad yn rhifyn mis Mehefin 2012:

Jurgen Moltmann

Yn 1943 yr oeddwn yng nghanol Hamburg, a chatrawd o filwyr o’m cwmpas a miloedd o bobl yn marw yn y storm-dân, pan waeddais ar Dduw am y tro cyntaf: ‘Ble rwyt ti ?’ … Ond mae pobl yn parhau i gael eu rhyddhau o nos dywyll yr enaid gan y cariad sy’n gwbwl ddiamod. Felly y digwyddodd i mi wedi nos dywyll y rhyfel yn yr Almaen, ac fe ddigwyddodd mewn tair ffordd. Yn gyntaf, y goeden geirios yn blodeuo yng ngwlad Belg ym Mai 1945, a minnau’n garcharor rhyfel, ac yn creu ynof ymdeimlad dwfn o fywyd yn dilyn tywyllwch ac oerni carchar rhyfel. Yna, dynoliaeth fawr gweithwyr yr Alban a’u teuluoedd lle bûm hefyd yn garcharor rhyfel. Ac yna, y Beibl a gefais gan gaplan y  carchar  … a darllen Efengyl Marc yn arbennig. Yr efengyl hon a wnaeth Iesu yn fwy presennol ac yn fwy meidrol, yn fwy nag a wna Efengyl Ioan, er enghraifft. A’i roi’n syml, roedd yr Iesu a welais ym Marc yn fwy o frawd i mi.

Morris Morris yn rhoi croeso i  ‘Duw yw’r Broblem’

Bu hir ddisgwyl am y gyfrol hon, a da dweud na chefais fy siomi’r un mymryn wrth ei darllen. Ar yr olwg gyntaf, cawn ein taro gan waith cymen Gwasg Carreg Gwalch yn paratoi cyfrol mor ddeniadol, ac yna mae’r clawr …! Ie, y clawr yw’r unig ddirgelwch i mi, gan fod enw’r gyfrol ynghyd â’r cartŵn lliwgar yn beryg o gamarwain y sawl fyddai’n prynu’r gyfrol gan feddwl mai tipyn o herio a thynnu coes crefyddol sydd ynddi! Dim o’r fath beth. Mae’n gyfrol sylweddol, uchelgeisiol hyd yn oed, sydd yn ymrafael â’i maes yn drwyadl, ac yn gwneud hynny mewn ffordd hynod afaelgar.

Aled yw awdur y bennod gyntaf, ac os oes beirniadaeth garedig, nid yw’n fwy na bod y bennod wedi dirwyn i ben yn rhy fuan. Mae’r gerdd agoriadol yn gampwaith tyner, a’r bennod sy’n dilyn yn ddeifiol ar brydiau ond yn farddoniaeth drwyddi draw. Mae’n feistr ar drin geiriau, ac yn cyflwyno’i brofiad ysbrydol mewn ffordd gwbl ddiffuant, gan warchod gwerth y trosgynnol, tra’n ymwrthod yn onest â’r goruwchnaturiol …‘A yw “Duw” yn bod? Wrth gwrs. Nid fel “gwrthrych”. Nid fel “enw”. Ond fel “berf”.’ Efallai fod dyfyniad fel hwn yn dangos nad yw pennod Aled bob amser yn hawdd, ond ei bod yn bosib oedi gyda phob brawddeg i ganiatáu iddi ei dylanwad llawn.

Mae gweddill y llyfr, y gyfran fwyaf ohono, yn gynnyrch meddwl praff ac ymchwil arwrol ‘mab y pregethwr’, sef Cynog Dafis.

Gellid yn hawdd ei gymeradwyo yn unig fel crynhoad hwylus o gynnyrch ystod eang o awduron ar faes cymhleth bodolaeth Duw a hygrededd crefydd.

Mae nifer yr awduron y cyfeirir atynt yn hynod, ac nid pobl sy’n cynhyrchu llyfrau poced ysgafn mo’r rhain, ond meddylwyr blaengar y mae angen amser a chryn amynedd i dreiddio i’w gwaith. Yn hynny, mae llafur a chyfraniad Cynog yn gymwynas enfawr â’r sawl sydd â diddordeb yn y maes.

Mae’n bwrw golwg dros waith ambell awdur o Gymro sydd wedi codi cwr y llen ar ei amheuon personol, megis T. Gwynn Jones a Tegla, neu wedi ceisio gwthio’r llong ymhellach i’r dŵr, megis J. R. Jones. Ond ni chyfyngwyd ei orwelion i’n gwlad fach ni, gan i ddadleuon Richard Dawkins gael lle amlwg a haeddiannol yn y gyfrol. Yma y gwelir Cynog ar ei orau, sef ei fod yn medru crynhoi a chyflwyno dadleuon awduron eraill, heb eu derbyn yn wasaidd na chwaith eu beirniadu’n ddidrugaredd. Daw hynny i’r amlwg yn gliriach fyth pan aiff ati i drafod cyfraniad pobl megis John Houghton a Richard Swinburne, gan roi iddynt ofod teg a chyflwyno’u safbwynt mewn ffordd werthfawrogol a bonheddig, er ei fod maes o law yn gorfod anghytuno â llawer o’u casgliadau. Noder hefyd nad yw yn brin o weld gwendidau amlwg yn nadleuon ac ymagwedd Dawkins hefyd.

Pe gofynnid i mi gloriannu prif gryfder y gyfrol tu hwnt i’r hyn ddywedais eisoes, rwy’n sicr mai’r peth amlycaf fyddai na theimlais ar un dudalen fod yna ymagwedd bregethwrol, ‘efengylaidd’, i geisio fy ennill i ryw safbwynt hoff gan yr awduron. Roedd y cyflwyno bob amser yn gadarn ond yn hynod ddiymhongar hefyd, heb fyth syrthio i’r gwter ddilornus ac ymosodol y mae Richard Dawkins yn llithro iddi yn rhy aml! Na, gwŷr bonheddig yw’r awduron hyn, ac mae hynny’n gaffaeliad mawr wrth i lawer darllenydd gael ei arwain i dir newydd, anghyfarwydd ac anghysurus.

Amheuon am y clawr

Rhaid dweud drachefn, serch hynny, fod natur y clawr yn debyg o ddenu ambell ddarllenydd fydd yn torri ei galon cyn cyrraedd y bennod olaf. Ni wn yn iawn faint o drafod synhwyrol sydd ar grefydd bellach, ac fe ymddengys i mi fod yn rhaid wrth fesur o ddiddordeb yn y maes, a mesur hefyd o ymwybyddiaeth o gynnyrch y gwahanol awduron y cyfeirir atynt, i dderbyn y fantais lawn o’r gyfrol ryfeddol hon.

Wedi dweud hynny, yr wyf yn ddiolchgar amdani, yn wir ddiolchgar. Does yr un gyfrol arall yn y Gymraeg y gwn amdani sy’n dweud ar goedd gymaint o’r hyn mae cynifer ohonom yn ei deimlo. Gobeithio’n wir y bydd yn dechrau sgwrs dyner a deallus ar ‘dduw’ a chrefydd ymhlith y Cymry. Ni fedraf lai na chredu mai dyna ei bwriad.

Adolygiad o Duw yw’r Broblem

“Unigryw Gymreig ar y naill law, ac yn gwbl ryngwladol ei sylwedd ar y llaw arall”

Sylwadau un o selogion Cristnogaeth 21  ar Duw yw’r Broblem,

gan Cynog Dafis ac Aled Jones Williams

Anaml iawn y daw campwaith o’r wasg Gymraeg sydd yn unigryw Gymreig ar y naill law, ac yn gwbl ryngwladol ei sylwedd ar y llaw arall.     

Yn Duw yw’r Broblem mae dau ffigwr blaenllaw yn y Gymru gyfoes wedi dod at ei gilydd i lunio cyfrol onest ac ymchwilgar ar y cyd ar fater sydd yn dwysbigo’r ddau awdur – pwy neu beth yw Duw? Ydy Duw hyd yn oed yn ‘bwy’ neu’n ‘beth’? Gosododd Richard Dawkins, Sam Harris ac eraill fodolaeth Duw ’nôl ar ganol yr agenda athronyddol a’r meddwl poblogaidd gan roi lle blaenllaw iawn i’r bod mawr ar y cyfryngau cymdeithasol a thorfol. Mae nifer fawr o Gristnogion wedi honni nad ydyn nhw’n teimlo dan fygythiad gan athrawiaethau Dawkins a Harris, gan ddweud, “Dyw eu dadleuon ddim yn effeithio arnaf i, achos dwi ddim yn credu yn y math o Dduw y maen nhw yn ei herio.” Yn y llyfr hwn, nid anffyddwyr o fyd gwyddoniaeth neu roc a rôl sy’n codi’r cwestiynau mawr, ond dau unigolyn a fu’n ddiogel o fewn pabell fawr yr eglwys Gristnogol yng Nghymru dros yr hanner canrif diwethaf. 

Mae Aled a Cynog am yn ail yn distyrbio’r darllenydd wrth drafod heriau am Dduw sydd yn real, mi dybiaf, i bob un ohonom sydd yn edrych o’r tu allan i lens sengl dogma gaeth.  

Mae’r dramodydd talentog a’r cyn-offeiriad Aled Jones Williams yn agor y ddadl gydag ambell osodiad sy’n peri i’r darllenydd werthfawrogi dwyster yr her bersonol y mae Aled yn ei hwynebu.  Dywed yr awdur, “Profiad o ‘Dduw’ sydd gennyf. Nid syniad, nid haniaeth, nid cred, nid confensiwn. Profiad sydd ynghlwm wrth y defnydd o’r gair yn fy mywyd.” Ac aiff ymlaen i ddweud, “Mae’n amhosibl i mi fod yn anffyddiwr. Fel y mae’n amhosibl i mi beidio â siarad Cymraeg.” Ei gam nesaf yw holi a yw Duw yn “fwy na gair”? Datgloi grym geiriau cyfarwydd yw un o’r heriau amlycaf, mi dybiaf, wrth i Aled awgrymu nad gwrthrych neu enw yw Duw, ond ei fod yn bodoli fel “berf”. A dyna’r drws wedi ei agor i ehangu teithi meddwl ystyrlon a dwys AJW. Mae ffiniau ein geirfa yn rhy gyfyng i ddisgrifio’r anymwybod mwyaf, ond mae ein profiad, ein teimladau a’n hemosiwn yn gallu dechrau ein symud ni at deimlo rhywbeth o’r beth bynnag yw. Wrth nodi’r anhawster a grëir gan yr angen i ddefnyddio geiriau i ddisgrifio “Duw”, awgryma AJW mai ffwndamentaliaeth yw’r “ymgais gyfoes … i geisio iaith hawdd, rwydd a phlaen i sôn am ‘Dduw’”. Tybiaf fod y rhan fwyaf ohonom mewn perygl o gael ein hystyried yn ffwndamentalwyr anfwriadol. O’r fan honno, defnyddia Aled Jones Williams gynfas eang i’w archwiliad ac, fel gyda’i ddramâu, aiff â’r darllenydd ar daith onest, agored, ddynol, ddeallus a sensitif. Mae’n daith werth mentro arni.

Safbwynt Cynog 

Daw awdur arall y gyfrol, Cynog Dafis, at ei Everest ddeallusol o berspectif tra gwahanol i Aled. Yn rhannol, ymryson ag etifeddeg ei ffydd a’i fagwraeth mewn Cristnogaeth agored a wna Cynog. Yn blentyn y Mans, ac yn ffyddlon i’w gefndir gydol bywydau ei rieni, daeth fel llawer un arall wyneb yn wyneb â’r her o orfod gweithio’i ‘grefydd’ allan drosto’i hunan tra oedd yn ddyn ifanc. Dros gyfnod hir mae’r naratif Cristnogol yn para i gynnig cyfeiriad i’r awdur, ond mae’r her o amgyffred “Duw” yn un barhaus.

O’r sefyllfa honno y datblyga Cynog ei gyfraniad yntau i’r llyfr. Yn ei benodau ceir dadansoddiad ysgubol o Gymru’r ugeinfed ganrif – oes yr Argyfwng Gwacter Ystyr. Cawn benodau’n crisialu datblygiad cyfnod allweddol o athronyddu a diwinydda yn y Gymraeg, pan aed i’r afael â’r creisis modern, a phan oedd y byd Cymraeg ar flaen y gad yn hyn o beth. Tynnir J. R. Jones a T. Gwynn Jones, Tegla, Dewi Z. a T. Rowland Hughes at ei gilydd, ynghyd â Feuerbach a Freud. Yma, ceir naratif taclus iawn o’r cawdel o ddatblygiadau diwinyddol-athronyddol-llenyddol Cymraeg a aeth at hanfod y drafodaeth am fodolaeth neu anfodolaeth Duw, a’r cwestiynu pwrpasol a fu ynglŷn â natur y Duw/Duw nad yw’n bod, hwnnw.  

Deialog a fu ar goll

Yr hyn sydd yn gwneud hwn yn llyfr unigryw yw ei fod yn mynd i’r afael â theithi meddwl a dadleuon mwyaf ein hoes – rhai unigolion fel Karen Armstrong, A. C. Grayling ac Alain de Botton – a’u cydosod â chyfraniadau o sylwedd o lenyddiaeth Cymru o’r ganrif ddiwethaf.    Trwy wneud hynny mae’r ddau awdur, yn heriol a didwyll, yn agor ffynnon newydd i’r byd Cymraeg i’n galluogi i gynnal deialog ddeallus â ni ein hunain. Mae hon yn ddeialog a fu ar goll, i bob pwrpas, ers colli J. R. Jones a Dewi Z. Phillips. Am ein bod yn nabod natur magwraeth, cefndir a geirfa’r ddau awdur, rywsut mae dilyn eu brwydrau yn fwy agos atom na rhai’r unigolion o’r tu allan i Gymru, fel Gretta Vosper (With or Without God) neu Mark Vernon (After Atheism: Science, Religion and the Meaning of Life).

Mae Duw yw’r Broblem yn drysorfa ddeallus a didwyll iawn i’n hoes ni, a thra bo’r themâu yn rhai ‘global’, mae hanfod y gyfrol yn dod o’r profiad Cymreig. Tipyn o gampwaith.     

Gweler hefyd: Morris Morris yn croesawu’r gyfrol

Chwilio’r Ysgrythurau: Y Daith i Emaus  gan Enid Morgan

(Luc 24 : 13–35)

Stori am yr Atgyfodiad yw’r daith i Emaus – neu felly y tybiwn. Ac mae’n arwain yn aml at ddadl ynglŷn â natur y gŵr oedd mor anodd ei nabod, ac a ddiflannodd mor sydyn. Mae’n calonnau ninnau’n cynhesu wrth ddarllen y geiriau: ‘Onid oedd ein calonnau’n llosgi ynom …’ Ond nid yw’r ffaith fod y stori’n annwyl a chyfarwydd yn golygu ein bod ni wedi deall ei hamcan hi. Felly, gan gydnabod dyled enfawr i’m hathro diwinyddol James  Alison, rwy am agor drws i amgenach dealltwriaeth o Luc 24 :13–35. Mae’n crebwyll ni’n rhedeg mewn rhigolau cynefin, ac yn hynny o beth rydyn ni’n debyg iawn i’r ddau deithiwr digalon a droes eu cefnau ar Jerwsalem. Roedd meddyliau Cleopas a’i gyfaill dienw ynghlwm wrth hen freuddwydion a disgwyliadau.

James Alison

Sut olwg oedd ar y ddau? ‘Gwynepdrist’, medd William Morgan; ‘eu digalondid yn eu hwynebau’, medd y Beibl Cymraeg Newydd. Y gair gwreiddiol yw skuthropoi – gair anghyffredin a chryf sydd ddim ond yn ymddangos un waith yng nghyfieithiad y deg a thrigain (y Septuagint) o’r ysgrythurau Hebraeg. Mae Joseff, wrth annerch ei gyd-garcharorion, sef y trulliad a’r pobydd, yng ngharchar, yn gofyn pam maen nhw’n skuthropa. Mae’r ddau’n methu gwneud synnwyr o’u breuddwydion a sylw Joseff wrthynt yw: ‘Onid i Dduw y perthyn dehongli?’

Pan yw awdur yn defnyddio gair prin o’r Hen Destament, gallwch fentro’i fod fel petai’n rhoi golau’n fflachio i dynnu’ch sylw. Dyma ddau berson a ddisgrifir yn skuthropa, mewn dryswch a digalondid, ac wele drydydd person yn ymddangos ac yn cynnig dehongliad iddynt ac yn mynnu mai dehongliad Duw ydyw. A dyna sy’n digwydd ar y ffordd i Emaus – bydd y ddau’n derbyn dehongliad ac yn gwybod mai dehongliad Duw yw e.

Dau bwynt arwyddocaol arall. Mae ’na bedwar man gwahanol sy’n mynnu mai eu pentre nhw yw Emaus – ond wyddon ni ddim ble roedd e. Roedd Luc yn berffaith abl i fod yn ddaearyddol fanwl am ynys Malta. Felly, pam mae e mor ddryslyd o amhendant yn y fan hon? A phwy yw cyfaill Cleopas?             

Awgrymwyd mai Mrs Cleopas yw – ond mae ’na gyfeiriad yn nes ymlaen at ‘rai gwragedd yn ein plith’, ac mae’n arfer i beidio ag enwi’r rheini. Dyma ni â chymeriad heb enw, rhyw N o berson, llythyren sy’n rhoi lle i berson penodol mewn dogfen gyfreithiol neu ymbiliau litwrgaidd. Nomen pwy?

Ac i ba amcan? Awgrym James Alison yw fod Luc, fel yn y stori am geisio bwrw Iesu dros glogwyn (nad yw’n bod) yn Nasareth, yn awgrymu rhyw ddaearyddiaeth symbolaidd neu ddiwinyddol. Gallai’r cyfarfyddiad hwn ddigwydd yn unman, mewn rhyw Gwm-sgwt o le, rhyw Lanunman. Gallai’r un peth fod yn wir am gyfaill dienw Cleopas. Mae’n bosibl mai chi neu fi a wahoddir i gymryd ein lle yn y stori. Gallwn ninnau gamu i mewn i’r stori, a gwrando’n daer a chrefu ar y gŵr dierth i aros, ein calonnau ninnau ar dân wrth wrando’r dieithryn hwn.

Dieithryn, ie; paroikeis, medd y testun. Nid dieithryn yn gwmws, ond ‘trigiannydd’ dros dro sy ddim yn ‘perthyn’, ddim yn ‘un ohonon ni’ – un heb iddo ddinas barhaus, tebyg i Abraham, Isaac, Jacob a Joseff: crwydryn, ymwelydd, mewnfudwr, migrant. Dyw’r bachan hwn ddim yn perthyn.

Dywedir bod y ddau yn trafod – efallai y byddai dadlau’n gywirach; antiballete yw’r gair (fel yn antiballistic). Mae rhywbeth yn cael ei daflu ’nôl a mlaen, yn chwyrn, fel pêl rygbi. Dy’n nhw ddim yn deall beth sy wedi digwydd iddyn nhw, nac i’w breuddwydion na’u gobeithion. Ac yn hytrach nag egluro, mae’r ymwelydd yn gofyn am eu stori, sut maen nhw’n deall pethau.

Dyma bum llinyn yn eu meddyliau:

• roedd Iesu’r proffwyd wedi eu cyfareddu â’i awdurdod;
• doedd yr arweinwyr crefyddol ddim wedi ei gefnogi, ond yn hytrach wedi ei erlid;
• croeshoeliwyd ef gan y llywodraethwyr Rhufeinig;
• roedden nhw wedi gobeithio mai ef fyddai’r Meseia (eu Führer, meddai Gwilym O. Roberts gynt!);
• mae’r gwragedd, na ellir dibynnu ar eu tystiolaeth, yn dweud ei fod yn fyw.

Be wnaen nhw o shwt ddryswch o themâu na ellir eu gweu ynghyd? Y paroikeis nad yw’n perthyn sy’n egluro, yn homilein, yn sgwrsio ag awdurdod mai fel hyn yr oedd yn rhaid i bethau fod. Mae’n eu harwain ar daith ddethol drwy’r ysgrythurau ac yn gwneud synnwyr newydd o le etholedigaeth, dioddefaint, aberth a lle’r unigolyn sy’n cael ei erlid yn economi ac amcanion Duw. ‘Ac onid i Dduw y perthyn dehongli?’

Mae’r paroikeis yn diflannu ar doriad y bara. A dim ond ar ôl iddo fynd maen nhw’n ei nabod e. A dyna’n union sut y mae IHWH’n  ymddwyn yn ei ymddangosiadau prin i unigolion fel Moses ac Elias yn yr Hen Destament. Ac mae Luc y storïwr, y cyfarwydd hynod grefftus a chynnil, yn rhoi i ni ffordd o ddehongli’r stori fel ymddangosiad nodweddiadol Iawistaidd: un sy’n dod yn dystiolaeth, yn brofiad ac yna’n diflannu, un na allwch chi ddim dal eich gafael ynddo a’i ddefnyddio i brofi dim. Ac wrth wneud synnwyr, wrth ddehongli’r profiadau amryfal na allan nhw wneud unrhyw sens ohonyn nhw, mae’n dod yn eglur nad unrhyw ‘fe’ yw hwn, ond Ef, a bod yr EF yn YDWYF.

Rydyn ni hefyd y dyddiau hyn yn tra skuthropoi. Rydyn ni’n ei chael yn anodd i ddehongli ein cred a’n profiad a’u hystyron. Mae gennym hanner dwsin o themâu ynglyn â’n cyfnod, am Ewrop a’r byd, ein cenedl a’n diwylliant, yn ogystal â’n hanes teuluol a phersonol. Does dim llawer o siâp arnon ni’n dehongli ein stori ein hunain mewn ffordd sy’n gwneud unrhyw sens. Ond rydyn ni’n dyheu am gael tanio’n calonnau ym mhresenoldeb y paroikeis sy’n torri bara drosom.

Yna, mae Cleopas yn dychwelyd i Jerwsalem ac yn egluro i’r sêt fawr beth sy wedi digwydd. Ac mae e’n clywed eu hanes nhw hefyd, a’r ffordd y ‘safodd yn eu canol hwy ac a ddywedodd wrthynt, Tangnefedd i chwi’.

Mae’n dweud yr un peth wrthyn ni, skuthropoi Cristnogaeth21, a hynny heb ddannod dim o’n methiannau i ni: ‘Tangnefedd i chwi.’

(Un o blith sawl dehongliad byw o’r Ysgrythur gan James Alison yn Y Dioddefus sy’n Maddau, sydd i’w gyhoeddi yn 2016 gan Gyhoeddiadau’r Gair)

Rhagor ar Ysbrydoledd a Chrefydd

I barhau ar y trywydd a osodwyd gan Aled Jones Williams yn yr erthygl flaenorol,  mae gan Gethin Abraham-Williams (Cyn-ysgrifennydd Cytûn ac Enfys) gyfrol ddifyr dan y teitl, Spirituality or Religion? Do we have to choose ? (ISBN 978 1 8469 4149 8). Mae’n dechrau gyda thrafodaeth ar stori Branwen: ‘A Celtic tale with a Gospel meaning’. Dair blynedd yn ddiweddarach, cyhoeddodd Seeing the Good in Unfamiliar Spiritualities

(ISBN 978 1 8469 499 4).

Dim ond y llynedd y cyhoeddodd drydedd cyfrol, lle mae’n datblygu ei syniadau ymhellach: Why the Gospel of Thomas Matters: the Spirituality of Incertainties. Yn honno mae ’na rydd gyfieithiad o Efengyl Tomos, sy’n llawn pethau cyfarwydd ac anghyfarwydd sy’n peri syndod, a chwerthin (ISBN 978 1 78279 929 0).

              Tameidiau Tomosaidd

Dywedodd Iesu, ‘Os bydd y rhai sy’n eich arwain yn dweud bod Byd Newydd Duw lan yn yr awyr, fe fyddwch chi’n gwybod eu bod wedi camddeall. Dyna lle bydd yr adar yn dod o hyd i’r Byd Newydd! Mae dweud bod y Byd Newydd yn yr awyr mor ddwl â dweud ei fod e dan y môr. Dyna lle bydd y pysgod yn dod o hyd iddo! Nid mewn un man penodol y mae Byd Newydd Duw. Mae e ar gael ynoch chi ac o’ch cwmpas chi.

                                                                      *****************

Fydd pobl ddim yn eich deall chi nes i chi ddeall eich hunan. Pan fyddwch chi’n deall eich hunan, fe fyddwch chi’n sylweddoli’ch bod chi’n perthyn i deulu Duw cariadus, ac yn adnabod bywyd Duw ynoch chi. Does ’na ddim tlodi mwy, na methu deall pwy a beth ydych chi.

*******************

Does a wnelo bod yn fyw neu’n farw ddim oll ag anadlu nag â chyrff meirw.

*******************

Dywedodd ffrindiau Iesu wrtho, ‘Beth fydd yn digwydd i ni yn y diwedd?’ Dywedodd Iesu, ‘Pam ydych chi eisiau gwybod am y diwedd a chithau ond newydd ddechrau arni? Mae pob diwedd yn dibynnu ar ble ddechreuwch chi. Os ydych chi’n ddigon lwcus i ddechrau yn y man iawn, fe ddarganfyddwch chi fod bywyd yn ddechreuadau i gyd, heb ddiwedd terfynol.’

*******************

Lle bo dau berson yn cwrdd, rydw i yno gyda nhw. Rwy’n gwmni hefyd i’r rhai sy ar eu pennau eu hunain

*******************

Dywedodd Iesu, ‘Pan ddysgwch chi fod fel plant bach sydd, heb deimlo’n swil o gwbl, yn tynnu eu dillad i gyd a’u gadael yn domen flêr ar lawr, yna fe fyddwch yn ymateb i Wir Bresenoldeb Duw heb swildod yn y byd.’

Codi Gwên

Cavid Hayward

Cymeriad o bwys cynyddol i Gristnogion blaengar o fewn y byd rhithiol yw David Hayward, neu’r ‘Naked Pastor’. Wedi tyfu lan yn Fedyddiwr, ac wedyn yn Bentecostiad, cyn gweithio fel gweinidog yn un o eglwysi rhwydwaith Vineyard, cyrhaeddodd y Parchedig David Hayward ben ei dennyn yn 2010. Gadawodd y weinidogaeth amser llawn, gan deimlo na allai gynnal ei integriti personol tra bo’r eglwys yn dymuno dibrisio cymaint o ddysg gyfoes. Fodd bynnag, aeth ati i greu gweinidogaeth newydd, a hynny ar y we. Yn ôl yn 2006, roedd eisoes wedi sefydlu gwefan Naked Pastor, lle bu’n ysgrifennu a darlunio materion am gyflwr cyfoes crefydd a’r byd. Wedi hynny, aeth ati i greu gwefan yn unswydd ar gyfer ei gelfyddyd (mae’n disgrifio’i hunan fel ‘artist graffiti ar waliau crefydd’), a sefydlu ystafell drafod rithiol, sensitif iawn, o’r enw The Lasting Supper. Yn ei waith celf, mae’r nakedpastor yn cyhoeddi cartŵn rheolaidd sy’n herio’n syniadau am grefydd, gan hyrwyddo Cristnogaeth gynhwysol, ystyriol, radical a chymunedol. Mae rhai o’i gartwnau yn gallu bod yn risque, ond nid oes amheuaeth am ei gymhelliad clodwiw a’r risg a gymerodd i’w les ei hunan wrth adael y weinidogaeth gyflogedig. Mae’r Lasting Supper yn cynnig gwasanaeth cwbl wahanol. Yno, mae blog achlysurol, ond yn bwysicach na hynny mae’n fan diogel ar y we i unigolion sydd wedi eu heithrio neu sydd ar fin cael eu heithrio o’r eglwys allu ffeindio lloches ysbrydol a chefnogol a rhannu profiadau. Mae’n debyg ei fod wedi creu’r hyn yr hoffai ef ei hun fod wedi ei gael pan adawodd y weinidogaeth gyflogedig chwe blynedd yn ôl. Mae nifer o bobl yn cael eu brifo’n wael iawn pan fyddan nhw’n cyrraedd ‘diwedd y lein’ gyda’u cartref eglwysig, ac mae’r lle hwn yn fodd i’w helpu i aros o fewn cymuned cred, a hynny drwy’r we.     Am wybodaeth bellach, ewch i: http://nakedpastor.com/ neu https://thelastingsupper.com/