Gwahoddiad i gyfrannu

Does dim angen aros am wahoddiad i gyfrannu i Agora! 

Os ydych chi eisiau ymateb yn sydyn i rywbeth, anfonwch air at y Bwrdd Clebran ar y wefan (www.cristnogaeth21.org) a pharhau’r drafodaeth yn y fan honno. Os oes rhywbeth yr hoffech chi fanylu arno, neu yr ydych yn awyddus i ddechrau trafodaeth yn ei gylch, neu os buoch yn darllen llyfr difyr, neu’n pori mewn gwefan ddiddorol, fywiog, anfonwch gyfeiriad atom, ac fe ddatblygwn gornel gysylltiadau. 

Os oes gennych erthygl neu syniad, anfonwch at Enid (enid.morgan@gmail.com), a gall fod yn rhan o becyn newydd i’r Agora nesaf ymhen y mis. Y bwriad yw ychwanegu defnyddiau newydd ac adnewyddu’r cynnwys bob mis. Bydd peth o’r cynnwys yn mynd i archif y gellir mynd ato. Gyda’r rhifyn hwn mae ’na archif sy’n cynnwys erthyglau gan Gareth Wyn Jones a thrafodaeth gan eraill, a gyhoeddwyd eisoes yn Y Traethodydd. Gobeithiwn y bydd y cyfrwng digidol yn rhoi ystwythder na ellir ei gael mewn rhifynnau papur. Mae croeso i’r dysgedig a’r direidus, y dadleuol a’r dwys, y gwleidyddol a’r gweddigar.

Mae’r drws ar agor, dewch i mewn.

BETH YW HANES CRISTNOGAETH 21?

Sefydlwyd Cristnogaeth 21 yn y flwyddyn 2007, a dilynwyd hynny gyda chreu gwefan a lansiwyd yn swyddogol ar Ragfyr 1^af 2008. Denodd hynny gryn sylw ar y radio, ar deledu, yn y cylchgronau enwadol ac mewn papurau dyddiol ac wythnosol. Y bwriad oedd cyhoeddi erthyglau ar wahanol bynciau fel bod modd cael llwyfan i safbwyntiau nad ydynt yn cael sylw yn y papurau enwadol.

Maes o law, dechreuwyd dosbarthu neges wythnosol drwy e-bost i bawb sydd wedi mynegi dymuniad i’w  derbyn, sef cyfanswm o tua 250 o bobl i gyd. Dyma’r e-fwletin wythnosol fel y byddwn ni’n cyfeirio ato. Caiff y neges hon ei hysgrifennu gan griw o tua 30 o unigolion sy’n cymryd eu tro i’w llunio, ac mae’r ymateb i’r negeseuon hyn yn gynnes a chefnogol iawn, hyd yn oedd os nad yw pawb yn cytuno â’r cynnwys bob tro. Os hoffech chi dderbyn yr e-fwletin, neu fod yn un o’r awduron, rhowch wybod i ni.

Efallai mai’r cam mwyaf cyffrous ar y wefan oedd agor y Bwrdd Clebran, sef fforwm i drafod gwahanol safbwyntiau yn onest ac agored, heb i unrhyw un deimlo ei fod ef neu hi yn cael eu beirniadu am beidio coleddu syniadau sydd, fel arfer, yn perthyn fwy i’r brif ffrwd ddiwinyddol yng Nghymru.

Gair o gyflwyniad gan John Gwilym Jones, Cadeirydd C21

Mae uniongrededd wedi llethu a llurgunio crefyddau ar hyd y canrifoedd. Bu hynny yn arbennig o amlwg o fewn Cristnogaeth. Hyd yn oed yn ystod y ganrif ddiwethaf byddai heddlu athrawiaeth yn gwylio a gwrando, gydag eneidiau didwyll ac ymroddedig yn ein plith yng Nghymru yn arswydo rhag troseddu yn erbyn y ‘canonau’ oesol. O dro i dro clywem rai pregethwyr ac athrawon ysgol Sul yn mentro gwthio’r ffiniau, ond caent eu hystyried fel eithriadau, yn feddyliau ar ddisberod, neu’n hereticiaid haerllug oedd yn meiddio herio ffydd y tadau eglwysig.

Bellach gwelwn fod eu gweledigaethau hwy yn perthyn i dras anrhydeddus a fu fel cydwybod gyson yn natblygiad yr eglwys Gristnogol, ac yn rhan o’r goleuo newydd sy’n cerdded byd crefydd yr unfed ganrif ar hugain. A’r hyn a’n galluogodd i sylweddoli hynny yw’r cyfryngau torfol digidol. Felly, pan ddaeth cwmni ohonom at ein gilydd i hybu’r weledigaeth hon yn y Gymru Gymraeg, roedd hi’n naturiol y byddem ninnau’n defnyddio’r dulliau hyn gyda’n bwletinau. Cam pellach yn awr yw cyhoeddi cyfnodolyn ar y We, a hyderwn y bydd Agora, o dan olygyddiaeth Enid, yn offeryn effeithiol yng ngwaith Teyrnas Dduw.

Diolchwn i’r unigolion amrywiol sydd wedi cynorthwyo yn y gwaith gydag ymroddiad, ac i’r cannoedd sydd wedi ymateb i’r gweithgarwch hwn. Gwerthfawrogwyd hefyd gwmnïaeth y niferoedd a ddaeth i gydfwynhau ambell encil a chynhadledd a gynhaliwyd dros y blynyddoedd diwethaf. Oherwydd llwyddiant y cyfarfodydd hynny a’u hawyrgylch hynaws, gobeithiwn barhau i’w trefnu’n flynyddol i’r dyfodol.

Yr hyn sydd yn ein symbylu yw’r argyhoeddiad mai Iesu ddylai ein harwain. Nid Iesu athrawiaethau’r eglwys, nid Iesu’r gwisgoedd o draddodiadau a gafodd eu gwau amdano, ond yr Iesu sy’n heriol ei fywyd a’i ddysgeidiaeth, ac yn heriol ei farw: yr Iesu a ddatguddiodd, drwy ei gariad anfeidrol, y Duw sy’n dad i ni.

John Gwilym Jones
Cadeirydd Cristnogaeth21

Bwrdd Golygyddol:

Enid Morgan

Pryderi Llwyd Jones

Marian Beech Hughes

Emlyn Davies

Pam Agora?

Man agored, medd y geiriadur; man cyfarfod yn yr iaith Roeg, y man lle’r aeth Paul ati i geisio mynegi’r newyddion da mewn iaith seciwlar, sef iaith ei gyfnod. Mae’n disgrifio’n dda amcan y fenter hon i greu cylchgrawn digidol Cymraeg fydd o ddiddordeb a bendith i bawb y mae enw Iesu yn bwysig iddyn nhw (er bod capel ac eglwys yn eu digalonni). Y gobaith yw y daw yn fan agored a diogel i bobl holi a thrafod, man lle y gellir anghytuno heb ddigio, heb ymosod, heb gondemnio, ac yn sicr heb sarhau na bwrw neb allan. Yn yr hen Agora yr ymdrechodd Paul i gyfathrebu â chymdeithas amlddiwylliannol Athen, lle roedd yn bosibl i bawb a phob un fynegi ei syniadau a chael gwrandawiad.

O newid pwyslais o’r sill cyntaf i’r ail, mae ystyr pellach i Agora sydd hefyd yn ferf orchmynnol Gymraeg. Agora ddrws i fyd sy’n newid yn garlamus, agor meddyliau i ddulliau mynegiant newydd, ac agor calonnau i’n profiadau tra amrywiol ni, Gymry Cymraeg a’n cyfeillion heddiw. Mae fel gyrru car: mynd ymlaen, ond gan gadw llygad ar y drych sy’n dangos beth ddigwyddodd y tu cefn i ni.

Rydyn ni’n mentro lansio ‘cylchgrawn digidol’ ar wefan Cristnogaeth21 gan obeithio y gallwn ddatblygu a gwneud y gorau o’r posibiliadau technegol newydd sy’n agored i ni.

Yn ei erthygl ef, mae Aled Jones Williams yn rhoi cip i ni ar y gymdeithas sy’n bod yng Nghymru heddi, Cymru dra gwahanol i’r Gymru draddodiadol fytholegol a fu’n llawer iawn mwy amrywiol ei haelodau nag yr oedd y myth yn caniatáu. A ninnau Gristnogion wedi colli’r hawl i orchymyn a deddfu, be wnawn ni i godi amgenach pabell pan yw’r cyfundrefnau eglwysig yn glynu wrth ieithwedd y bymthegfed ganrif a ninnau, er gwell neu er gwaeth, yn meddwl sut y gall Iesu gael ei glywed un ganrif ar hugain ers ei groeshoelio gan rymoedd crefydd ac ymerodraeth?

Tir Neb: Ysbrydoledd a Chreadigrwydd gan Aled Jones Williams

(Fy ‘rhagarweiniad’ i sgwrs a roddais ar fy ngweithiau fy hun yn Encil C21 yn Nhrefeca,  Medi 2015, yw’r llith ganlynol.)

Aled Jones Williams

Mae ‘ysbrydoledd’ a ‘chreadigrwydd’ yn drybeilig o anodd i’w diffinio. Y mae yna rywbeth yn gyfleus niwlog amdanyn nhw, yn enwedig felly ‘ysbrydoledd’.

Mae hi’n weddol hawdd diffinio ‘crefydd’. Ar un wedd, medrir dweud mai diben y crefyddol yw eich amddiffyn rhag yr ysbrydol. Trwy systemau, credoau, ffurf-wasanaethau, offeiriadaeth a mathau eraill o weinidogaeth – paraffernalia’r ‘crefyddol’ – fe’n diogelir rhag anarchiaeth yr ‘ysbrydol’, y mae ei ‘hanfod’ i’w ganfod yn y gwynt na ŵyr neb o ba le y daw nac i ba le yr â. Gwneud ‘Duw’ yn saff yw prif swyddogaeth ‘crefydd’: ‘ei’ gaethiwo mewn dogmâu a ‘gwisgoedd’ derbyniol eraill. Mae ‘ysbrydoledd’ yn llawer rhy beryglus i ni. Oherwydd hynny, mae’n debyg, y croeshoeliwyd Iesu. Fe ddewiswn y ‘crefyddol’ yn wastad ar draul yr ‘ysbrydol’. Mae ‘enwadau’ – er eu truenused, erbyn hyn – yn llawer saffach lle nag ‘anialwch’: cartref yr ‘ysbrydol’ tryblithgar. Yn y bôn, wnaeth yr eglwys erioed licio ‘yr ysbryd glân’.

Blerwch Meddyliol

Ond am yr ‘ysbrydol’ ei hun, mae’r gair yn gyfleus niwlog. Mae pawb yn meddwl eu bod nhw’n meddwl eu bod nhw’n gwybod be’ mae o’n ei feddwl. Brawddeg flêr iawn oedd honna, wrth gwrs, i ddarlunio’r blerwch meddyliol sydd ymhlyg yn y gair ‘ysbrydoledd’. Mae hynny’n gyfoes gyfleus. Mewn gwlad – Cymru – sydd ar y cyfan yn wrth-grefyddol bellach, ddywedwn i, mae’r ‘ysbrydoledd’ niwlog yn bownd o ddod fwyfwy i’r amlwg ac yn fwy derbyniol. Mae hi’n haws dweud, ac yn well dweud erbyn hyn: ‘Tydw i ddim yn grefyddol ond mi rydw i’n ysbrydol.’ Beth yw gwir ystyr hynny, sy’n fater arall, wrth gwrs! Ond mi rydan ni rywsut neu’i gilydd yn rhyw lun ar ddeall hynny hefyd. Mae yna ryw siapiau yn y niwl: ‘Duw’ ydy hwnna, d’wch, ’ta coeden ydy o?

Amwysedd

Mae cael yr amwysedd a’r amhendantrwydd yna yn siwtio llawer iawn ohonom ni. Dyna lle mae niferoedd bellach: myfi yn eu plith. A does yna ’run

blwch ar ein cyfer ar ffurflen censws. Tir neb ydy o, rhwng rhyw ‘uniongrededd’ – gair niwlog arall: a fu yna’r ffasiwn beth erioed? – rhwng rhyw ‘uniongrededd’ honedig a’r anffyddiaeth gyfoes, ddosbarth canol, snobyddlyd bron, a smyg sy’n hydreiddio ein gwlad, yn arbennig felly ymysg y ‘deallusion’ – honedig eto. Peth digon derbyniol bellach yw dweud eich bod yn ‘anffyddwraig’, fel roedd hi ers talwm yn beth eitha da dweud fod ganddoch Kyffin ar eich wal.

Mae’r ‘uniongrededd’ yma a’r anffyddiaeth sy’n cyfateb iddo yn gwbl ddiddychymyg. Mae’r ddeubeth fel ei gilydd wedi cau’r drws yn glep ar y dychymyg. Nid oes gan y naill na’r llall ddim byd mwy i’w ddweud. Mae’r cwbl wedi ei ddweud eisoes.

Tir Neb

Dim ond yn y tir neb y mae’r dychymyg yn bosibl. Lle’r dychymyg ydyw’r tir neb: rhywbeth yn debyg i ddalen wen o flaen awdur, neu gynfas wag o flaen artist. Fe all y dychymyg fynd â chi i leoedd o greadigrwydd enfawr. Fe all y dychymyg fynd â chi ar gyfeiliorn llwyr hefyd, pan mae o’n gweddnewid ei hun i’r llai nag ef ei hun, sef ffantasi. Ac y mae yna wahaniaeth dybryd rhwng ‘dychymyg’ a ‘ffantasi’ – trafodwch! Ffantasïol yw’r hyn sy’n weddill o grefydda yng Nghymru heddiw.

Lle Tramps

Lle o ddigartrefydd ‘ysbrydol’ yw’r tir neb. Nid pererinion sydd yma, ond tramps. Fe ŵyr pererin i ble y mae hi’n mynd. Tin-droi mae tramp. Dwi’n siŵr fod yna lawer o bethau ym mhoced tramp, ond yn sicr i chi, does yna ’run map yna.

Nid yw’r tir neb yn lle cyfforddus, yn enwedig pan mae hi’n stido bwrw. Ond i nifer ohonom ni sydd wedi cerdded allan o’r eglwysi, fyth i ddychwelyd, ac o bethau sy’n edrych yn debyg i grefydd gonfensiynol, fan hyn ydy’r unig le dilys. A dilysrwydd yw’r peth. 

(Gweler ymatebion i  gyfrol ddiweddaraf Aled Jones Williams a Cynog Dafis mewn adran ar wahân)

Gethin Abraham-Williams

I barhau ar y trywydd a osodwyd gan Aled Jones Williams yn yr erthygl flaenorol,  mae gan Gethin Abraham-Williams (Cyn-ysgrifennydd Cytûn ac Enfys) gyfrol ddifyr dan y teitl, Spirituality or Religion? Do we have to choose ? (ISBN 978 1 8469 4149 8). Mae’n dechrau gyda thrafodaeth ar stori Branwen: ‘A Celtic tale with a Gospel meaning’.

Dair blynedd yn ddiweddarach, cyhoeddodd Seeing the Good in Unfamiliar Spiritualities

(ISBN 978 1 8469 499 4).

Dim ond y llynedd y cyhoeddodd drydedd cyfrol, lle mae’n datblygu ei syniadau ymhellach: Why the Gospel of Thomas Matters: the Spirituality of Incertainties. Yn honno mae ’na rydd gyfieithiad o Efengyl Tomos, sy’n llawn pethau cyfarwydd ac anghyfarwydd sy’n peri syndod, a chwerthin (ISBN 978 1 78279 929 0).

              Tameidiau Tomosaidd

Dywedodd Iesu, ‘Os bydd y rhai sy’n eich arwain yn dweud bod Byd Newydd Duw lan yn yr awyr, fe fyddwch chi’n gwybod eu bod wedi camddeall. Dyna lle bydd yr adar yn dod o hyd i’r Byd Newydd! Mae dweud bod y Byd Newydd yn yr awyr mor ddwl â dweud ei fod e dan y môr. Dyna lle bydd y pysgod yn dod o hyd iddo! Nid mewn un man penodol y mae Byd Newydd Duw. Mae e ar gael ynoch chi ac o’ch cwmpas chi.

                                                                      *****************

Fydd pobl ddim yn eich deall chi nes i chi ddeall eich hunan. Pan fyddwch chi’n deall eich hunan, fe fyddwch chi’n sylweddoli’ch bod chi’n perthyn i deulu Duw cariadus, ac yn adnabod bywyd Duw ynoch chi. Does ’na ddim tlodi mwy, na methu deall pwy a beth ydych chi.

*******************

Does a wnelo bod yn fyw neu’n farw ddim oll ag anadlu nag â chyrff meirw.

*******************

Dywedodd ffrindiau Iesu wrtho, ‘Beth fydd yn digwydd i ni yn y diwedd?’ Dywedodd Iesu, ‘Pam ydych chi eisiau gwybod am y diwedd a chithau ond newydd ddechrau arni? Mae pob diwedd yn dibynnu ar ble ddechreuwch chi. Os ydych chi’n ddigon lwcus i ddechrau yn y man iawn, fe ddarganfyddwch chi fod bywyd yn ddechreuadau i gyd, heb ddiwedd terfynol.’

*******************

Lle bo dau berson yn cwrdd, rydw i yno gyda nhw. Rwy’n gwmni hefyd i’r rhai sy ar eu pennau eu hunain

*******************

Dywedodd Iesu, ‘Pan ddysgwch chi fod fel plant bach sydd, heb deimlo’n swil o gwbl, yn tynnu eu dillad i gyd a’u

gadael yn domen flêr ar lawr, yna fe fyddwch yn ymateb i Wir Bresenoldeb Duw heb swildod yn y byd.’

‘Y Storm ar Fôr Galilea’ gan Emlyn Davies

Myfyrdod yn seiliedig ar Mathew 8:23–34

(Traddodwyd yn Encil Trefeca, Medi 2015)

Wrth i mi draddodi’r sylwadau hyn, rwy’n ymwybodol iawn ein bod, yn y cyfnod hwn eleni, yn nodi carreg filltir go nodedig yn hanes darlledu. Aeth trigain mlynedd heibio ers darlledu’r rhifyn cyntaf o From Our Own Correspondent ar Radio 4, ac mae’n anodd meddwl am unrhyw gyfres debyg sy’n dod yn agos ati o ran ei safon uchel.

Cyfle sydd yma i newyddiadurwyr tramor gael pum munud o ryddid i gyflwyno unrhyw agwedd o’u dewis ar faterion yn yr ardal lle maen nhw’n gweithio. Ac o wrando arnyn nhw, mae rhywun yn ymwybodol iawn o’r peryglon sy’n eu hwynebu yn aml, boed hynny’n wrthdaro milwrol, yn drychineb naturiol, neu’n afiechyd endemig.

Y gwir yw fod eu gwaith yn llawer mwy peryglus erbyn heddiw nag yr oedd ers talwm. Flynyddoedd yn ôl, roedd yna linell flaen amlwg mewn rhyfel, lle roedd y brwydro ar ei waethaf, ac fe wyddai pob gohebydd na ddylid mentro’n rhy agos i’r fan honno. Bellach, nid yw hynny’n wir, ac yn aml iawn gall fod mai’r gohebydd ei hun yw’r llinell flaen.

Dros y misoedd diwethaf daeth hynt a helynt y ffoaduriaid yn hanes llawer rhy gyfarwydd.  Clywsom rai o ohebwyr mwyaf profiadol From Our Own Correspondent yn dweud eu bod dan deimlad ofnadwy wrth adrodd am hyn i gyd. Cyfaddefodd Lyse Doucet, er enghraifft, y byddai’n crio’n aml, a hynny am ddau reswm gwahanol. Weithiau, sefyllfa anobeithiol y ffoaduriaid, a’r plant yn enwedig, fyddai’n tynnu deigryn i’r llygad, ond dro arall wylo o lawenydd y byddai hi wrth weld caredigrwydd ambell unigolyn tuag at y ffoaduriaid.

Efengyl Mathew

Mae’r ddau hanesyn sydd i’w cael ym mhennod 8 o Efengyl Mathew yn atgoffa dyn o dreialon y ffoaduriaid. Mae’r ofn a’r colli gobaith yn y stori gyntaf, a’r colli urddas yn yr ail stori yn berthnasol i’r hyn welwn ni’n digwydd ledled Ewrop heddiw.

‘Y Storm ar Fôr Galilea’ gan Rembrandt (1633) Llun gan Amgueddfa Isabella Stewart Gardner yn Boston, Massachusetts

Ymhlyg yn y traethu mae yna arweiniad i’n hatgoffa o’n dyletswydd mewn sefyllfaoedd fel hyn.

Darlun Rembrandt

Wrth  bori ar y we am luniau i gyfleu’r digwyddiadau yn y darlleniad hwn, fe ddois ar draws delweddau electronig o un o luniau enwocaf Rembrandt, Y Storm ar Fôr Galilea. Erbyn hyn, mae’r llun wedi ennill enwogrwydd dros y byd, oherwydd iddo fo gael ei ddwyn ymron i chwarter canrif yn ôl, ac ni welwyd mohono byth wedyn. Roedd yn arfer bod yn Amgueddfa Isabella Stewart Gardner yn Boston, Massachusetts, ond, yn oriau mân y bore ar 18 Mawrth 1990 daeth dau blismon i’r amgueddfa ym mherfeddion y nos gan honni eu bod wedi clywed rhyw synau amheus yn y cefn. Erbyn gweld, nid plismyn oedden nhw, ond lladron, ac fe lwyddon nhw i gael y gorau ar y ddau warchodwr cyn dianc gyda deuddeg o luniau gwerthfawr tu hwnt a rhai creiriau eraill.

Manylion y llun

Wrth fanylu ar y llun, mae nifer o bethau yn ein taro ni’n od. Yn y lle cyntaf, mae’r ddelwedd fel pe bai mewn dwy ran. Yn nhu blaen y llong, mae’r storm yn dal i ruo, ac fe welwn y dynion ar y chwith yn dal eu gafael am eu bywydau. Mae dau yn cydio’n dynn yn y rhaffau sy’n rheoli’r hwyliau, dau arall yn gafael yn yr hwyl ei hun, ac un arall bron â diflannu dan y don. Y rhain, efallai, yw’r pysgotwyr profiadol ymysg y disgyblion, yn gwybod sut i drin cwch.

Ond yng nghefn y cwch, mae popeth yn dawel. O leiaf, does dim tonnau’n golchi drostyn nhw. Mae’r un yn y crys coch yn amlwg yn sâl môr – rhywun fel Mathew efallai, y casglwr trethi oedd wedi arfer ennill ei fara y tu ôl i ddesg, heb fod yn gyfarwydd â hwylio ar Fôr Galilea mewn storm. Ond mae’n amlwg bod Rembrandt yn ceisio dweud rhywbeth wrthyn ni am y sefyllfa, sef bod yna loches i’w chael wrth draed yr Iesu er mor arw yw’r storm.

Y peth arall od yw hyn: o gyfrif y personau yn y cwch, fe welwn ni bedwar ar ddeg o bobl ar y bwrdd, sef Iesu, deuddeg o ddisgyblion, ac un arall. Pwy yw’r un ychwanegol, tybed? Y farn ymhlith yr arbenigwyr yw mai Rembrandt ei hun yw hwn. Roedd gan yr arlunydd ddau obsesiwn, sef peintio hunanbortreadau a pheintio delweddau o wyneb Iesu Grist.

Yma, gosododd ei hun yn y canol, yn edrych allan arnom ni. I rai, mae hynny’n llawn symbolaeth, sef ei fod rhwng dau fyd: weithiau yn y storm ac weithiau yn y tangnefedd, fel pob un ohonom ni efallai; weithiau’n hyderus, weithiau’n ofnus; weithiau’n llawn ffydd ac weithiau’n llawn amheuon.

Dameg gyfoes

Rwy’n hoffi’r dehongliad fod llun enwog Rembrandt yn cyfleu neges bwysig i ni. Mae’n ein hatgoffa nad digwyddiad hanesyddol yw’r storm, ond dameg am dreialon bywyd sy’n dweud bod stormydd yn digwydd yn gyson, a ninnau yn eu canol. A neges yr Iesu oedd nad y cawn ni’n hamddiffyn a’n gwarchod i osgoi’r stormydd, ond yn hytrach y cawn ni nerth i oresgyn drwy roi ein hymddiriedaeth yn y gwerthoedd a ddangoswyd ym mywyd yr Iesu.

Gwlad y Geraseniaid

Mae Mathew’n mynd yn ei flaen i adrodd amdanyn nhw’n cyrraedd yr ochor draw, sef y tro cyntaf i’r Iesu fentro allan o’i wlad ei hun, a rhagflas o fynd â’r efengyl at y cenedl-ddynion. Maen nhw’n mentro allan o gylch eu cyfforddusrwydd, ac yn glanio yng ngwlad y Geraseniaid lle y gwelson nhw’r dyn gorffwyll rhwng y cerrig beddau yn bloeddio a bytheirio. Gwelwn Mathew’n rhoi sylw amlwg i’r ffaith fod Iesu’n gofyn iddo am ei enw, ac wedi hynny mae’n tynnu’r cythreuliaid allan o’r dyn a’u bwrw i’r moch sy’n neidio dros y dibyn i’r môr.

Pan ddaw pobol y dref yno i weld beth sy’n digwydd, maen nhw’n canfod y gŵr yn iach, yn ei bwyll ac wedi ei wisgo. Mae ganddo enw, mae ganddo ddillad ac mae ganddo hunan-barch.

A mynd yn ôl at From Our Own Correspondent fe soniodd Lindsay Hilsum, Golygydd Newyddion Tramor C4 News, ei bod wedi cael ei beirniadu’n hallt gan rai pobl yn ddiweddar wrth adrodd am hynt a helynt y ffoaduriaid. Derbyniodd negeseuon sarhaus a bygythiadau ffiaidd. Y rheswm oedd ei bod wedi dangos plant a theuluoedd, ac roedd hynny wedi cythruddo rhai pobol am ei bod hi’n dyneiddio’r sefyllfa. ‘Because I humanised the situation’ oedd ei geiriau hi.

Ac onid dyna a wnaeth Iesu Grist ym mynwent y Geraseniaid? Hiwmaneiddio’r sefyllfa.  Rhoi enw i’r dyn gwallgof; dangos parch tuag ato. A phan ddaeth pobol y dref yn ôl, roedd wedi ei wisgo. Ei wisgo â beth, tybed?  Ei wisgo â gofal a chonsýrn a ffydd. Cafodd ei urddas yn ôl. Dyn yn gwisgo Crist amdano.

Her i ninnau

Dyna’r her i ninnau. Cynnal gobaith y ffoaduriaid am fyd gwell yn eu cynefin eu hunain, drwy ddatrys eu problemau yn y gwraidd, ac o wneud hynny, rhoi eu hurddas yn ôl iddyn nhw. A lle nad yw hynny’n bosibl, cynnig ymgeledd a brawdgarwch iddyn nhw mewn ffordd gwbl ymarferol, i’w helpu i oresgyn y storm.

Diwedd … a dechrau.

Ar ddechrau Ebrill eleni daeth y cylchgrawn Third Way i ben.

O fewn yr un mis, ymddangosodd Agora.

Fe lansiwyd Third Way ar 13 Ionawr 1977 gyda’r slogan ‘Towards a Biblical Word View’ ac er mai’r meddwl efengylaidd oedd tu ôl i’r cylchgrawn, roedd un o’r erthyglau yn y rhifyn cyntaf yn awgrymu’r hyn oedd i ddod. Ronald Sider oedd yr awdur a phennawd ei erthygl oedd ‘The weakness of evangelical ethics’. Roedd Sider yn un o ladmeryddion Cyfamod/Comisiwn Lausanne a oedd i arwain y Mudiad Efengylaidd o gulni’r pwyslais unigolyddol.

Fe newidiodd slogan Third Way dros y blynyddoedd, e.e ‘Y byd cyfoes drwy lygaid Cristnogol’, ‘Ffenestr ar y byd’,  ‘Meddwl tu allan i’r bocs – byw o fewn y Deyrnas’, ‘Ffydd a diwylliant’. Canlyniad hyn oedd i Third Way ddod yn llais Cristnogol goleuedig, yn ymwneud â phob agwedd o’r diwylliant cyfoes Seisnig. Efallai mai’r elfen fwyaf diddorol yn ystod y degawd olaf yw’r gyfres o’r hyn sy’n cael ei alw yn ‘High Profile’, sef cyfweliadau treiddgar yn ymestyn dros chwe thudalen. Yr hyn sy’n arbennig yw nad cyfweliadau â Christnogion yn unig yw’r rhain (er eu bod wedi cynnwys rhai o ddiwinyddion pwysig ein cyfnod) ond â phobl o ddylanwad yn eu meysydd ac fel arweinwyr gwleidyddol a chymdeithasol. Mae Third Way wedi bod yn enghraifft ardderchog o wrando, dysgu a gwerthfawrogi fod Duw ar waith ymhell tu hwnt i’n ffiniau a’n profiadau cyfyng ni. Fe fydd colli cylchgrawn mor safonol, lliwgar a difyr yn gadael bwlch mawr ym mywydau rhai miloedd o ddarllenwyr. Er pob ymdrech fe aeth y costau ariannol i gynnal cylchgrawn sgleiniog, swmpus a lliwgar (am £4.95) yn ormod i’r cwmni sy’n cyhoeddi Third Way, sef Hymns Ancient and Modern (sydd hefyd yn cyhoeddi’r Church Times a rhai cylchgronau eraill).

Er na allwn gymharu Agora â Third Way o ran adnoddau (gwirfoddolwyr fydd yn cynnal Agora a phrin yw’r adnoddau), ein gobaith yw y bydd ymddangosiad y cylchgrawn hwn yn gyfraniad i ehangu ac amrywio’r meddwl a’r dystiolaeth Gristnogol yng Nghymru.

Fe allwch ddarllen ôl-rifynnau Third Way ar www.thirdway.org.uk.

Pryderi Llwyd Jones

Hanes Cyffrous y Cwm  gan Gerald Morgan

Ysgolhaig ifanc hynod o ddysgedig ac effeithiol yw Dr Hannah Jane Thomas, sy’n hanu o Lanelli, a ddaeth i annerch Cymdeithas Lyfryddol Aberystwyth yn diweddar, a hynny’n llwyddiannus iawn. Ymddangosai ei thestun yn dra sych, sef ‘Llyfrgell Coleg y Cwm yn Eglwys Gadeiriol Henffordd’, ond fe wnaeth yr hanes afael yn y gynulleidfa.

Dechreuodd cenhadon pabyddol Cymdeithas Iesu ymgyrch yng Nghymru a Lloegr yn 1580, ac erbyn 1623 roeddent wedi ffurfio ‘talaith’ dros y ddwy wlad. Roedd Cymru gyda swyddi Henffordd, Caerloyw a Gwlad yr Haf yn ffurfio un adran, ond yn 1670 rhannwyd gogledd Cymru yn ardal ar wahân.

Mae’r Cwm mewn bro ddiarffordd yn Swydd Henffordd, yn agos iawn at Sir Fynwy, ac ar y ffin rhwng esgobaethau Llandaf a Henffordd. Mantais y safle oedd ei ddiogelwch: roedd yn hawdd dianc oddi wrth awdurdodau sirol ac esgobaethol i diriogaeth arall mewn amser o berygl. Roedd y Cwm wedi ei waddoli gyda thair fferm drwy nawdd Edward, iarll Caerwrangon. Roedd hwnnw yn byw ar ffin arall: disgrifiwyd ef gan Elisabeth I fel ‘a stiff Papist [and] a good subject’. Roedd ei gartref, castell Rhaglan, yn ganolbwynt i rwydwaith o gartrefi boneddigion pabyddol, oedd yn selog dros eu ffydd ond ddim yn awyddus i beri trafferth, a fuasai’n peryglu eu teuluoedd a’r offeiriaid oedd yn gweini arnynt.

Byddai hyd at 20 o Iesuwyr yn y Cwm ar unrhyw adeg, a byddent yn mynd a dod yn barhaus er mwyn ymweld â’u praidd a gweinyddu’r offeren iddynt.

Llwyddodd y Cwm i oroesi hyd 1678, pan syfrdanwyd Llundain a’r wlad i gyd gan y Cynllwyn Pabaidd bondigrybwyll. Gwead o gelwyddau oedd y cynllwyn oll, ond roedd yr awyrgylch yn fflamychol tu hwnt. Hyd at hynny roedd yr awdurdodau yn gwybod am y Cwm ond wedi ei anwybyddu. Ond nawr, gorchmynnwyd i Esgob Henffordd, Herbert Croft, fynd yno ac arestio pawb.

Cymeriad diddorol oedd Croft (1603–91). Un o deulu Croft Castle ydoedd, a fagwyd yn Anglican ond a drodd at y Pabyddion am rai blynyddoedd cyn dychwelyd at yr Eglwys Wladol a chodi i fod yn Esgob Henffordd. Erbyn i’w ddynion gyrraedd y Cwm, doedd neb yno (rhybudd o flaen llaw?). Ond roedd allorau a llyfrgell yno, oedd yn ddigon i ddangos sut y defnyddiwyd y lle. Cludwyd y llyfrau i gadeirlan Henffordd, ac yno y maent hyd heddiw, a Hannah Thomas yw’r ysgolhaig cyntaf i’w hastudio ers amser Croft. Llyfrau print ydyn nhw i gyd, yn bennaf mewn Lladin, gyda nifer o rai Saesneg. Argraffwyd nhw rhwng 1503 ac 1676, y rhan fwyaf ar ôl 1595. Daeth y cyfrolau o amryw o wledydd a dinasoedd Ewrop, ond yn bennaf o Gwlen (Cologne), Antwerp a Mainz. Does dim llyfrau Cymraeg yn eu plith, ond fe wyddys y bu rhai yno ar un adeg, a cheir ambell graffito yn y cyfrolau, megis ‘Duw a digon’, a ‘Heb Dduw heb ddim’.

Doedd colli Coleg y Cwm ddim yn ddiwedd ar reciwsantiaeth yng Nghymru. Deil ychydig o deuluoedd y Gororau at eu ffydd hyd heddiw, a chafwyd rhai cymeriadau fel y Brawd Ffransisgaidd David Powell, sef y llenor Catholig Dewi Nant Brân, a fu farw yn 1781 wedi blynyddoedd o gynnal yr offeren yn y capel Catholig yn y Fenni. Ond roedd colli’r Cwm yn ergyd drom i’r Hen Ffydd yng Nghymru.