GOLYGYDDOL: Addoli – Pam a Sut?
I lawer iawn o garedigion C21 mae geiriau addoli mewn perygl o fynd yn broblem. Mae mynegiant llawer o weddïau traddodiadol ac ieithwedd llawer o emynau yn peri mesur o swildod, naill ai am eu bod yn rhy benodol neu’n rhy aneglur eu hystyr. Mae ambell emyn yn wirioneddol dramgwyddus! Byddai’n help llythrennol i ysgafnhau’r llyfrau emynau.
Penderfynodd grŵp C21 yn y Morlan yn Aberystwyth arbrofi ychydig yn nhymor yr hydref eleni. Bu’n waith caled: chwe chyfarfod i feddwl am natur addoli, y traddodiad Cristnogol, ein harferion cyfoes yng Nghymru a’n hiraeth am rywbeth gwahanol, gan lunio a defnyddio gwasanaeth ‘arbrofol’ i glymu’r cwrs. Y rheswm am fentro i’r maes oedd synhwyro nad yw arferion capel nac eglwys yn ‘gweithio’ nac yn gyfrwng mynegiant perthnasol i’r genhedlaeth sydd wedi troi ei chefn arnynt. Y gobaith oedd mynd yn ôl i’r gwreiddiau a cheisio bod yn ‘radical’ – ac yn ddoniol ddigon bu’n fethiant yn hynny, er i’r gwasanaeth fod yn fendithiol.
Daethom i sylweddoli bod yna wahaniaeth eglur rhwng profiadau ysbrydol personol a bod yn rhan o gynulleidfa sy’n fwriadus ddod at ei gilydd i ymroi i’r ‘gwaith’ o addoli. Dyna, wedi’r cyfan, ydi litwrgi. Roedd yn ddiddorol mynd ar ôl hanes addoli Cristnogol a gweld y gwreiddiau yn y synagog ac yn y deml, a sut y bu i iaith, symboliaeth a pherfformio defodau’r deml lywio iaith a chynnwys y ddefod honno a darparu delweddau oedd bryd hynny’n ystyrlon i’r disgyblion.
Ond mae’r gair defod yn un peryglus. Tuedd capelwyr ydi rhoi dim ond o flaen y gair. Ond cafodd y capelwyr blwc o chwerthin wrth sylweddoli o’r newydd mor ddefodol yw ymddygiad cynulleidfa capel wrth ddod ynghyd. 
Ar y pegwn arall, dieithr hollol i’r mwyafrif fyddai’r arfer mewn eglwysi uniongred o gynnau cannwyll, a chus
anu eicon y dydd â’i ddelwedd draddodiadol yn darlunio’r efengyl a gosod y gannwyll i losgi gyda chanhwyllau gweddill y gynulleidfa. I’r dieithryn, testun swildod neu ddieithrwch ydi symlrwydd gweithredoedd fel plygu a chyffwrdd a hyd yn oed gusanu’r llawr. Nodwyd mai ystyr y gair Groeg am addoli yw ‘mynd tuag at i gusanu’. Camu i bresenoldeb Duw’r creawdwr a’i anrhydeddu mewn ‘parchedig ofn’ mewn gweithredoedd bach corfforol, fel ymgroesi. Nid yw hyn, wrth gwrs, er mwyn effeithio ar Dduw, ond i effeithio arnom ni, i ymgnawdoli ein hagwedd fewnol at y trosgynnol, dragwyddol Dduw sy’n ymbresenoli yn ein plith mewn cariad a thrugaredd. Gall ddirywio’n ofergoel neu’n swyngyfaredd, ond gall ystum heb lol, na swildod, fod yn hynod brydferth ac ystyrlon.
Y bardd W. B. Yeats sy’n crynhoi’r peth: ‘Where but in custom and in ceremony are innocence and beauty born?’
Ystyriwyd traddodiadau addoli o gyfnod ymgasglu Pobl y Ffordd yn y deml. Efallai eu bod yn canu cantiglau sydd wedi cael eu cadw yn Efengyl Luc: caneuon yr angylion, Mair, Simeon a Sachareias.
Ystyriwyd y ‘cynnwys’ sydd wedi bod yn rhan o’r fframwaith addoli: y dynesu, y diolch, y cyffesu, yr eiriol, yr ymbil, ynghyd â’r strwythurau: darllen yr ysgrythur (Gweinidogaeth y Gair) ac Ordinhad Swper yr Arglwydd (Gweinidogaeth y Sacrament). 
Ychydig o sylw a dalodd y diwygiad Protestannaidd i addoliad y deml; cweryl ydoedd am y ‘pethau’ – y bara a’r gwin a beth oedd yn ‘digwydd’ iddynt.
Mewn cymdeithasau economaidd llewyrchus, pan ddaeth y cyfoethog i mewn i’r ffydd yr oedd modd rhoi pwys ar geinder celf a chân ac urddas corfforol. A bu cyfnodau o ymateb chwyrn yn erbyn hynny. Mae cerdd T. Rowland Hughes i’r ‘Blychau’ ymneilltuol yn ddwys ei hargyhoeddiad wrth anrhydeddu traddodiadau gwerin. Ond pan aeth cymdeithasau Cymraeg yn fwy cysurus eu byd, buan iawn yr aed ati i ddefnyddio coed a phlastar a phaent i harddu’r addoldai a chreu capeli ‘cadeiriol’ yn y frwydr i gystadlu â’r eglwys. Digon tlodaidd oedd eglwysi Cymry o’u cymharu â rhai Lloegr. (Disgrifiodd Emrys ap Iwan y ddadl honno fel un ‘rhwng pechaduriaid a rhagrithwyr’ – ac rydyn ni’n dal i fyw ar sorod a chwerwder y frwydr.)
A oes modd datblygu patrwm addoli sy’n cyfuno gorau ein traddodiadau? Byddwn ofalus gan ein bod yn sefyll ar ‘dir sanctaidd’ iaith ac estheteg ac ysbrydolrwydd sydd wedi bod yn gyfryngau bendith i genedlaethau lawer erbyn hyn. Ydi’n gweithredoedd/defodau/geiriau’n cael eu cyfeirio at ein gilydd, neu i’r tu hwnt, at Dduw? Ydi’n testunau ni i fod yn feiblaidd yn unig, neu a oes modd ychwanegu cynnyrch diwylliannol heb droi addoli’n gyngerdd? Mae’n fater o bwys ysbrydol, am fod addoli a’n sacramentau ni yn gyfrwng i’n newid ni. Natur ein haddoli sy’n arddangos ein credo (lex orandi, lex credendi).
Dysgodd y grŵp yn fuan iawn mor beryglus yw geiriau! Mae mater iaith gynhwysol yn enghraifft o hynny – anaml y mae gwrywod yn sylweddoli mor batriarchaidd yw iaith swyddogol addoli, ac mae llawer o’r gwragedd wedi arfer â’r peth. Mae bod yn fyddar i’r mater yn llesteirio bod yn agored i newid o unrhyw fath. Gochelwyd rhag defnyddio delweddau benywaidd i osgoi ymdebygu i grefyddau ffrwythlondeb. Ond beth am y peryglon o feddwl am Dduw fel gwryw, neu filwr neu frenin?
Mae arddull yn destun tramgwydd hefyd, a rhyddid y weddi o’r frest ac arddull y colect cynnil, eglwysig yn ymddangos yn groes i’w gilydd. Mae’r naill yn dibynnu ar addasrwydd i’r funud bresennol a dilysrwydd personol y gweddïwr. Mae’r llall, y colect cynnil, yn dibynnu ar y cof ac ar gymhwyso meddwl ac ysbryd y gwrandawyr i ystyr y weddi. Dyna hanfod y Weddi Gyffredin. Gwnaeth John Bell a chymuned Iona waith da – ond nid yw’r patrymau bob amser yn gweithio am eu bod yn syrthio rhwng dwy stôl, ond o leiaf maen nhw’n ymdrech at ysgogi meddwl a chalon mewn ffordd wahanol.
Tystiolaeth yr eglwyswyr yw bod cael geiriau’r colect i ffrwtian yn greadigol yn y galon yn rheitiach profiad na chwilio am wreiddioldeb ymadrodd i’w edmygu. A phrofiad capelwyr yw bod brys a llafarganu’n llesteirio ymateb. Parodd gweddi capel i un plentyn o eglwyswr amau bod ‘dwy bregeth’. Gall barddoniaeth fod yn ‘effeithiol’ (a beth yw ystyr y gair yna yn y cyd-destun hwn ?), ond onid oes angen gochel rhag gwneud gwasanaeth yn flodeugerdd o hoff ddarnau?
Bu llawer iawn o waith datblygu adnoddau mewn defod briodol a geiriau hardd a cherddoriaeth gain. A gall technoleg wneud mwy na bwrw geiriau ar sgrin! Ond mae angen gwaith ac ymroddiad i arbrofi â litwrgi (gweithredoedd o addoli) sy’n gyfrwng bendith i ni yn ein cyflwr heddiw.
Mae mwy iddo na chwifio breichiau yn yr awyr neu fynd i hwyl wrth ganu. (Mynnai Aneirin Talfan gynt mai canu pop a ddifethodd bob diwygiad a fu yng Nghymru. Y cwbl sy ar ôl ydi ambell Gymanfa Ganu.) Hawdd gwneud hwyl am ben chwifio breichiau wrth ganu emyn – ond cyfaddefodd cyfaill fod gwneud hynny wedi peri iddo sylweddoli ei fod fel petai wedi bod yn addoli mewn staes! Mae llawer o’n addoli ni’r Cymry mewn staes. Fel canu emyn Ann Griffiths: ‘Gwna fi fel pren …’
Dyma gynnig rai o’r gwersi i’ch sylw:
- Dysgu sut i ddefnyddio distawrwydd a thywys grŵp drwyddo.
- Bod yn llawer mwy ymwybodol o allu geiriau i gyfleu ac i dramgwyddo.
- Diogelwch arfer cyson.
- Yr angen am arbrawf.
- Bod angen clymu gweddi a mawl wrth thema’r bregeth.
- Bod colli ymwybyddiaeth o’r hunan ac ymgolli mewn mawl yn fwy na mynd i hwyl.
- Rhoi lle i rywbeth i ddigwydd?
Mae a wnelo addoli â’n hanghenion a’n briwiau, â’n dyheadau a’n hiraeth dwysaf. Awn ati mewn cylchoedd bychain i chwilio ac arbrofi, heb ofni defnyddio trysorau’r gorffennol, a chwilio am eiriau priodol i ni heddiw sy’n gyfoethog ac yn gryf, yn gelfydd ac yn gain am mai dim ond y gorau sy’n deilwng o Dduw a dim ond y gorau sy’n gweithio i ni.
Dyma ble o’r galon, felly. Cynigiwch eich hadnoddau i Agora er mwyn i ni gasglu a rhannu gyda’n gilydd.
YMATEB Os hoffech chi ymateb i’r erthygl hon, cliciwch YMA i adael sylw.
Ddydd Sul cyn y Nadolig bu farw’r Rabi Lionel Blue, a fu’n llais mor boblogaidd ar Thought for the Day (Radio 4) am ddegawdau lawer. Roedd yn 86 oed. Rhoddodd Richard Harries, Cyn Esgob Rhydychen, deyrnged uchel iddo wrth sôn am ei gynhesrwydd, ei hiwmor, ei feddwl agored ac am y ddynoliaeth ynddo oedd yn medru cyfathrebu a chyfannu. Cyfeiriodd at y ffaith i’r ddau gynnal deialog yn ystod yr Adfent yn y 70au pan ddywedodd Lionel Blue ei fod bob amser, pan ddeuai’r Nadolig, yn hofran ar gyrion y ffydd Gristnogol. Mae ei gyfrol “My affair with Chritianity” (1998) yn dystiolaeth o hyn. Meddai, yn y bennod ‘Jesus who ?’: “…I began to see him in other people. He was Janusz Korczak who went with the Jewish orphans of the Warsaw ghetto into the camps and gas chambers. He was the image seen by Father Titus Brandsma in the Scheveningen Prison in 1942. He was Anne Frank. Later I began to see him in the unworthy as well as the worthy, and later still I began to see him in me… Then I no longer saw him…. it was like the Emmaus story in the Gospel. You don’t notice whom you meet in life. Only later you add two and two together and make a glorious five.”
Prif ganlyniad yr adroddiad (tra’n cydnabod y dirywiad ystadegol eglwysig ym Mhrydain o 300,000 yn llai yn addoli ym Mhrydain nag yn 2006, a gostyngiad o 72% i 59% sy’n honni bod yn Gristnogion) yw bod aelodau’r eglwysi’n gwneud llawer iawn mwy, er yn gostwng o ran niferoedd, nag unrhyw fudiad arall o safbwynt gwasanaeth yn y gymuned ac i elusennau. Mae dylanwad Cristnogol a/neu eglwysig y tu ôl i fwy na hanner elusennau Prydain, ac mae’r ystadegau’n dangos fod o leiaf 1.4 miliwn o wirfoddolwyr eglwysig o fewn elusennau o bob math. Nid oes gan Gristnogion – nac unrhyw grefydd na mudiad dyngarol – fonopoli ar wneud daioni, wrth gwrs, ond mae Theos yn pwysleisio’r angen am i’r eglwysi wneud ‘litwrgi/addoli cymdeithasol’ yn ystyrlon a chanolog. Cyhoeddwyd ar adroddiad ar Ragfyr 16eg.
Yn gyntaf, dylem ofyn i ni’n hunain beth ydym ni’n gobeithio’i gael drwy adferiad. Byddai’r rhan fwyaf ohonom yn ateb y cwestiwn hwnnw drwy ddweud ein bod eisiau cyfforddusrwydd, neu hapusrwydd, neu brofi tawelwch meddwl. Dyw’r rhan fwyaf ohonom eisiau dim mwy na gallu dweud ein bod yn ein hoffi ni’n hunain. Ond sut allwn ni hoffi ni ein hunain os nad ydym hyd yn oed yn gwybod pwy ydym?
Mae’r broses hon yn debyg iawn i blicio nionyn. Mae pob haen o’r nionyn yn cynrychioli un elfen yn y rhestr. Mae’r craidd yn cynrychioli’r ysbryd pur ac iach sy’n bodoli yn y canol llonydd hwnnw y tu fewn i bob un ohonom. Bob tro yr awn drwy Gam 4, rydym yn plicio haen arall o’r nionyn gan ddod yn agosach at y craidd. Ein nod mewn adferiad yw cael deffroad ysbrydol, a down yn agosach at wireddu hynny drwy weithio’r broses hon. Mae ein hysbryd yn deffro ryw ychydig mwy bob tro y pliciwn haenen arall i ffwrdd.
Er mwyn adfer, sut bynnag, edrychwn ar ein rhestr eto. Gan anghofio camweddau fy nhad a phobl eraill, edrychwn yn ddyfal ar ein beiau ni ein hunain a gofynnwn bedwerydd cwestiwn: 4) Beth ydw i wedi’i wneud i achosi’r broblem yn y lle cyntaf? Ydw i wedi bod yn hunanol, yn anonest, yn ceisio hunan-fudd, neu’n ofnus? Dyma rywbeth nad ydym, fel arfer, wedi’i wneud o’r blaen – ystyried ein rhan ni yn y treialon sydd wedi’n goddiweddyd.
Felly, ynghyd â chanfod rhinweddau amdanom ein hunain (down at hynny yn y man), bydd rhaid inni hefyd wynebu a derbyn rhai agweddau annymunol ac anghyfforddus arnom ni’n hunain – yr agweddau hynny rydym wedi eu cuddio oddi wrth ein hunain ac oddi wrth y byd – sef ein rhan ni yn hyn oll. Bydd Cam 4 yn ein galluogi, felly, i amgyffred yn llawn ein gwir gyflwr; daw’r ymwadiad i ben wrth i ni weld a derbyn ein hunain fel yr ydym, gan gynnwys pob brycheuyn. Mewn geiriau eraill mae Cam 4 yn ein dysgu i fod yn ddynol – fod ‘crac’ ymhob un ohonom – ein bod yn berffaith amherffaith.
Ond mae o leiaf ddau hanes o losgach yn yr Hen Destament sy’n anwybyddu’r gwaharddiadau hyn. Yn gyntaf, Lot a’i ferched, uniadau a gynhyrchodd Ammoniaid a Moabiaid, ac yna mae llosgach Jwda gyda’i ferch yng nghyfraith Tamar. Rhoes merched Lot a Tamar enedigaeth i feibion sydd wedi llunio rhan o linach achyddol a arweiniodd yn y pen draw at Dafydd ac yna Iesu. Mae Ruth, sy’n un o’r Moabiaid, yn un o hynafiaid Dafydd. Os yw hi a’i disgynyddion, a meibion merched Lot a mab Tamar yn cael eu gwahardd o’r gymuned addoli, ble mae hynny’n gadael y Brenin Dafydd?
Roedd yr Iddewon yn casáu tramorwyr a gwyredigion rhywiol yn arbennig am nad oedden nhw’n cynhyrchu plant. Er hynny, mae eunuch o Ethiop yn cael ei dderbyn gan Philip a’i werthfawrogi fel unigolyn o’r iawn ryw ac nid yw ei dras na’i rywioldeb yn cyfrif yn ei erbyn. Mae Eseia yn rhoi gwaharddiadau Deuteronomium o’r neilltu gyda’i gyfreithiau o sancteiddrwydd a phurdeb ac mae’r Testament Newydd yn mynd gam ymhellach ym mherson Philip trwy fod yn barod i fedyddio eunuch.
Felly, pam y dilëwyd caethwasiaeth o ystyried y gefnogaeth ysgrythurol sylweddol a oedd o blaid hynny? Pam – oherwydd pe baech chi’n darllen yr Ysgrythurau yn eu cyfanrwydd, maen nhw yn erbyn gormes, gorthrwm a chamdriniaeth. “Y mae wedi fy anfon,” meddai Iesu yn Efengyl Luc “i gyhoeddi rhyddhad i garcharorion, ac adferiad golwg i ddeillion, i beri i’r gorthrymedig gerdded yn rhydd”.
“Rydyn ni’n fwyaf triw i ni’n hunain pan fyddwn ni’n byw er mwyn eraill ac rydyn ni’n cael bywyd buddiol nid trwy gydio’n dynn ynddo ond trwy ei roi i eraill. Mae byw er mwyn eraill yn tanlinellu ystyr eithaf rhywioldeb. Mae Cristnogion wedi gweld bod pobl yn ffynnu ar eu gorau pan fo’r bywyd hwn er mwyn eraill yn canfod ffocws mewn ymrwymiad i un person arall: pan fo pâr yn gwneud ymrwymiad gydol oes sy’n rhoi lle priodol i ryw”.
Braf yw gweld hyn, ac mae’n awgrymu i mi fod diddordeb gwirioneddol gan bobl y tu allan i’r eglwysi mewn materion ffydd. Yn aml, maen nhw’n holi cwestiynau agored, gonest. Yn anffodus, mae’r diddordeb weithiau yn cael ei ddiffodd yn gyflym iawn wrth i rai Cristnogion ddechrau ateb cwestiynau’r holwyr gonest, agored, gydag atebion caëdig.
Mae cwestiynau pobl yn rhai real iawn – hyd yn oed os nad yw’r atebion yn cyrraedd y nod. Mae’n debyg ei bod hi’n wir i ddweud fod y rhan fwyaf o Gristnogion y ganrif hon wedi llythrenoli storiau geni Iesu a welir yn unig ym Matthew a Luc, er fod digon yn y storiau i awgrymu mai nid dyna’u bwriad. 
Roedd cyflwyno Iesu fel Meseia yn galw am symbolau pwysig. Roedd ei wisgo yn olyniaeth Moses ar yr un llaw (Herod fel Pharo, a’r dianc i’r Aifft) a Dafydd (Brenin Bethlehem) ar y llall yn allweddol bwysig wrth apelio at Iddewon. Fodd bynnag, i mi y symbol pwysicaf wrth werthfawrogi’r Nadolig yw’r ymdrech a wnaed yn yr efengylau i ddweud fod Iesu Grist i bawb. Yn un cofnod cawn ddyfodiad y doethion crand o genhedloedd y dwyrain (nid Iddewon), ac ar yr un pryd mae’n destun addoliad i fugeiliaid (Iddewig?) garw’r bryniau uwchben Bethlehem. 
Bob diwrnod yn ystod y gemau Olympaidd diweddar ym Mrasil, gwelem ar y teledu y ddelwedd o Iesu ar ben Corcovado, y pinacl sy’n codi dros Rio. Mae’n dda gan lu, mae’n siŵr, godi eu llygaid a chael eu hatgoffa o Grist y Gwaredwr, yn codi’n uwch na meidrolion, a’i ddwylo’n croesawu pawb. Ond ‘does fawr o debygrwydd rhwng y ddelwedd a Iesu hanes. Gall haneswyr ddangos nad oedd dynion y cyfnod hwnnw mor dal ag yr awgryma’r cerflun, a wyneb Ewropead sydd iddo.
Fel lleygwr nad yw’n athronydd nac yn ddiwinydd, rhaid dweud imi gael blas ar yr ysgrifau hyn. Er bod eu harddull yn academaidd, nid ydynt yn rhy hir nac yn rhy drwm, ac mae’r iaith a’r ymresymu yn glir ac yn gadarn. Yn yr ysgrif gyntaf, ‘Sut mae byw y bywyd da? Yr ateb dirfodol’, er enghraifft, ceir ymdriniaeth loyw â syniadaeth Heidegger a Sartre sy’n pwysleisio gwerth y cwestiwn ‘Sut mae byw y bywyd da?’, pa ateb bynnag a roddwn iddo. Agorir yr ysgrif ar ‘Syniadau dirfodol am farwolaeth’, ysgrif heb ei chyhoeddi o’r blaen sy’n trafod ac yn ymwrthod â syniadau Heidegger ar y pwnc, gyda brawddeg ogleisiol sy’n tynnu sylw’r darllenydd yn syth: ‘Er nad gwlad o grefyddwyr yw Cymru bellach, yn rhyfedd iawn ymddengys fod y mwyafrif yn credu mewn anfarwoldeb o hyd’ (t. 28). Ac wrth ddadlau bod ‘rhamantu marwolaeth yn dibrisio bywyd’ (t. 40) mae’r awdur yn galw sylw at berthnasedd y gred Gristnogol yn atgyfodiad y person. Dyma drafodaeth sy’n amserol iawn yn wyneb y ddadl gyfoes am gymorth i farw. Ceir hefyd ysgrif werthfawr ar agwedd ar athroniaeth Kierkegaard, sef ‘Kierkegaard ar grefydd fewnol’, sy’n dangos fel y mae Kierkegaard yn personoli ffydd o ran yr unigolyn ond hefyd yn pwysleisio perthynas yr unigolyn â gwrthrych ffydd, a’r cysylltiad agos rhwng y ddau: ‘Ni ŵyr neb sut i ddefnyddio’r gair “Duw” ond y sawl a gymer naid ffydd … dewis o ewyllys rydd yw ffydd, rhywbeth na ellir, yn rhinwedd y sefyllfa, ei gadarnhau yn hollol a thrwy brawf rhesymegol’ (t. 59–60). 
Amheuthun hefyd yw’r drafodaeth a geir yn yr ysgrif ‘Yr ymchwil am ddiwinyddiaeth fyd-eang’, sydd eto heb ei chyhoeddi o’r blaen, ac yn trafod syniadaeth Wilfred Cantwell Smith yn ei gyfrol Towards a World Theology. Dadl Heywood Thomas yw fod athrawiaeth y Drindod yn ganolog i ‘[d]dealltwriaeth drwyadl Gristnogol a Christ-ganolog o ddiwinyddiaeth y crefyddau’ (t. 81), a bod y term ‘datguddiad’ yn golygu llawer mwy na chrefydd. Diwedda’r drafodaeth hon trwy ddyfynnu barn Tillich mai ‘rhywbeth sy’n ymestyn y tu hwnt i grefydd yw’r ymchwil am ffydd fyd-eang’ (t. 83), geiriau sobreiddiol a pherthnasol iawn mewn byd sydd fel petai’n symud fwyfwy at ddiffiniadau caethiwus ac anoddefgar o safbwyntiau crefyddol. A’r un mor gyfoethog yw’r dadansoddiad a geir yn yr ysgrifau eraill: ‘Myth a symbol mewn crefydd’ a ‘Perthynas hanes crefydd ag athroniaeth crefydd’. Atodir rhestr ddefnyddiol o ysgrifau a phenodau Cymraeg John Heywood Thomas a ymddangosodd mewn cylchgronau rhwng 1954 a 2015.
‘Dwi ddim yn credu bod hynny’n gweithio mwyach’ yw ei ymateb mwyaf chwyrn. Felly, doedd ei ddarlithiau ddim mor gyffrous a thanbaid ag y buasai rhai Spong wedi bod, ond yr oedden nhw’n feddylgar a chraff a hynod gwrtais wrth ambell un oedd yn dal i grafangu wrth y modelau traddodiadol.