Crist Gorllewinol a Chul

Vivian Jones

Bob Nadolig, rhyfeddaf fod geni un baban wedi gwneud cymaint o wahaniaeth. Ond tristâf hefyd am nad yw Cristnogion wedi gadael iddo wneud mwy o wahaniaeth. Soniaf am un ffordd y rhwystrwyd ei effaith gennym, sef culni affwysol ein gorwelion.

Un o’n proffwydi cyfoes yw Andrew Walls, cyn-genhadwr a fu’n Athro ym Mhrifysgol Caeredin ar Gristnogaeth y Byd Anorllewinol. Wrth ei waith gwelodd o’r newydd Gristnogaeth y Byd Gorllewinol, ac un o’i ddywediadau yw: ‘For decades the God that theological students in the West have been taught about has been a territorial and denominational Baal.’! Pa ddydd, galwodd y cylchgrawn Christian Century Walls ‘the most important man you may not know’, a rhoddodd Prifysgol Hope yn Lerpwl ei enw ar adeilad a godwyd ganddi ar gyfer ymchwil Cristnogol.

 

Cefais seiliau diwinyddol da ond cyfyng yng Nghymru. Bu’r un peth yn wir wedi gadael. O leiaf astudiais dri chyfnod eglwysig yn y coleg, ond braidd na chlywais ond am Anghydffurfiaeth Annibynnol yn y weinidogaeth. Y mae ihwnnw ei le heddiw, a ni, Annibynwyr, sy’n gyfrifol amdano, ond gresyn na bai rhai ohonom wedi ymchwilio i draddodiad arall (fel y gwnaeth Rowan Williams) neu’n bod wedi cael ambell sgwrs, mewn cwrdd chwarter dyweder, gan ysgolhaig o enwad arall am ei enwad ef. Dyna hanes pob enwad Cymreig.

Ni chawsom eto wared ar gulni enwadol yng Nghymru, ond mae culni Cristnogol lletach yn ein cyfyngu – beth wn i am gyd-Gristnogion yn Asia? Mae rhwyg 1054 rhwng Eglwys y Gorllewin ac Eglwys y Dwyrain yn parhau; ni fyddwn hyd yn oed yn dathlu’r Pasg ar yr un dyddiad.

Mae a fynno llawer o’n culni yn y Gorllewin â’r ffaith ein bod yn Orllewinol falch. Gellid dadlau bod lle gennym i ymfalchïo, â chynifer o sylfeini ein byd cyfoes a’u gwreiddiau yn y Gorllewin – fel gwybodaeth yn gyffredinol, gwyddoniaeth, a diwydiant.

Mae Yuval Harari, o Libanus, Athro Hanes y Byd ym Mhrifysgol Jerwsalem, wedi dangos y datblygiad hwnnw yn ei lyfr Sapiens: A Brief History Of Humankind (2011), llyfr sy’n croesi’r byd; meddyg o Awstralia a yrrodd gopi ataf fi.

Aiff  pwyslais Cristnogaeth ar y byd gorllewinol yn  ôl mor bell â’r Testament Newydd. Pan wasgarodd dilynwyr cynnar Iesu, aeth rhai i’r Gorllewin ac eraill i’r Dwyrain, ond oherwydd blaenoriaeth cenhadaeth Paul i eglwysi gorllewinol yn y Testament Newydd – Rhufain, Corinth, Effesus ac ati, Cristnogaeth y Gorllewin piau hi o’r dechrau yn y meddylfryd Cristnogol.

Mae’r flaenoriaeth Orllewinol yn y meddylfryd Cristnogol yn ddwfn ac eang. Mae’n lletach na Christnogaeth ffurfiol; mae’n ymwneud â’r ‘diwylliant Cristnogol’ a’i effaith ar y diwylliant Gorllewinol yn gyffredinol, a’n perthynas ni Gristnogion Gorllewinol felly â phobl dduon a phobl y Dwyrain Canol, ac â’r Iddewon, wrth gwrs.

Bu rhaglenni teledu’n ddiweddar yn ymwneud â düwch croen. Roedd un am chwaraewyr pêl-droed proffesiynol, duon, yn rhannu straeon am adwaith gwylwyr tuag atynt ’slawer dydd. Yr oedd y straeon yn oeri’r gwaed. Epil  y diwylliant  ‘Cristnogol’ Gorllewinol oedd y gwylwyr hynny. Ac mor aml y darluniwyd Iesu yn hwnnw fel Gorllewinwr.

Bob diwrnod yn ystod y gemau Olympaidd diweddar ym Mrasil,  gwelem ar y teledu y ddelwedd o Iesu ar ben Corcovado, y pinacl sy’n codi dros Rio. Mae’n dda gan lu, mae’n siŵr, godi eu llygaid a chael eu hatgoffa o Grist y Gwaredwr, yn codi’n uwch na meidrolion, a’i ddwylo’n croesawu pawb. Ond ‘does fawr o debygrwydd rhwng y ddelwedd  a Iesu hanes. Gall haneswyr ddangos nad oedd dynion y cyfnod hwnnw mor dal ag yr awgryma’r cerflun, a wyneb Ewropead sydd iddo.

Bu’n naturiol ers tro i Gristnogion ledled byd ddylunio Iesu fel un o’u hil hwy, yn rhannol efallai mewn adwaith i’r gorddefnydd o ddelweddau Ewropeaidd ohono drwy hanes. A gafodd delweddau o Iesu Ewropeaidd effaith niweidiol? A fyddai’r Croesgadau, sy’n dal ar gof y Dwyrain Canol, wedi bod yn llai dieflig pe bai cof diwylliannol yn y Gorllewin mai Iddew oedd Iesu? Dywedodd Luther fod pawb sy’n llosgi synagog yn gwneud ffafr â Duw! Yr oedd gwrth-Iddewiaeth yng ngwead yr Almaen Gristnogol ymhell cyn i Hitler godi.

Rhai blynyddoedd yn ôl, daeth archeolegwyr ar draws llawr tŷ o deils ym Mhalestina, ac arno lun o’r hyn a dybient oedd Iddew o’r ganrif gyntaf. Dangosodd y cylchgrawn Americanaidd Time y darlun ar ei ddalen flaen: dyn byr, croendywyll ac â gwallt du, mân, cyrliog. Cododd Time y cwestiwn: ‘Ai un fel hyn oedd Iesu?’ Ymateb un Americanes oedd nad oedd hi ddim eisiau Arglwydd a edrychai fel dyn na allai fynd drwy ‘airport security’!

Mae’n tuedd ni, Orllewinwyr, i wneud Iesu yn ddyn sy’n ein plesio’n hiliol wedi gorlifo  i’n meddwl ni am ei osgo a’i neges. A ninnau’n bustachu am ryddfrydiaeth a ffwndamentaliaeth, mae Cristnogion y Gorllewin yn lleihau mewn rhif a Christnogion y Dwyrain yn lluosogi – Corea, De America, a’r Affrig yn fannau tyfiant amlwg. Ond nid mater o rif yn unig mohono. Mae Cristnogaeth yn newid. Daw Cristnogion o’r Dwyrain  i astudio yng ngholegau gorau’r Gorllewin, a chael yr hyder i anghytuno ag ysgolheigion y Gorllewin, gan gyflwyno gwybodaeth a safbwyntiau Dwyreiniol – ynghylch hanes cenhadaeth i ddechrau. Bu’n gred yn y Gorllewin mai gwynion aeth â’r efengyl i’r Affrig, ond nid gwynion aeth â’r efengyl i Liberia, i enwi un lle’n unig, ond duon dysgedig nad oedd gwynion America eu heisiau yn eu gwlad wedi’r rhyfel cartref.

Ysgrifennodd Athro Hanes Eglwysig o Iâl, Kenneth Latourette, hanes yr eglwys mewn chwe chyfrol, (1965),  ond dibynnodd yn ormodol ar dystiolaeth cenhadon gwyn. (Nid felly Diarmaid MacCullogh, Athro o Rydychen, yn ei lyfr, A History of Christianity (2009), campwaith y dylai pob pregethwr ei ddarllen o glawr i glawr.)

Caiff rhai o’r myfyrwyr Cristnogol o’r Dwyrain sy’n dod i’r Gorllewin i astudio gynnig cadeiriau yn y Gorllewin mewn Hanes Eglwysig, ond yn aml eu dewis hwy yw teitl fel Athro Hanes Cristnogaeth Byd-eang. Ac ysgrifennant lyfrau diwinyddol gwahanol iawn i’r rhai unffurf sydd wedi bwydo Cristnogaeth y Gorllewin ers sawl cenhedlaeth nawr, hyd at ddiffyg traul meddyliol weithiau? – y mwyafrif o ffynhonnell gyfyng, sef awduron gwyn, gwrywaidd, dosbarth canol, academaidd, o’r Almaen neu’r Swistir!

Cofiaf ddarllen erthygl gan athronydd o wlad anOrllewinol. Nododd ynddi na allai ei iaith frodorol ef fynegi’r brif broblem feddyliol a boenodd athroniaeth y Gorllewin ers cenedlaethau. Efallai y daw goleuni diwinyddol cwbl newydd i ni, Gristnogion Gorllewinol balch, oddi wrth Gristnogion anOrllewinol y mae eu hanes a’u profiadau sylfaenol o’r efengyl mor wahanol i’n rhai ni. Dyna fyddai bendith.

YMATEB
Os hoffech chi ymateb i’r erthygl hon, 
cliciwch YMA i adael sylw.