Yn ein hemynau y mae ein diwinyddiaeth
gan Neville Evans
Rwyn credu mod i’n cofio’n gywir mai Pennar Davies a gynigiodd y sylw, ‘Os ydych am wybod beth yw diwinyddiaeth y Cymry Cymraeg, ewch at eu hemynau’. Gyda hynny’n gyfarwyddyd, rhoddais amser yn ddiweddar i chwilota yn Caneuon Ffydd (lle ceir 873 o emynau yn yr iaith Gymraeg) am gyfeiriadau at ddigwyddiadau Gwener y Groglith a Dydd y Pasg, hynny yw, am gyfeiriadau at y Croeshoeliad a’r Atgyfodiad.
Y cam cyntaf a symlaf oedd troi at dudalen Cynnwys y llyfr emynau a chael bod un pennawd, ‘Y Groes’, gyda 61 o emynau (482–542) a phennawd arall, ‘Yr Atgyfodiad a’r Esgyniad’, gyda 24 o emynau (543–566). Fy ymateb cyntaf i’r wybodaeth hon oedd un o syndod bod cyn lleied ag 85 o emynau (oddeutu 10%) ar y ddau ddigwyddiad pwysig hyn yn ein Ffydd. Fy ail syndod oedd nodi bod tipyn mwy o’r 85 emyn yn ymwneud â’r Croesholiad na’r rhai sy’n cyfeirio at yr Atgyfodiad a’r Esgyniad. Onid yw’r Atgyfodiad yn ‘bwysicach’ (creiddiol) na’r Croeshoeliad yn ein Ffydd? Wedi’r cyfan, nid oedd croeshoelio yn anghyffredin fel dull o gosbi ac felly’n gyfarwydd i’r cyhoedd. Ond nid felly atgyfodi. Neu, a ydyw gwewyr y Croeshoeliad yn haws i’w gyflwyno gan emynwyr a beirdd na syfrdan yr Atgyfodiad?
Os yw’r ateb yn gadarnhaol, pam mae ein capeli, yn wahanol i eglwysi Anglicanaidd a Phabyddol, mor brin o arwyddion/lluniau/cerfluniau/iconau am arwyddocâd ac erchylltra’r Croeshoeliad o’u cymharu â nifer y delweddau o’r groes wag? Oni fyddai dyn yn disgwyl rhywbeth tebyg i’r emynau penodol – mwy o emynau’r Groglith nag emynau’r Trydydd Dydd. Mae’n siŵr bod ymgyrch y Piwritaniaid yn erbyn y traddodiad Anglicanaidd a Phabyddol yn haws i’w weithredu mewn actau o ddifrodi delweddau gweladwy na chwynnu emynau.
Bid a fo am hynny, a minnau’n cydnabod bod rhesymeg wallus a gorsyml yn britho’r uchod, fe ddes i’r casgliad yn fuan mai annoeth oedd dibynnu ar ddadansoddiad tudalen Cynnwys Caneuon Ffydd mewn ymgais i ymateb i sylw Pennar Davies. Doedd dim dewis i mi ond chwilota ym mhob un o’r 873 emyn Cymraeg yn ein llyfr emynau. Penderfynais ar y pedwar dosbarth hyn: 1. Emynau’n cynnwys cyfeiriadau penodol at y Croeshoeliad, 2. Emynau’n cynnwys cyfeiriadau penodol at yr Atgyfodiad, 3. Emynau’n cynnwys cyfeiriadau at y DDAU ddigwyddiad, 4. Emynau heb gyfeiriad o gwbl at y naill na’r llall. Unwaith yn unig y cynhwyswyd emyn mewn dosbarth; nid oedd nifer y penillion mewn emyn perthnasol yn cyfrif, gallai fod yn 1, 2, 3, 4.
Yn fuan ar ôl dechrau ar y dosbarthiad daeth yn glir i mi y byddai angen pwyso a mesur yn ofalus a chyson, gan fod llawer o emynau yn defnyddio geiriau clir, megis, ‘y groes’ (ond dim ond ‘Croes Crist’ oedd yn cyfrif, nid ‘croes’ pererin ar daith bywyd) tra bod eraill yn sôn am ‘yr oen’ neu ‘y pren’. Byddai pob un o’r rhai cymwys hyn yn mynd i Ddosbarth 1. Felly gyda phob dosbarth.
Mae’r tabl isod yn crynhoi canlyniadau’r broses ddosbarthu.
|
Rhifau’r emynau mewn grŵp |
Nifer yr emynau ym mhob grŵp |
Sawl emyn yn sôn am y Croeshoeliad |
Sawl emyn yn sôn am yr Atgyfodiad |
Sawl emyn sôn am y DDAU |
Sawl emyn heb gyfeiriad at y naill na’r llall |
|
1–160 |
160 |
25 |
2 |
2 |
131 |
|
161–269 |
109 |
32 |
2 |
0 |
75 |
|
270–360 |
91 |
26 |
4 |
3 |
58 |
|
361–446 |
86 |
21 |
2 |
10 |
53 |
|
447–513 |
67 |
29 |
0 |
4 |
34 |
|
514–545 |
32 |
24 |
3 |
5 |
0 |
|
546–578 |
33 |
1 |
12 |
12 |
8 |
|
579–611 |
33 |
7 |
2 |
2 |
22 |
|
612–644 |
33 |
13 |
1 |
0 |
19 |
|
645–677 |
33 |
19 |
0 |
3 |
11 |
|
678–710 |
33 |
8 |
0 |
1 |
24 |
|
711–743 |
33 |
13 |
0 |
0 |
20 |
|
744–776 |
33 |
9 |
2 |
4 |
18 |
|
777–808 |
32 |
9 |
0 |
3 |
20 |
|
809–841 |
33 |
11 |
1 |
0 |
21 |
|
842–873 |
32 |
9 |
0 |
2 |
21 |
|
Y cyfan |
873 |
256 – 29.3% |
31 – 3.6% |
51 – 5.8% |
535 – 61.3% |
SYLWADAU
- Nid oes unrhyw arwyddocâd i’r data yn y ddwy golofn gyntaf; hwylustod personol sydd yma. Serch hynny gallai’r fformat fod yn ddefnyddiol i’r sawl a hoffai roi cynnig ar yr un dadansoddiad.
- Mae’r drydedd a’r bedwaredd golofn yn dangos bod oddeutu deg gwaith yn fwy o gyfeiriadau at y Croeshoeliad nag sydd at yr Atgyfodiad.
- Mae’r golofn olaf yn dangos bod mwy o lawer o gyfeiriadau lle nad oes sôn am na Chroeshoeliad nac Atgyfodiad. Oddi mewn i’r emynau hyn ceir amrywiaeth mawr o themâu, megis Duw’r Creawdwr, priodas, derbyn aelodau, Cymru, carolau.
- Cefais flas ar y chwilio, er bod agweddau llafurus yn perthyn iddo. Darllenais nifer o emynau cwbl ddieithr i mi, gan sylweddoli fy ngholled dros y blynyddoedd. Gwelais enghreifftiau o farddoniaeth gain. Canfyddais wendid y fformat pedair llinell er mwyn amlygu’r odl, yn ddigon i mi awgrymu y dylid ailargraffu er mwyn pwysleisio sut y dylid canu a dweud ambell linell, megis:
Gwaith hyfryd iawn a melys yw moliannu d’enw di, O Dduw (Rhif 18).
- Un gwendid amlwg yn y math hwn o ddadansoddiad yw cyfrif pob emyn yn gydradd â’i gilydd o ran dwyster diwinyddol. Ystyrier Rhif 500 – ‘Cof am y cyfiawn Iesu’ a Rhif 1 – ‘Cydganwn foliant rhwydd i’n Harglwydd, gweddus yw’.
- Os oedd Pennar yn iawn (nid yn ysgafn y dylid amau’r athrylith hwnnw), beth yw ein diwinyddiaeth?