Ffwndamentaliaeth! Gair cyfarwydd ddigon erbyn hyn, ond beth yn union a olygir ganddo? Mentraf ddiffiniad:

GWRTHSAFIAD. Wrth wraidd Ffwndamentaliaeth mae’r rheidrwydd i wrthsefyll bygythiad. Tyf bob lliw a llun o Ffwndamentaliaeth grefyddol o’r un gwraidd: yr ymdeimlad o fygythiad. Boed gan foderniaeth, neu seciwlariaeth; rhyddfrydiaeth neu’r diwylliant Gorllewinol yn ei grynswth, teimlir fod yr hyn oll sydd yn greiddiol i argyhoeddiad crefyddol y Ffwndamentalydd o dan warchae. Saif Ffwndamentalwyr, felly, gyfysgwydd â’u tebyg, i wrthsefyll y bygythiad hwnnw; y gwrthsafiad hwn yw sail eu bodolaeth.

HERMENIWTEG. Gan mai bygythiad ydyw, saif Ffwndamentaliaeth yn erbyn pob dehongli ac esbonio o’r ysgrythurau sydd yn ystyried cyd-destun hanesyddol a diwylliannol. Anffaeledig yw ei ysgrythurau i’r Ffwndamentalydd. Crëir gan Ffwndamentaliaeth ffordd o gynnal a chadw cred, sydd yn gweithredu, nid yn gymaint yn erbyn hermeniwteg – nid digon hynny – ond er gwaethaf pob dehongliad gwahanol i’w dehongliad hwythau. Eu dehongliad hwy sydd gywir, golyga hynny fod pob dehongliad arall yn anghywir, ac felly’n fygythiad iddynt. Yr unig esboniad am ddiffyg deall a derbyn eraill o’u dehongliad ffwndamentalaidd hwythau yw amharodrwydd i dderbyn yr unig, gwir a chywir ddehongliad.

Mae moderniaeth yn gorfodi cyswllt. Bellach, mae crefyddau a diwylliannau’n gorgyffwrdd oddi fewn i’r gymuned leol. O’r herwydd, crëir pontydd rhwng gwahanol draddodiadau o fewn yr un crefydd, a rhwng crefyddau â’i gilydd. Mae’r pontio hwn yn lled awgrymu nad un Gwirionedd terfynol sydd, ond sawl gwirionedd wrthgyferbyniol. Gwêl y Ffwndamentalydd y pontio hyn fel arwydd o dranc y gwir ffydd, ac yn fygythiad enbyd i’r hyn a amddiffynnir ganddynt: DIDWYLLEDD CREFYDDOL.

Mynegir gwrthsafiad Ffwndamentaliaeth hefyd yn eu deall o natur HANES. Bu’r deall hwnnw o hanes yn bwrw ei wreiddiau yn y ganrif ar ôl cyhoeddi Origin of Species (24/12/1859) gan Charles Darwin (1809-1882). Mynnai Ffwndamentalwyr mai anghywir oedd deall Darwin o hanes a datblygiad dynol, gan mae deall anysgrythurol ydoedd; ond, yn raddol, coleddwyd y cysyniad o esblygiad gan ddiwinyddion ac eglwysi fel dehongliad cywir i hanes, ac fe impiwyd esblygiad i bren Genesis. Ni allai Ffwndamentaliaeth ond dehongli y derbyn hwn o esblygiad gan eraill fel arwydd, eto fyth o ymwrthod, – bwriadol, a hunanddinistriol – â thystiolaeth terfynol Gair Duw.

Mae pob Ffwndamentaliaeth grefyddol yn cynnig deall manwl gywir, nid yn unig o ddechreuadau’r cyfan oll, ond hefyd o DDIWEDD Y BYD. Credant mai Duw sofran sydd yn llywodraethu, ac mae ei bobl ef ydynt, ac fel unig wir bobl Dduw, mae ganddynt afael diogel ar ddyfodol na fydd yn eiddo i neb arall. Yn mhob lliw o Ffwndamentaliaeth, Cristnogol, Iddewig a Mwslimaidd, fe wel y ffwndamentalydd ei hyn fel aelod o gwmni dethol – etholedig Duw ydynt. Felly, cwbl ofer yw pob ymwneud â deiliad crefyddau eraill; Yn wir, beth all y Ffwndamentalydd drafod gyda phobl sydd yn rhannu yr un crefydd, ond nid yr un daliadau crefyddol? Dim. Gwaeth camgredwr nag anffyddiwr.

Myn Ffwndamentaliaeth, pob lliw a llun ohoni, fod yn rhaid ymwrthod â moderniaeth, a diogelu’r ffydd rhag ei frathiad. Safant, yn unigol, ond nid fel un, yn ei erbyn. Gwrthsefyll mewn ffydd, gwrthymosod i amddiffyn ffydd. Dyma, am wn i, yw hanfod pob Ffwndamentaliaeth – GWRTHSAFIAD. Y gwrthsafiad hwn yw gwaelod bodolaeth pob Ffwndamentaliaeth, ymhell ac agos, erchyll a fwy dof. Pa enw bynnag a fathir iddynt, amrywiadau ydynt ar yr un thema.

Mae Ffwndamentaliaeth wedi deall natur erydol moderniaeth – asid ydyw, a mynnant bod yn rhaid amddiffyn yr hyn a gredant i fod yr unig a gwir ffydd rhagddo, doed a ddelo, costied a gyst.

Mae pob traddodiad a mynegiant crefyddol yn gorfod ffeindio ffordd o ymdopi ag asid moderniaeth, ac anodd – os nad amhosibl – fydd dileu’r perygl Ffwndamentaliaeth, heb fod pobl crefyddol o wahanol argyhoeddiad, yn darganfod amgenach a llesach ymateb i foderniaeth.