Dyma i chi gerdd i fyfyrio arni hi:

‘The Birds of the Air’

I’m vague about their names-

laziness, yes, but also a wish

to keep them free. Isn’t it enough

to foul their brooks and fields

and flay the high trees with our floodlights

without this last assault of language?

I limit myself

to the one thing I know

that they were light

(the word splits on a prism,

revealing them luminous, weightless

and all tones between).

 

I learnt this as a child

in the little yard behind the chapel

where I would be sent with the leftover bread.

When I stepped out from the cool, screened interior

 

they were waiting in the sunshine.

They glittered in the branches

while I crumbled the host and scattered it

among the weeds and broken paving.

 

 

Jean Sprackland yw’r bardd. A daw’r gerdd o’i chasgliad diweddaraf ‘Sleeping Keys’.

Cyfyd ei theitl o’r adnod yn Mathew: ‘ A’r Iesu a ddywedodd wrtho, Y mae ffeuau gan y llwynogod, a chan ehediad y nefoedd nythod; ond gan Fab y dyn nid oes le i roddi ei ben i lawr.’

Mae’n gerdd grefyddol. Un o’i themâu pwysicaf yw natur iaith crefydd. ‘Rwy’n annelwig am eu henwau’ dywedir wrthym. Hwyrach mai diogi am beidio gwybod yr enwau yw hyn? Ond, na! ’Rwyf am eu cadw yn rhydd, meddai’r bardd. Oherwydd caethiwo a lleihau y mae unrhyw enw. Y mae hyn yn ein hatgoffa am ddymuniad Moses i gael enw gan y Trosgynnol. A chael yn hytrach y tawtoleg ‘’YDWYF YR HWN YDWYF’’. Yr annelwig os bu unrhyw beth erioed! A chawn ryfeddod y toriad yn y llinell (line break)-‘Onid yw’n ddigon/Isn’t it enough’. Yr annelwig sy’n ddigon, wrth gwrs heb straffîg a lleihad enwi.

Wedyn y chwarae ar ystyr y gair ‘foul’-‘aderyn’ a ‘maeddu’. Geill iaith faeddu’r hyn y mae’n taer geisio ei ddisgrifio. Teimlwn ddicter y bardd yn sŵn y gair ‘flay’ cyn cyrraedd sioc y gair ‘floodlights’-y goleuni cras, egr sy’n cael ei daflu’n hyll ar y creaduriaid delicet  hyn. Dyma ‘gyrch iaith’- yr ‘assault of language’.

Onid yw hyn yn ddisgrifiad cysáct o’r hyn sy’n digwydd yn y byd crefyddol heddiw? Mynnu diffinio, mynnu tomen o eiriau a’r geiriau hynny yn tywyllu yn hytrach nag egluro. Yn y bôn camddefnydd o iaith yw hanfod ‘ffwndamentaliaeth’. Mae iaith crefydd yn debycach i ddull barddoniaeth o drin iaith: awgrymu nid dweud, delweddu nid disgrifio, geiriau sy’n ffenestri nid waliau, ar hytraws nid ‘yn fy wyneb’. Math ar farddoni yw’r crefyddau i gyd.

‘I limit myself’ , meddai’r bardd mewn tor-linell effeithiol arall, cyn mynd rhagddi i ddweud: ‘to the one thing I know/ that they are light’.

Onid oes rhyw amharodrwydd syfrdanol yn y byd crefyddol cyfoes i ‘limit myself’?  Teimlaf ar brydiau mai gwybod y cyfan y mae rhai ac na chlywsant erioed am ‘o ran y gwyddom’ Paul. Ni faliwn fawr am hyn oni bai ei fod yn chwalu bywydau pobl eraill: crintachrwydd llawn sicrwydd  rhai eglwysi tuag at hoywon a pharodrwydd rhai crefyddau i chwythu pobl yn smiddarîns oherwydd mai hynny yw ‘ewyllys duw’ neu fod y peth-a’r-peth ‘yn ‘Y Beibl’- mae’r ddeubeth hyn, a phethau gwrthun eraill, ar yr un continuum, gyda llaw. ‘Un peth a wn’, meddai’r bardd. Ie, ‘un peth’! Nid degau o bethau, cannoedd ohonynt. Mae’r hyn a wyddom yn grefyddol yn ychydig iawn. Trwy gil y drws a thrwy gornel fy llygaid, drwy’r caddug ac o hirbell y gwelaf. A pham, tybed, iddi italeiddio’r gair light? Oherwydd mai gair ydyw nid goleuni ei hun. Geiriau am dduw sydd gennym, nid Duw. Mi gawn gerdded pont y geiriau ond peidiwn fyth a meddwl fod y bont honno’n medru cyrraedd yr ochr arall. Mae’n stopio gan adael gagendor ac affwys. Mae iaith crefydd yn ei hanfod yn dyllau i gyd. Fe feddyliech fod iaith crefydd rhai yn focs o haearn!

Wedyn cawn gan y bardd linellau mewn cromfachau. Pam? Swildod iaith, tybed?. Ofni dweud efallai ac felly gosod y ‘dweud’ hwnnw mewn parenthesis? Mae’r gair light yn chwalu i ddatguddio -ac o! revealing, sylwer-yr adar luminous, weightless/ and all tones between. Bron iawn nad ydynt yno. Bron iawn fod y geiriau luminous a weightless yn eu diffodd. Fedrwn ni ddim cweit weld y naill beth na’r llall na’u teimlo. Gwyddom eu hystyron ond rhywsut nid ydynt yn peri gweld. Ac am all tones between,  rydych yn gorfod crafu pen i wybod beth yn union yw’r  tones hyn. Mae’r annelwig – y vague cychwynnol yn ôl. Ond annelwig tebyg i rywun yn ceisio disgrifio bod mewn cariad ydyw: fe ŵyr ond mae trio disgrifio’n strach. O! na fyddem yn grefyddol yn cofleidio’r annelwig a’r gwybod sy’n methu’n lan a dweud beth yn hollol a ŵyr. Mae Duw yn drech na geiriau. Mae sicrwydd crefyddol yn cuddio ansicrwydd mawr bob tro. Tynnwch fricsan o wal y ffwndamentalydd ac fe gwymp y wal.

A’r diwedd? I learnt this as a child . Ond nid tu mewn i’r capel sylwch ond oddi allan yn yr iard gefn lle roedd yr adar yn aros – waiting. Fan honno mae hi’n briwsioni’r bara sbâr and scattered it/ among the weeds and broken paving. Ymhlith y chwyn a’r pafin toredig y mae’r datguddiad yn digwydd nid yn y disgwyliadwy crefyddol saff a gloyw. Mm! Efallai er mwyn darganfod Duw eto fod yn rhaid i ni roi heibio popeth a wyddom – Beibl, capel, eglwys, gweinidogaeth, dogma, Cristionogaeth ei hun. Eu briwsioni a’u gwasgaru i ganol y chwyn a’r pethau toredig. Sy’n gwneud i mi feddwl am linellau gan fardd arall – W.B. Yeats y tro yma: Now that my ladder’s gone/ I must lie down where all the ladders start,/ In the foul rag-and-bone shop of the heart. Hynny’n ddychryn pur i nifer ohonom dwi’n siŵr. Ond yn y fan yna mae hi dwi’n meddwl  oherwydd bellach mae’r ysgolion cyfarwydd gynt i gyd wedi mynd. ( A dyna dric arall ffwndamentaliaeth efengylaidd: cogio bach fod yr ysgolion yn dal yna, yna’n gyfan.) Ac onid hyn yn y bôn yw gwir ystyr Ffydd? Ymollwng ac anwybod ac ymddiried.