Archifau Categori: Agora 31

Agweddau ar ffydd a chredu

Agweddau ar ‘Ffydd’ a ‘Chredu’

Catrin H. Williams
Prifysgol Cymru, y Drindod Dewi Sant

Mae amryw o’r trafodaethau diwinyddol ar ‘grefydd’ a ‘ffydd’ yn ystod y deng mlynedd diwethaf wedi ceisio ymateb i’r llu o lyfrau ac erthyglau a gyhoeddwyd gan awduron sydd yn galw eu hunain yn ‘atheistiaid newydd’.[1] Nid gormodiaith yw dweud bod dadleuon a rhethreg rhai fel Richard Dawkins a’r diweddar Christopher Hitchens wedi bod yn gyfrifol am greu darlun syml a stereotypaidd o ‘grefydd’ fel ffenomen ffwndamentalaidd a gwrth-ddeallusol. Gwelir hyn yn y modd y mae Dawkins yn crynhoi ei ddadl ar ddechrau ei gyfrol, The God Delusion: ‘I’r mwyafrif o gredinwyr ar draws y byd, mae crefydd yn debyg i’r hyn a ddysgir gan bregethwyr fel Jerry Falwell  … a rhai fel Osama bin Laden neu’r Ayatollah Khomeini’.

Nid yw Dawkins am gydnabod ei fod yn delio â ffenomen sy’n llawer mwy cymhleth mewn gwirionedd. Iddo ef, gellir rhannu’r cyfan a drafodir yn ddau gategori taclus: ffydd gibddall a digwestiwn ar y naill law ac yna, ar y llaw arall, yr hyn y gellir ei brofi y tu hwnt i bob amheuaeth ar sail tystiolaeth a rheswm. Mewn ‘atheistiaeth newydd’ dim ond yr hyn y gellir ei brofi y dylid ‘credu’ ynddo. Beth bynnag fo’r ymateb i safbwynt Dawkins a’i gyfeillion – ac mae llu o awduron wedi dadlau’n chwyrn yn eu herbyn – mae ‘atheistiaeth newydd’ yn symbol o rywbeth llawer mwy arwyddocaol yn y drafodaeth gyfoes ar grefydd, sef bod y disgwrs yn aml wedi’i barlysu gan begynu digyfaddawd rhwng dau fath o ‘gred’, sef sicrwydd ffydd ar y naill law (a gysylltir â thueddiadau ffwndamentalaidd, yn enwedig o fewn Cristnogaeth ac Islam), a sicrwydd anghrediniaeth ac anffyddiaeth ar y llaw arall. Ac ynghanol y fath bolareiddio, yr hyn sydd wedi mynd ar goll yw’r gwahanol raddfeydd o fewn y sbectrwm rhwng ‘ffydd’ a ‘diffyg ffydd’ – rhwng credu a pheidio â chredu. Y duedd, ar y naill begwn a’r llall, yw troi Duw – neu’r syniad o Dduw – yn wrthrych all lenwi bwlch neu ei droi’n ffigur y gellir ei osod o’r neilltu yn llwyr.[2]

A’r hyn sydd yn rhedeg fel llinyn arian drwy’r naill safbwynt a’r llall yw’r angen am sicrwydd ac eglurder, heb unrhyw le i gwestiynu a mynegi amheuon. Mynegir hyn yn effeithiol gan Verna Dozier yn ei chyfrol, Confronted with God: ‘We resist living with the doubt, incompleteness, confusion and ambiguity that are inescapable parts of the life we are called to live. Living by faith means living by unsureness. We cannot bear the uncertainties with which the gospel message calls us to live. We cannot bear having to take a risk that this is the way to go. We cannot bear our inability to know absolutely. So we hurry up and create some certainties that will relieve us of that anxiety’.[3]

Beth yw ‘Ffydd’?

Mae’r ffactorau a’r ystyriaethau hyn yn codi cwestiwn sylfaenol gyda golwg ar thema’r gynhadledd hon: ai dyma mewn gwirionedd yw ‘credu’, ai dyma sut mae diffinio ‘ffydd’? Ar gyfnodau penodol yn ei hanes, mae’r Eglwys Gristnogol wedi ceisio egluro’i safbwynt ar faterion cred gan lunio datganiadau craidd a ddiffinnir fel credoau neu gyffesion ffydd. Y cyntaf o’r credoau hyn oedd Credo’r Apostolion, er iddo gael ei lunio o leiaf ganrif ar ôl disgyblion/apostolion Iesu,[4] ac yna – rai canrifoedd yn ddiweddarach – lluniwyd Credo Nicea (325 OC) a Chredo Chalcedon (451 OC).[5] Anghofiwn yn aml mai dyma oedd y drefn, oherwydd ein tuedd yw cymryd yn ganiataol fod Cristnogaeth wedi rhoi mynegiant i’w chreodau creiddiol o’r cychwyn cyntaf ac mai dim ond yn ddiweddarach y cawsant eu cymhwyso i fywyd yr Eglwys. Dyma godi cwestiwn sylfaenol ynghylch sut mae diffinio ‘credu’ a ‘ffydd’.

Os rhoddir ystyriaeth i’r eirfa Roeg berthnasol yn y Testament Newydd, y gair a gyfieithir fel ‘cred’ neu ‘ffydd’ yw pistis, er mai gair ydyw a ddefnyddir yn bennaf i gyfleu’r syniad o deyrngarwch, ymddiriedaeth, ac ymlyniad. Mewn cyfrol ddiweddar ar y pwnc hwn,[6] pwysleisia Teresa Morgan nad yw’r eirfa yn y Testament Newydd wedi’i chyfyngu i’r hyn a gysylltir yn aml heddiw â ffydd, sef argyhoeddiad cadarn y gall rhywbeth ‘amhosibl’ ddigwydd. Dyma fu’r duedd, er enghraifft, wrth geisio dehongli geiriau Iesu yn Efengyl Luc: ‘Pe bai gennych ffydd gymaint â hedyn mwstard, fe allech ddweud wrth y forwydden hon, “Coder dy wreiddiau a phlanner di yn y môr”, a byddai’n ufuddhau i chwi’ (17:6).

Ond yn holl lyfrau’r Testament Newydd, swyddogaeth y gair ‘ffydd’ (pistis) a’r ferf ‘credu’ (pisteuō) yn anad dim arall yw cyfleu’r syniad o berthynas o ansawdd arbennig. Pan fo awduron fel Paul ac Ioan yn sôn am ffydd yn Nuw, nid credu ynddo fel gwrthrych sydd ganddynt mewn golwg (na chredu mewn cyfres o ffeithiau a chyffesion) ond ymddiried yn Nuw a cheisio dod i berthynas ag ef: ‘Pistis and fides are fundamentally relational concepts and practices, centring on trust, trustworthiness, faithfulness, and good faith.’[7] Awgryma rhai diwinyddion, o ganlyniad, y gall hyd yn oed pobl ‘agnostig’ arddangos ffydd. Gallant fynegi ansicrwydd ynghylch bodolaeth Duw neu sicrwydd nad ydynt yn gwybod y cyfan amdano, ond ar yr un pryd gallant ymddiried yn nysgeidiaeth Iesu ac arddangos ymlyniad at gymuned o gredinwyr. Nid yw ‘ffydd’ o angenrheidrwydd yn golygu derbyn cyfres o osodiadau, ac nid yw’r syniad o ‘gredu’ yn gyfystyr â meddu gwybodaeth ‘sicr’ ond yn hytrach ddysgu byw gyda’r hyn nad ydym yn ei wybod. Nid oes ffin gadarn rhwng ffydd ac amheuaeth.

Diwinydda ynghylch ‘Ffydd’

Ers dyddiau cynnar yr Eglwys Gristnogol, bu ei diwinyddion yn myfyrio ar amrywiol agweddau o ‘ffydd’ a ‘chredu’. Yr oedd Awstin Sant, er enghraifft, yn gwahaniaethu rhwng dau gategori neu ddull o ‘wybod’: scientia (gwyddoniaeth) a sapientia (doethineb) (De Trinitate xii). Tra bod y meddwl, mewn scientia, yn canolbwyntio ar yr hyn y gellir ei amgyffred yn ddiriaethol neu y ceisir ei feistroli, mewn sapientia mae’r meddwl yn creu perthynas â’r gwirionedd hwnnw sydd y tu hwnt i ddirnadaeth ddynol.[8] I Awstin, a nifer o feddylwyr cynnar eraill, nid oedd diwinydda yn gyfystyr â sicrwydd a dogmatiaeth, sef yr union elfennau all gau’r meddwl i gwestiynau newydd ac atebion newydd. Yn hytrach, yr oeddent yn eu hystyried eu hunain fel rhan annatod o drefn y greadigaeth ac, oherwydd eu statws fel bodau creëdig, yr oeddent yn barod i gydnabod na allent wybod y cyfan. Nid ffenomen estron mewn Cristnogaeth, felly, mo ansicrwydd ac amheuaeth. Yr oedd y tadau cynnar yn aml yn trafod ‘arwahanrwydd’ neu drosgynoldeb Duw ac yn cyfaddef na allent ei amgyffred a’i ddiffinio yn fanwl. [9] Mewn traddodiadau canoloesol yn ogystal, mae ffigurau dylanwadaol fel Tomos Acwin yn dadlau nad yw’n bosibl trafod Duw yn nhermau ‘bodolaeth’ ffigur personol ond yn hytrach fel energeia – egni bywiol a dirgel.[10] Mae’r agwedd hon yn wahanol iawn i’r darlun diriaethol ac anthropomorffaidd o Dduw a ddaeth yn boblogaidd yn llawer diweddarach.

 Ond mae ffydd – a diwinydda ynghylch ffydd – yn gyfystyr â mynd ar daith, a bod yn chwilfrydig ac yn ymchwilgar yn ystod y daith honno. Dyma paham mae amryw o ddiwinyddion, yn enwedig yn ystod y degawd diwethaf, yn dadlau nad pwrpas crefydd yw chwilio am atebion terfynol i gwestiwn bodolaeth Duw – fel petai’n ‘wrthrych’ y gellir ei drafod a’i ddofi – ond codi cwestiynau nad ydynt o angenrheidrwydd yn cau’r drws ar ansicrwydd.

Un sydd wedi rhoi sylw arbennig i gwestiynau o’r fath yw Alex Wright yn ei gyfrol Exploring Doubt,[11] lle mae’n cynnig cyfres o fyfyrdodau ar ‘golled’ – colli perthynas, colli ffydd, colli sicrwydd – yn dilyn cyfnod arbennig o anodd yn ei fywyd personol. Trafodir yr holl elfennau hyn yng nghyd-destun llanw a thrai arfordir Norfolk, sef tirlun a ddefnyddir fel symbol o’r hyn sydd yn amwys, yn annelwig, yn ansefydlog ac yn newidiol mewn bywyd. Nid oes unrhyw beth yn sicr, meddai Wright, yn enwedig yng nghyswllt cwestiwn ffydd: ‘It is in hiddenness, not transparency, that life’s meanings may most eloquently be expressed. It is in doubt, not certainty, that we are led towards a proper sense of our true worth and humanity’.[12]

Ond nid syniad newydd a drafodir gan Alex Wright, er mai ef yw un o’r diwinyddion prin i roi mynegiant llawn a chreadigol i’w botensial. Hyd yn oed o fewn cloriau’r Testament Newydd ceir awgrym o arwyddocâd ansicrwydd ac amwyster. Mewn fersiynau cynnar o Efengyl Marc, sef y cyntaf o blith y pedair efengyl, ni chynhwysir naratif benodol sydd yn cyfateb i’r adroddiadau yn Mathew, Luc ac Ioan ynghylch ymddangosiadau’r Crist atgyfodedig. Yn hytrach mae Efengyl Marc, os derbynnir y diweddglo byr (16:1–8) yn hytrach na’r un estynedig (16:1–20),[13] yn cloi ar nodyn amwys. Mae’r disgyblion wedi dianc, tra mae’r gwragedd sydd yn nesáu at y bedd yn llawn ofn o ganfod ei fod yn wag ac eto’n dweud dim ynghylch yr hyn a welwyd ganddynt: ‘Daethant allan a ffoi oddi wrth y bedd, oherwydd yr oeddent yn crynu o arswyd. Ac ni ddywedasant ddim wrth neb, oherwydd yr oedd ofn arnynt’ (16:8). Hyd adnod olaf y naratif, mae Marc yn darlunio pobl fel rhai sydd yn llawn ofn a theimlad o fethiant. Ond paham diweddu ar y fath gywair? Ai bwriad Marc yw bwrw ei ddarllenwyr oddi ar eu hechel, a chodi cwestiynau newydd ynghylch natur a phwrpas ffydd? Ai’r nod yw awgrymu mai mewn absenoldeb (yn y cyswllt hwn, absenoldeb corff Iesu) y mae gwreiddio ffydd? Yn ôl pob tebyg, cymer Marc yn ganiataol fod darllenwyr a gwrandwyr ei efengyl eisoes yn gwybod am yr atgyfodiad, ac – yng ngoleuni hynny – mae cloi ar nodyn o ansicrwydd yn troi’r cyfan wyneb i waered: mae presenoldeb mewn absenoldeb. Mewn geiriau eraill, fe bwysleisia Marc ar ddiwedd ei naratif mai diffyg gwybodaeth ac amheuaeth yn aml yw mangre ffydd, a’r unig ddewis mewn sefyllfa o’r fath yw dysgu byw gydag ansicrwydd. Yn hytrach na chynnig ateb i holl gwestiynau dyrys bywyd, gall ffydd herio pobl i fyw gyda’r realiti bod rhai pethau na ellir eu dirnad yn llwyr.   

Yn ddiweddarach o fewn Cristnogaeth datblygodd y traddodiad fod Duw gymaint y tu hwnt i ddealltwriaeth ac amgyffrediad dynol fel nad yw’n bosibl adnabod Duw yn gyflawn; yn wir, dadleuir mai dim ond trwy gydnabod diffyg gwybodaeth am Dduw y gellir dod i adnabod Duw. Dyma a elwir y via negativa – yn llythrennol, y ffordd neu’r llwybr negyddol (o ddiwinydda).[14] Dim ond ar sail y paradocs hwn, sef adnabyddiaeth trwy ddiffyg adnabyddiaeth, y gall pobl symud y tu hwnt i’w dulliau cyfyngedig ac annigonol o roi mynegiant i’w profiad o Dduw. Mynegir y traddodiad hwn yng ngweithiau diwinyddion megis Dionysius yr Aeropagydd o’r chweched ganrif, sydd yn datgan bod Duw mor wahanol i’r greadigaeth fel na ellir dweud unrhyw beth amdano gydag unrhyw fesur o gywirdeb: Duw yw’r Un Dienw sydd yn meddu nifer o enwau. Mae cyfrinwyr diweddarach, yn enwedig rhai o’r unfed ganrif ar bymtheg megis Teresa o Avila (1515–82) ac Ioan y Groes (1542–91), hefyd yn dweud bod siarad am Dduw yn golygu rhoi mynegiant i’r hyn sydd mewn gwirionedd yn anesboniadwy, yn annirnadwy ac yn annealladwy. Dyma paham yr oeddent yn cyfeirio mewn modd enigmatig (‘iaith apoffataidd’) at elfennau gwrthgyferbyniol fel tywyllwch ac absenoldeb, nid yn yr ystyr eu bod yn gwadu bodolaeth Duw ond ar sail y gred fod Duw y tu hwnt i ddealltwriaeth dynol a daearol; ni ellir ei amgyffred ond mewn sibrydiad, mewn amrantiad, mewn ‘llef ddistaw fain’. Mae syniadau o’r fath wedi dod yn boblogaidd unwaith eto mewn diwinyddiaeth gyfoes[15] – ac yn ddull effeithiol o gywiro’r math o grefyddoldeb sydd yn argyhoeddedig ei bod yn bosibl gwybod y cyfan am Dduw. 

Delweddu Duw

Mewn atheistiaeth newydd, ac yn enwedig yn y modd y’i cyflwynir gan Richard Dawkins, rhywbeth dros dro yw ansicrwydd – gwacter a lenwir maes o law gan ddarganfyddiadau gwyddonol newydd. Ond mae ffwndamentaliaeth o bob math, crefyddol a digrefydd, yn gwrthod y syniad o ‘absenoldeb’ Duw. I’r ffwndamentalydd crefyddol, mae sicrwydd ynghylch bodolaeth a phresenoldeb Duw yn cau allan bob cwestiwn a phob arwydd o amheuaeth. Awgryma Tina Beattie yn y cyswllt hwn nad oes rhyddid yn perthyn i Dduw mewn ffwndamentaliaeth o’r fath, ac o’r herwydd nid oes rhyddid ychwaith yn perthyn i’r sawl sy’n meddu sicrwydd. Mae ffwndamentaliaeth atheistaidd hefyd yn troi cefn ar y dychymyg a’r math o greadigrwydd all ddeillio o’r rhyddid hwn. Ffydd, nid sicrwydd, medd Beattie, sydd yn esgor ar ddychymyg creadigol.[16]

Y syniad o berthyn i rywbeth llawer mwy na’r byd o’u cwmpas all egluro yn ogystal paham mae diwinyddion ac awduron crefyddol ar hyd y canrifoedd wedi ceisio ‘delweddu’ Duw gan ddefnyddio iaith ffigurol i roi mynegiant i’w hymchwil am Dduw a’u profiad o Dduw. Sail hyn yw’r ddealltwriaeth fod Duw yn wahanol i bopeth arall ond, ar yr un pryd, y dylid gwneud ymgais i siarad amdano mewn modd y gall pobl ei ddeall. Fodd bynnag, nid yw iaith ar ei phen ei hun yn ddigonol; mae angen dychymyg hefyd. Golyga hyn fod delweddaeth yn gwbl allweddol i bwrpas diwinyddiaeth, oherwydd mae delweddau a symbolau yn gyfryngau pwerus wrth roi mynegiant i’r ymchwil am y trosgynnol a’r ymgais i gyfleu’r profiad dynol/daearol o’r dirgelwch dwyfol/nefol. Mae amryw o destunau’r Testament Newydd eisoes yn tystio i’r ‘strategaeth’ ddiwinyddol yma, yn enwedig Efengyl Ioan a gweledigaethau apocalyptaidd Llyfr Datguddiad.[17]

Mae geiriau barddonol a delweddol yn gwbl angenrheidiol wrth drafod beth a phwy yw Duw, beth yw cariad, a beth yw dechrau a diwedd pob peth. Dyma’r cwestiynau a gyfyd yn aml wrth i bobl geisio canfod ystyr i’w bywydau, a hynny am eu bod yn gwrthod derbyn bod ffeithiau ‘gwyddonol’ a thystiolaeth empeiraidd yn gallu cynnig ateb boddhaol i’w cwestiynau dyfnaf. Ac mae defnyddio iaith ddelweddol wrth geisio mynegi’r dirgelion pennaf yn dangos y gall ansicrwydd, amhendantrwydd ac amwyster hefyd esgor ar greadigrwydd.

Lle Ansicrwydd ac Amhendantrwydd

Anghofir yn aml nad yw hanfodion ‘creadigol’ ffydd, ar y naill law, a gwybodaeth wyddonol, ar y llaw arall, yn gorfod cystadlu yn erbyn ei gilydd. Ni all gwyddoniaeth gynnig atebion i bob cwestiwn oherwydd nid yw’n llwyddo i gwmpasu’r cyfan. Mae argyhoeddiadau cadarn hefyd yn gallu arwain at ffug obeithion, ac mae’r un peth yn wir am y sicrwydd a ddaw yn sgil credu ei bod yn bosibl canfod yr ateb i bob cwestiwn.

Ni ddylid difrïo amheuaeth ac ansicrwydd. Rhaid bod yn agored i drafod materion annisgwyl ond hefyd i wynebu’r cwestiynau hynny na ellir eu hateb yn derfynol. Mae angen chwilfrydedd ac amynedd, dyfalbarhad a gostyngeiddrwydd – i drafod cwestiynau ffydd ond hefyd er mwyn gallu magu digon o hyder i fyw gydag ansicrwydd.

[1] Gweler yn enwedig Richard Dawkins, The God Delusion (Llundain: Bantam Press, 2006); Christopher Hitchens, God Is Not Great: The Case Against Religion (Llundain: Atlantic Books, 2007). Gweler hefyd Daniel C. Dennett, Breaking the Spell: Religion as a Natural Phenomenon (Llundain: Allen Lane, 2006).

[2] Gweler ymhellach Peter Rollins, The Idolatry of God: Breaking the Addiction to Certainty and Satisfaction (Llundain: Hodder & Stoughton, 2013).

[3] Confronted by God: The Essential Verna Dozier, gol. Cynthia Shattuck a Fredrica Harris Thompsett (Efrog Newydd: Seabury Books, 2006), t. 49.

[4] R. Tudur Jones (gol.), Ffynonellau Hanes yr Eglwys: 1. Y Cyfnod Cynnar (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 1979), tt. 52–4.

[5] Ffynonellau Hanes yr Eglwys, tt. 126–7;

[6] Teresa Morgan, Roman Faith and Christian Faith (Rhydychen: Oxford University Press, 2015).

[7] Morgan, Roman Faith and Christian Faith, t. 503.

[8] Gweler Mark A. McIntosh, Divine Teaching: An Introduction to Christian Theology (Llundain: Wiley-Blackwell, 2007), t. 156.

[9] Frances Young, God’s Presence: A Contemporary Recapitulation of Early Christianity (Caergrawnt: Cambridge University Press, 2013), 65.

[10] Thomas Aquinas: Commentary on Aristotle’s Metaphysics, ix:5 (cyf. John P. Rowan, 1995).

[11] Alex Wright, Exploring Doubt: Landscapes of Loss and Longing (Llundain: Darton, Longman and Todd, 2016).

[12] Exploring Doubt, t. 12.

[13] Nodir yn aml gan ysgolheigion fod geirfa ac arddull 16:9–20 yn wahanol i’r hyn a geir yn 16:1–8. Gweler Larary W. Hurtado, Mark: New International Biblical Commentary (Peabody: Hendrickson, 1983), tt. 283–5; Morna D. Hooker, A Commentary on the Gospel According to St Mark (Llundain: A&C Black, 1991), tt. 382–3, 88–9.

[14] Gweler, er enghraifft, Charles M. Stang, ‘Negative Theology from Gregory of Nyssa to Dionysius the Aeropagite’, yn Julia A. Lamm (gol.), The Wiley Blackwell Companion to Christian Mysticism (Rhydychen: Blackwell, 2017), 161–76.

[15] E.e., Karen Armstrong, The Case for God (Efrog Newydd: Random House, 2009).

[16] Tina Beattie, The New Atheists: The Twilight of Reason and the War on Religion (Llundain: Darton, Longman and Todd,2007), tt. 170–73.

[17] Gweler, er enghraifft, Craig R. Koester, Symbolism in the Gospel of John: Meaning, Mystery, Community (Minneapolis: Augsburg Press, 2003).

Dechrau – credo

Credo

Cynog Dafis 

Rhyfeddu ac Ymostwng

Plygwn yn ostyngedig yn wyneb rhyfeddod y Bydysawd

ei bellteroedd anrhaethol

ei alaethau a’i fydoedd aneirif

ei yriant creadigol

ei undod a’i drefn

dirgeledigaethau gofod ac amser

ceinder y bychanfydoedd cuddiedig

gwyrth Bywyd

Gwerthfawrogwn y fraint anrhaethol o gael bod yn rhan, ennyd awr, o lif Bywyd ar ein planed amhrisiadwy ni.

Derbyn Cyfrifoldeb

Cydnabyddwn gyfrifoldeb arbennig Dynoliaeth i drysori a gwarchod cyfoeth y byd naturiol

Cydnabyddwn

ein galluoedd unigryw ymysg yr anifeiliaid

ein tueddiad i ymrannu, chwalu a dinistrio

ein hunanoldeb barus a’n creulondeb

Ymrwymwn o’r newydd i oresgyn tueddiadau gwaethaf ein natur

i fyw mewn cytgord â’n cyd-ddynion

i fod yn stiwardiaid cariadus ar fyd natur

i wneud daioni ac i hyrwyddo Cariad

i ddilyn esiampl ac ufuddhau i ddysgeidiaeth Iesu

ac i weithio dros ddyfodiad ei Deyrnas ar y ddaear

 

Credu

Credwn mai ein pennaf gyfrifoldeb yw gwneud Cydymdeimlad yn rym gloyw ac egnïol yn ein byd, gan ymrwymo

i drin eraill fel y dymunem ni gael ein trin

i ymwrthod â thrais ac i hyrwyddo heddwch

i laesu dioddefaint ein cyd-greaduriaid

         i ddiorseddu ein hunain o ganol bywyd ac

         i gydnabod ein cyd-ddibyniaeth

         i fawrygu sancteiddrwydd cysegredig ein cyd-ddynion oll

‘Mae Teyrnas gref, a’i rhaith yw Cydymdeimlad maith’

Amen

 

Dechrau – achos i faddau

Achos i Faddau … Achos i Feddwl: Pererindod Bersonol

Rocet Arwel Jones

 Map

Mae cyfeirio at y bywyd ysbrydol fel taith yn hen, hen, ystrydeb. Ond nid wyf yn rhy falch i ddefnyddio hen ystrydebau, felly os wnewch chi faddau i mi a’i a chi ar daith. Fydd llawer o’r golygfeydd yn hynod o gyfarwydd i lawer ohonoch chi, felly eto rwy’n erfyn am eich maddeuant. Ond siawns, o’r holl gynulleidfaoedd yn y byd, y dylwn i allu dibynnu arnoch chi am hynny, o leiaf! I hwyluso’r daith dyma gynnig mymryn o fap i chi.

Er fy mod yn perthyn i’r eglwys o’r crud rwy’n cyfrif bod y daith hon wedi cychwyn yn haf 2013.

Fe gychwynnais ar daith o fod yn aelod, ac hyd yn oed yn flaenor, yn credu’n llythrennol-oddefol yn yr hyn a glywn o Sul i Sul, i ddechrau holi o ddifrif be rwy’n gredu ac os ydw i’n credu.

Rwyf wedi dod i’r casgliad nad oes dim Duw hollalluog.

Rwyf wedi dod i’r casgliad fy mod yn credu yn Iesu, boed hwnnw’n hanesyddol, yn fytholegol neu’n ychydig o’r ddau.

Rwy’n ymgodymu gydag arwyddocâd y ddau beth yna.

Rwy’n ymgodymu hefyd gyda’r baich sydd ar yr eglwys gyfoes o ran dysgeidiaeth a hanes.

Yn syml mae’r traddodiad yr wyf i, a’r rhan fwyaf ohonoch chi wedi ein geni a’n magu ynddo wedi cyrraedd y diwedd a hynny’n ystadegol ddi-droi’n-ôl. Os byddaf byw i oed fy mam fydd pob capel wedi cau, ag eithrio ambell un mewn canolfannau sydd a phoblogaeth i gynnal un neu ddau o achosion. Ar hyn o bryd rydyn ni wedi troi tua’r pared ac yn disgwyl y diwedd yn stoicaidd.

A hawdd deall pam. Hwn yw ein traddodiad ni, hwn yw fy nhraddodiad i, trwy’r ffenest hon rwy’n gweld y byd, nid wyf yn gwadu nad oes ffenestri eraill yr un mor ddilys i’w cael, ond hon, fel fy iaith a fy niwylliant, yw’r ffenest ysbrydol yr wyf i’n edrych ar y byd drwyddi.

Mae’r ffenest yn prysur dywyllu.

Felly beth nesaf? Tipyn bach o finlliw ar yr amdo? Chwilio am flagur ir yn y boncyff celain? Bodloni ar griw o eneidiau hoff gytûn i gyfathrebu gyda nhw? Dechrau eto? Fel unigolyn, fel cynulleidfa? A yw hynny’n golygu diffinio, ymffurfio, cenhadu?

Dyna i chi fap digon blêr! Ymlaen!

Cychwyn

Hoffwn gredu fy mod o ddydd i ddydd yn un parod i faddau. Rai blynyddoedd yn ôl cefais achos i geisio maddau i rai oedd wedi gwneud cam â fi. Ond pan ddaeth hi’n ddydd o brysur bwyso methais â maddau i’r unigolion hynny oedd wedi chwalu fy myd a fy mreuddwydion, a fy ngobeithion ynglŷn â’r cyfleon allwn i eu cynnig i fy nheulu. Methais, methais yn llwyr. Allwn i ddim. Alla’i ddim, hyd heddiw, a thaflu’r baich hwnnw oddi ar fy ngwar. Ac fel gronyn o dywod mewn esgid mae hynny’n fy mhoeni, ac yn fy ngyrru i gwestiynu natur ac ystyr yr hyn rwy’n ei gredu.

Wedi’r cyfan rwyf, dros hanner canrif, wedi fy magu mewn traddodiad sy â maddeuant wrth ei galon; rwyf wedi fy nerbyn iddo fel oedolyn a fy nghodi’n flaenor, ac wedi priodi, bedyddio a magu fy mhlant yn y traddodiad hwnnw. Siawns na ddylai’r angen, yr awydd, a’r gallu i faddau fod yn ail natur i mi? Ond, pan fo’r angen fwyaf, nid felly mae hi. A yw fy ymdrech i a fy rhieni, ac ymdrech fy ngwraig a minnau wrth fagu ein plant ein hunain, yn wastraff llwyr o’r herwydd?

Felly, cychwynnais ar daith i chwilio beth yn union ‘ddylwn’ fod yn ei wneud.

 

Y daith o gyfrol i gyfrol

Dechreuais drwy chwilio am grynodeb o ‘eiriau Iesu’. Nid barn yr efengylau neu’r apostolion ond beth yn union oedd Iesu ei hun wedi ei ddweud. Geiriau, ymadroddion, dywediadau a damhegion Iesu wedi eu hynysu, allan o bob cyd-destun. Deuthum ar draws Jesus Christ in His Own Words ar Amazon.[1]

Wrth gwrs, buan y deuthum i sylweddoli nad geiriau Iesu verbatim oedd y rhain. (A dechreuais bendroni yr un mor fuan, a oeddwn i erioed wedi credu mai geiriau Iesu oedden nhw mewn gwirionedd.) Ar y gorau, yr hyn oedden nhw oedd geiriau oedd wedi eu priodoli i Iesu ddegawdau ar ôl iddo farw. Fel arall, yr hyn oedden nhw oedd geiriau’r hen broffwydi wedi eu gosod yng ngenau Iesu. Felly, a oedd yr ymarferiad hwn o unrhyw ddefnydd i mi?

Roedd yr ymarferiad yn un dadlennol iawn.

Deuthum ar draws y llyfr Kissing Fish: Christianity for People Who Don’t Like Christianity a’r gymuned sy’n cael ei harwain gan Roger Wolsey.[2] Llyfr digon blêr o ran ei resymu a rhyw deimlad o ruthr o’i gwmpas o. Ond drwy hwnnw y dechreuais sylweddoli bod cymuned o bobl oedd yn credu bod yna ffordd wahanol o ddehongli Cristnogaeth. Bod modd dehongli Cristnogaeth.

Arweiniodd hyn fi at waith John Shelby Spong a mudiad y Progressive Christians yn yr Unol Daleithiau, oedd wrth gwrs yn cynnig corff o waith ysgolheigaidd i arwain chwilfrydedd dyn.

Rwyf wedi pendroni llawer ynglŷn â’r cyfieithiad o ‘Progressive Christians’. Mae Cristnogion Blaengar yn fy nharo fel cyfieithiad braidd yn ymhonnus. Ond o bori yng Ngeiriadur Prifysgol Cymru cynigir rhai cyfystyron diddorol megis ‘eiddgar, eofn, beiddgar, rhyfygus’ a rhywsut mae’r rheiny’n gweddu’n well. At hynny cynigia Geiriadur yr Academi ‘pleidiol i gynnydd’. Tybed a fyddai Cristnogion Cynnydd yn well cyfieithiad?

Trwy Spong a Borg ac eraill dysgais am gronoleg y Testament Newydd. Dysgais nad oedd llyfrau’r Testament Newydd wedi eu cyfansoddi yn y drefn y gosodwyd hwy yn y Beibl.[3] Mae’n ddadlennol eu darllen yn nhrefn eu cyfansoddi rhwng canol y ganrif gyntaf a dechrau’r ail, rhwng ugain mlynedd a chanrif ar ôl marwolaeth Iesu. Mae’n dechrau, wrth gwrs, gyda saith llythyr Paul a gyfansoddwyd yn y 50au, Marc yw’r cyntaf o’r efengylau wedi ei dilyn gan Mathew a Luc a daw Ioan gryn dipyn yn ddiweddarach; daw’r Datguddiad tua’r canol. Cynnyrch yr eglwys fore wrth iddi ddatblygu yw’r efengylau yn hytrach na’i maniffesto. O’u darllen yn eu trefn gronolegol gellir olrhain datblygiad rhai o’r credoau sy’n ganolog i’n ffydd ni heddiw. Bwriadwyd pob un ar gyfer cynulleidfaoedd gwahanol a sefyllfaoedd gwahanol iawn ar lawr gwlad. Wrth i ddehongliad o brofiad ffydd a chyd-destun traddodiad gael eu gosod mewn geiriau ar femrwn a phapur, ac o’u gosod mewn geiriau eu rhewi mewn credoau, a’u carcharu mewn dogmâu, mae gwerth y profiad a’r dehongliad yn mynd yn llai ac yn llai dros amser, fel mynyddoedd yn cilio ar orwel pell.

Dysgais ychydig am y traddodiad Iddewig o midrash[4], o lapio unigolion ysbrydoledig o’r presennol yn ngeiriau a gweithredoedd proffwydi mawr y traddodiad a thrwy hynny gyfiawnhau eu lle hwythau yn yr olyniaeth honno o broffwydi.

Dysgais am y gwahaniaeth sylfaenol a’r tebygrwydd hanfodol rhwng mythos a logos[5]. Gwirionedd empirig a gwirionedd storïol. Mae myth wedi tueddu i fynd yn gyfystyr â chelwydd yn ein byd simplistig ni, ac mae’n bryd adfer bri y gwirionedd mytholegol. Mae’n traddodiad ni wedi ei wreiddio mewn traddodiad Iddewig oedd yn deall midrash, yn clywed ac yn deall mai geiriau a gweithredoedd yr hen broffwydi oedd yn cael eu priodoli i Iesu mewn rhai cyd-destunau, ac yn deall mai atgyfnerthu ei arwyddocâd a’i wirionedd hanesyddol o oedd y dyfyniadau hynny o fytholeg y genedl ac nid eu tanseilio. Y pellaf yn y byd oedd/mae neges Iesu’n mynd o’r gwreiddyn daearyddol ac amseryddol hwn tebyca’n y byd ydyn ni, fel ‘cenedl-ddynion’ y ganrif gyntaf, a Christnogion byd-eang y canrifoedd ers hynny, o geisio deall a chyfiawnhau’r mythau traddodiadol mewn modd llythrennol. Ac wrth i’r mythos fynd benben â’r logos, heb ddealltwriaeth byw o’r traddodiad, mae’r logos yn rhwym o ‘ennill’ bob tro.

Mae’n siŵr bod yr hanfodion symlaf hyn o’r traddodiad Iddewig rwyf wedi eu codi dros y misoedd diwethaf yn ymddangos yn gwbl amlwg ac elfennol i ysgolheigion a lleygwyr triw i’w hysgolion Sul a’u dosbarthiadau Beiblaidd. Ond nid wyf y naill na’r llall. Mae fy addysg i yn dod o ysgolion Sul diwedd y 70au a’r pulpud ar y Sul, a dyw’r pethau hyn byth yn cael eu trafod. Teimlaf ryw elfen o siom a dicter nad yw’r unigolion a’r arweinwyr a astudiodd y pethau hyn mewn prifysgolion yn rhannu eu dysg (nad yw’n chwyldroadol o newydd na herfeiddiol) ond yn hytrach yn ei gadw iddyn nhw eu hunain, fel offeiriaid yn cadw cyfrinachau’r cysegr sancteiddiolaf. Ac yn parhau â’r llythrenoldeb-goddefol sydd wedi ei gyfleu o genhedlaeth i genhedlaeth ers cymaint o amser. Y realiti ar lawr gwlad yw nad yw’r rhelyw o’r aelodau sy’n mynychu oedfa ar y Sul, na’r aelodau sy ddim yn mynychu ar y Sul, na’r cyhoedd y bydden ni’n dymuno iddyn nhw fynychu ar y Sul, yn gwybod mai storïau y mae modd eu dehongli, y dylid eu dehongli, sydd wedi eu bwriadu i’w dehongli, sydd yn y Beibl. Wrth gwrs mae hyn yn fygythiad i’r anghydffurfiaeth-gydymffurfiol sydd ohoni, ond siawns hefyd nad yw’n achubiaeth. Y ddealltwriaeth hon yw’r arfogaeth rydyn ni ei angen wrth ymrafael â thrafodaethau’r cyfnod tyngedfennol hwn.

Baich hanes

Ond mae perygl i hyn oll fod yn ddim mwy na gemau geiriol oherwydd mae rhaid i unrhyw Gristnogion cyfoes, er mwyn cyrraedd yr hanfod hwnnw, ddringo dros wirioneddau hyll Hanes. Dros groesgadau, rhagfarnau, obsesiynau a thorcyfraith eithafol.

Dyw Cristnogaeth na chrefydd ddim yn unigryw ymhlith achosion da sydd wedi troi yn achos dros drais a rhyfel. Yn eu hanfod mae ‘democratiaeth’, ‘sosialaeth’, ‘comiwnyddiaeth’ … i gyd yn syniadau da ond yn hwyr neu’n hwyrach mae pob cyfundrefn wedi gweld carfannau’n ‘bygwth’ y daioni hanfodol hwnnw ac wedi bod yn fodlon mynd i ryfel dros yr achos.[6] Mae rhai yn dadlau, yn achos y croesgadau, er enghraifft, bod clymu rhyfel ac ymerodraeth wrth achos yr eglwys yn caniatáu i ryfelwyr weld eu hunain fel seintiau gwyn yn hytrach na rhyfelgwn gwaedlyd. [7]

Fodd bynnag, mae’r achosion o dorcyfraith sy wedi eu hamlygu’n ddiweddar yn codi cwestiynau gwahanol eto. Er bod y gymnasteg moesol a meddyliol sy’n rhaid ei gyflawni i ddychmygu’r rhesymeg y tu ôl i’r croesgadau yn boenus o astrus mae’r un mor amhosibl cyfiawnhau’r cam-drin sydd wedi bod ar blant a merched a’r gymuned hoyw yn enw gras, cariad a maddeuant. Mae’r modd y mae obsesiynau rhywiol arweinwyr gwrywaidd yr eglwys wedi amlygu eu hunain dros y canrifoedd yn erchyll. Ac obsesiynau rhywiol y dynion hyn ydyn nhw, nid obsesiynau (neu flaenoriaethau) yr efengyl. Dychmygwch petai’r eglwys wedi rhoi’r un egni i mewn i drafod a gweithredu ar dlodi, trais a thrachwant ag a wnaeth dros y blynyddoedd ar ddewisiadau rhywiol rhai (ond nid y cyfan) o’u haelodau. Dychmygwch petai’r eglwys wedi plismona’r adnodau eraill yn Lefiticus sy’n sôn am fwyta cig moch a chorgimychiaid, am reolau gwisg a gwallt, mor obsesiynol â’r un am ryw hoyw.

Golyga’r erchyllterau hyn bod, ac y bydd, cilio a chefnu ysgubol, a thocio aruthrol ar y goeden eglwysig yn y gorllewin dros y blynyddoedd (efallai ychydig ddegawdau), nesaf. Mae Iwerddon dros y chwarter canrif ddiwethaf (rhwng ymweliadau’r ddau Bab) yn brawf diymwad o hyn.

Does dim modd i ni ddadlau bod ein rhan fach ni o’r traddodiad yma yn y Gymru anghydffurfiol yn rhydd o hyn. I’r rhai sydd ar y tu allan, Eglwys Crist yw Eglwys Crist ledled y byd, yn enwedig felly mewn oes o newyddion byd eang pedair-awr-ar-hugain. A waeth pa mor lân rydyn ni’n gweld ein hunain, does dim modd i ni ddianc rhag paent y brwsh sy’n paentio’r eglwys fel lle rhagrithiol, hunangyfiawn, obsesiynol ac, ar adegau, dieflig.

A oes modd neidio dros y clwydi hyn a holi’n hunain a’r rhai y bydden ni’n dymuno iddyn nhw gredu yr un fath â ni, i gychwyn ar daith i chwilio am nodwydd yr Iesu hanfodol hwnnw mewn tas wair o fytholeg ffosiliedig ac o hanes gwych a gwyrdroëdig?

Ar hyn o bryd rwy’n credu bod lle i’r ymchwil hwnnw a lle i’n traddodiad ni wrth chwilio am atebion i’r cwestiynau oesol hynny.

Baich Traddodiad

Ond mi rydyn ni lle rydyn ni. Moethusrwydd a hwylustod cydymffurfiaeth a llythrenoldeb, boed hwnnw’n llythrenoldeb-cul neu’n llythrenoldeb-goddefol, yw fod pawb yn credu, neu i fod yn credu, fwy neu lai yr un fath. Unwaith yr agorir y drws i ryddid barn a dehongliad mae’n anorfod (ac yn ddymunol) fod pobl yn credu pethau gwahanol. Fel dywedodd G. K. Chesterton, ‘When men choose not to believe in God, they do not thereafter believe in nothing, they then become capable of believing in anything’.[8]

Erbyn hyn mae’r nifer sy’n cyfrif eu hunain yn ddigrefydd yn y mwyafrif (53%) am y tro cyntaf. Cwyd hyn i 71% ymysg pobl rhwng 18 a 24. Ond nid yw’r rhain o reidrwydd ychwaith yn anffyddwyr cwbl seciwlar. Mae carfan dda yn credu mewn rhywbeth, 20% yn gweddïo (ond heb fod yn siŵr i bwy neu beth maen nhw’n gweddïo). Ar y cyfan maen nhw’n bobl rhyddfrydol sy’n creu mewn hawliau i hoywon, i ferched ac yn yr hawl i farw. Dydyn nhw ddim yn perthyn i ddosbarth penodol. Mae’r ystadegau yn dangos cilio o grefydd sefydliadol ond hefyd nad oes cynnydd ychwaith yn y rhai sy’n honni anffyddiaeth galed wrywaidd Dawkins a’i ddisgyblion.[9]

Felly mae sawl elfen o dyndra yma. Fyddwn i’n dadlau bod yr Iesu yr wyf fi yn ei arddel yn un a ddylai fod yn atyniadol i garfan dda o’r gymdeithas fodern. Ond mae Iesu wedi ei dynghedu i siarad iaith sy’n annealladwy i’r rhelyw o Gymry Cymraeg, a’i garcharu rhwng muriau sefydliadau amherthnasol. Ac yn unol â natur carchardai, does neb am dorri i mewn iddyn nhw.

Rwy’n perthyn i eglwys sydd, am wn i, yn cytuno ar y conglfeini – gras, maddeuant a chariad – ac yn caniatáu’r rhyddid, y cydweithrediad a’r parch angenrheidiol i ddehongli’r muriau rhwng y conglfeini hynny. Mae eglwysi Cymru yn frith o waith sy’n amlygu gras, maddeuant a chariad.

Ond yn gyffredinol mae ein gwasanaethau ni’n llawn o arferion, ymadroddion, geiriau a mân ddefodau oesoedd a fu. Mae ein llwybrau torfol ni tuag at y trosgynnol yn gul gan fieri a brwgaitj, geiriau ac ymadroddion sy’n annealladwy i’r rhelyw yn y gynulleidfa. Hyd yn oed o ddeall y geiriau unigol, o’u rhaffu at ei gilydd, maen nhw’n ddiystyr, yn ddieithr, yn ddifeddwl neu’n anghywir o ran dysgeidiaeth.

Canwn am ‘iachawdwriaeth yn yr Iawn’ neu ‘Pwy wnaeth y sêr uwch ben?’ a joio’r canu heb ddeall neu heb feddwl be rydyn ni’n ganu. I aralleirio Gwenallt, ‘gwae i ni wybod y nodau heb adnabod y Gair’.

Dysgwn ein plant bod y bugeiliaid, y doethion a’r angylion, Joseff, Mair a Christ mewn stabl i gyd yr un pryd – yn union fel yr arweiniwn nhw i gredu bod Sion Corn yn dod i lawr y simdde – ond yn achos Iesu dydyn ni byth yn cywiro’r camsyniad hwnnw.

Ddywedodd neb wrtha i: ‘Mae’n wir bod yna stori. Yn wir, mae yna storïau. Mae yna wirionedd yn y storïau. Ond dyw’r storïau ddim yn wir.’

Chwyldro?

Ar adegau rwyf wedi teimlo mai cryfder mawr Cristnogion Cynnydd yw rhestru yr hyn nad ydyn nhw’n gredu ynddo: o bechod gwreiddiol, i’r geni gwyrthiol, i’r atgyfodiad a duw hollalluog, a’u bod nhw’n ysgafn braidd ar yr hyn y maen nhw yn ei gredu.[10] Mae rhyw naws o chwyldro o gwmpas y cyfan.

Ond adlewyrchiad yw hynny o gyflwr ein traddodiad yn y cyfnod hwn yn ei hanes. Mae’n draddodiad statig wedi ei ffosileiddio ers degawdau os nad canrifoedd. O’r herwydd mae’n draddodiad brau. Hanfod traddodiad byw yw hyblygrwydd. Hen, hen beth sy’n adnewyddu ei hun, atgyfodi ei hun os mynnwch chi, yw traddodiad, a hynny yng nghyd-destun pob cenhedlaeth newydd. Coeden â gwreiddiau dyfnion, praff, ar y naill law a blagur a brigau ystwyth a thyner yn estyn yn chwilfrydig tua’r nefoedd ar y llaw arall. Bydd llawer o’r tyfiant newydd yn cael ei ddifa mewn drycinoedd, ond bydd rhai’n datblygu’n frigau cadarn ac yn ychwanegu at siâp y goeden am ganrifoedd i ddod. Dyw’r newidiadau hynny ddim ond yn cyrraedd cyweiriau chwyldro pan fo’r tyfiant yn peidio a phan nad yw’r goeden yn dilyn y drefn arferol o newid yn raddol o dymor i dymor, o genhedlaeth i genhedlaeth. Bryd hynny mae’n rhaid tocio a gobeithio bod y gwreiddyn yn parhau yn faethlon.

Byddai traddodiad byw wedi mabwysiadu darganfyddiadau mawr gwyddoniaeth y canrifoedd diwethaf yn raddol, fesul un. Byddai wedi dadansoddi’r gwirionedd mytholegol mewn ffordd wahanol fel mae’r traddodiad Iddewig gwreiddiol yn ei ddysgu i ni. Trwy hynny byddai’r traddodiad wedi cyfathrebu â phob cenhedlaeth newydd yn ei thro ac wedi ffynnu yn hytrach na mynd benben â’r darganfyddiadau diymwad hynny a gofyn i genhedlaeth ar ôl cenhedlaeth gredu yn yr anghredadwy. Weithiau fe wneir hynny mewn modd du a gwyn fel yn achos y creadigaethwyr a’u llythrenoldeb-cul. Dro arall, fel yn achos y rhan fwyaf o’n heglwysi ni, mae’n debycach o fod yn llythrenoldeb-goddefol, o beidio rhannu a chynnig dehongliad i gynulleidfaoedd a chyflwyno a chymryd yn ganiataol fod storïau’r Beibl yn Wir.

Felly yn y cyd-destun hwnnw mae’n anorfod bod rhaid tocio’n ffyrnig nes cyrraedd cyn agosed â phosibl at ryw hanfod. Mae’n rhaid gosod ffosiliau dogmatig y mythos ochr yn ochr â ffeithiau diymwad y logos a lle mae’r logos yn sefyll mae’n rhaid parchu hynny.

 Iesu?

Ond o fynd ati i docio, be ydyn ni’n debyg o’i ganfod yng nghraidd ein traddodiad? Rwy’n credu fod Iesu wedi bod. Nid wyf yn credu bod modd profi hynny gyda p-fawr, ond rwyf yn credu bod pobl wedi profi hynny gyda p-fach.

Gair bendigedig o amwys a chyfoethog yw ‘profi’. Mae ei amwysedd yn mynd at wraidd amwysedd ein ffydd ni a’i phroblemau hi y dyddiau hyn. Am y tro wna’i eu galw nhw’n profi-p-fawr a profi-p-fach.

Mae yna bedwar diffiniad yng Ngeiriadur y Brifysgol.

  1. Testio rhywbeth, rhoi rhywun ar ei brawf.
  2. Cael profiad o, gwybod trwy brofiad, dioddef, teimlo, synhwyro, canfod, gweld, cyffwrdd
  3. Blasu, bwyta, yfed.
  4. Dangos gwirionedd rhywbeth

Ddywedwn i mai dim ond yr olaf o’r pedwar sy’n profi-p-fawr a thri ohonyn nhw’n profi-p-fach.

‘Profwch o!’, yw’r gri, ac o’i brofi mae rhywbeth yn wir, nes ei fod yn cael ei wrthbrofi. Trefn resymol a rhesymegol na fyddwn i am ei newid. Profi-p-fawr.

Ein problem ni fel eglwys ers canrifoedd yw cael ein hunain i sefyllfa lle mae’r profi-p-fawr yn cael ei weld yn mynd benben â profi-p-fach. Dyw’r ddau ddim yn mynd benben. Maen nhw’n fathau gwahanol o gyrraedd at yr un nod.

Rwy’n credu mai rhan o’r prawf-p-fach hwnnw yw ein bod yn gweld effaith y fodolaeth honno dros y canrifoedd. Rwy’n credu bod Iesu wedi ei daflu fel carreg i lyn llonydd hanes a’n bod ni, hyd heddiw, yn profi’r tonnau mae’r garreg honno wedi ei gadael ar ei hôl. Diflannodd y garreg ond mae’r tonnau’n torri ar ein glannau ni dros gyfandiroedd byd a milenia amser.

Rhaid cydnabod bod elfennau megis ymerodraeth wedi hwyluso’r ymlediad hwnnw ond wrth graidd y neges mae’r person a’i hanes. Oni bai am ei ddilysrwydd o mae’r dewis o arwr (neu hyd yn oed wrth-arwr) i sefydlu mudiad o’i gwmpas yn un rhyfedd. A fyddai awduron ffuglen bropaganda yn dewis dychmygu arwr mor pathetig? Un a fu farw mewn modd mor anurddasol, wedi ei wawdio gan y tyrfaoedd ac hyd yn oed ei gefnogwyr ffyddlonaf wedi cefnu arno? Mae rhywun yn gwerthfawrogi myth y ‘brenin tlawd’ a ‘chadernid mewn gwendid’ ond heb fod â rhyw brofiad o’r Iesu hwn a fyddai dilynwyr cynnar y mudiad hwnnw wedi bod mor fodlon gosod eu hunain mewn lleiafrif peryglus o amhoblogaidd a marw dros arwr o’r fath pan oedd yna gymaint o ddewisiadau haws iddynt?

A bwrw bod y Testament Newydd wedi ei gyfansoddi dros ddegawdau ar ôl marw Iesu mae’n annhebygol y byddai hwn yn gymeriad y byddai unrhyw awdur nac awduron yn ei greu fel arwr i gynnull mudiad o’i gwmpas.

Yn yr un modd heb rym argyhoeddiad o’r gwir oedd yn hanesyddol agos mae’n annhebygol y byddai’r Iddewon hyn wedi cynnal y cof am Grist oddi fewn i’w traddodiad, cynnal ei stori yn a thrwy’r synagogau nes yn y diwedd bod traddodiad newydd, crefydd newydd, oedd hyd yn oed yn addoli ar ddiwrnod gwahanol, yn tyfu allan o’r traddodiad hwnnw.

Dyna’r ffeithiau, y logos hanesyddol, y tonnau sy’n torri ar ein glannau ni heddiw ers i garreg yr Iesu gael ei thaflu i mewn i’r llonyddwch.

Ond erys o leiaf dau gwestiwn ym meddwl y lleygwr yma. Beth os taw creadigaeth lenyddol yn unig, wedi ei greu i hyrwyddo achos cariad, gras a chyfiawnder, oedd Iesu? A yw hynny’n gwneud gwahaniaeth?

Ac os yw hynny’n wir ai peidio, beth mae hynny’n ddweud am dduw a’i fodolaeth?

Er fy mod, ar y cam hwn yn fy nhaith, yn credu ym modolaeth hanesyddol Iesu, mae’n rhaid cydnabod bod ein hadnabyddiaeth ohono yn greadigaeth fytholegol y dychymyg dynol (dyn yn llythrennol). O seilio ein byw a’n bod ar esiampl Iesu yn y Testament Newydd rydym yn seilio hynny ar blot, naratif a deialog a grëwyd ar ei gyfer gan nifer o awduron dros sawl degawd. Diflannodd y graig dan y dŵr, gadawyd ninnau’n darllen y tonnau. Mae’n rhaid i ni bwyso ar y fytholeg, a honno’n fytholeg sydd wedi gweu ei hun i mewn i ddefnydd hanfodol ein traddodiad diwylliannol, cymdeithasol a chyfreithiol dros y canrifoedd. Hon yw’r ffenest rydyn ni wedi ei hetifeddu ar y byd.

Ond o ddilyn y ddelwedd o Iesu y garreg yn cael ei thaflu i lyn llonydd hanes, a bwrw bod pob tystiolaeth o’i fodolaeth hanesyddol o wedi diflannu o dan y dŵr, onid oes rhaid holi pwy neu beth daflodd y garreg?

Duw?

Mae rheswm, mae’r logos, yn mynnu nad oes dim duw hollalluog yn eistedd ychydig uwchlaw’r cymylau yn edrych i lawr arnon ni. Wnaeth y duw hollalluog hwnnw erioed greu’r byd, felly doedd dim perffeithrwydd hanfodol, nac ychwaith unrhyw gwymp, dyw gwyrthiau ddim yn bosibl ac mae hynny’n cynnwys y geni gwyrthiol, ac yn yr un modd dyw codi’r meirw ddim yn bosibl.

Felly, os nad yw’n rhesymol credu mewn duw hollalluog na gwyrthiau goruwchnaturiol, beth mae’r Iesu hanesyddol/mytholegol yn ei ddweud wrthym am fodolaeth unrhyw fath o ddwyfoldeb?

Mae’n mynnu bod pobl wedi gweld rhinweddau anghyffredin y dyn hwn: ei gariad dieithriad, ei barodrwydd i estyn at yr ymylon a thros pob ffin gymdeithasol a gwleidyddol, ei barodrwydd i faddau, i dawelu’r dyfroedd a’u corddi, mewn modd ddychrynodd awdurdodau crefyddol ei oes. Gwelsant ei gariad a’i ddewrder a daethant i’r casgliad na allai hyn fod yn ddim ond mynegiant o’r dwyfol.

Hwn yw mantra’r Esgob Spong:

Rwy’n gweld Duw fel ffynhonnell bywyd sy’n ehangu fy ngallu i fyw; i fyw i’r eithaf.
Rwy’n gweld Duw fel Ffynhonnell Cariad sy’n fy rhyddhau i garu y tu hwnt i unrhyw rwystr; i garu’n afrad.
Rwy’n gweld Duw fel Sylfaen Bod sy’n rhoi’r dewrder i mi i fod y cyfan a alla’i fod.
Trwy fyw i’r eithaf rwy’n gwneud y Duw sy’n fywyd yn weladwy.
Trwy garu’n afrad rwy’n gwneud y Duw sy’n gariad yn weladwy.
Trwy fod y cyfan a alla’i fod rwy’n gwneud y Duw sy’n Sylfaen Bod yn weladwy.[11]

Mae’n prysuro, wrth gwrs, i fynnu nad cam tuag at greu credo neu ddogma yw’r mantra yma!

Nid dweud y mae o mai rhyw Dduw allanol sy’n creu bywyd ond mai Duw yw’r grym sy’n gyrru popeth i fynnu byw, pob anifail a phlanhigyn a pherson sydd dan yr amgylchiadau anoddaf un yn ymdrechu i’r eithaf i fyw. Iddo fo y grym hwnnw yw’r dwyfol. I fod yn driw i rym y dwyfoldeb hwnnw mae angen cariad a dewrder. Trwy wneud hynny rydym yn amlygu’r dwyfoldeb yn ein byw bob dydd.

Roedd Iesu’n amlygiad perffaith o’r dwyfoldeb hwnnw.

Os byddwn i am holi unrhyw un i fy nilyn i chwilio am y nodwydd Gristnogol honno yn y das wair fytholegol hanesyddol, yn y fan hyn fyddwn i’n cychwyn.

Ble ydw i ar fy map?

Felly ble ydw i wedi cyrraedd ar fy nhaith?

Nid wyf eto’n barod i gefnu ar draddodiad fy mam a nhad, er fy mod yn credu y byddaf yn dyst i’w derfyn.

Rwy’n cynhesu at y syniad o Gristnogaeth Cynnydd sy am weld cynnydd yn hytrach na chyni, ac sydd am wneud hynny trwy gynyddu dealltwriaeth a gwerthfawrogiad o arwyddocâd a gwirionedd y stori Gristnogol.

Nid wyf yn credu mewn Duw hollalluog, ond rwy’n dal i chwilio am ryw ddwyfoldeb.

Rwy’n credu yn Iesu (hanesyddol a/neu fytholegol) ac yn arwyddocâd ei ddysgeidiaeth a’r angen am ei ddysgeidiaeth heddiw yn fwy nac erioed.

Nid wyf yn siŵr sut mae hyn oll yn gorgyffwrdd.

Ac wrth gwrs rwy’n gwybod mai mynnu fy mod yn maddau fyddai Iesu!

Ble nesaf i’r traddodiad?

Os yw addoliad i ddatblygu mae’n rhaid i’r iaith a ddefnyddiwn fod yn onest a dealladwy. Mae’n rhaid clirio’r llwybrau o hen dyfiant. Allwn ni benderfynu gwneud hynny neu beidio. O wneud hynny, mae’r cwestiwn yn aros lle a sut fyddwn ni’n defnyddio’r eirfa honno? Ymysg ein gilydd wrth erchwyn gwely galar? Yn y wasg ac ar y cyfryngau cymdeithasol? Ac os bydd y geiriau’n denu, i ble ac at be fyddan nhw’n denu? I hen gapeli ac eglwysi sy’n oer a chyntefig? Ia, efallai mai dyna’n union lle mae pobl am fynd. Ond efallai y byddan nhw’n chwilio am amrywiaeth o leoedd? Pa fath o leoedd fydd rheiny?

Ond nes bod y neges a’r iaith yn gyfoes a gonest fydd rheiny ddim yn gwestiynau y bydd rhaid i ni boeni amdanyn nhw.

Ond yna yn rhywle mae’r tyndra rhwng y daith bersonol a’n taith ni fel teulu. Mae fy ymchwil personol i yn un peth. Peth arall yw lle rwy’n gweld fy hun yn eistedd yn y teulu Cristnogol a sut rwy’n gweld fy hun yn cyfrannu at, ac yn dwyn nerth o fforwm ffydd yn y Gymru gyfoes.

 

Llechen lân neu flagur newydd?

Mae Llyfr Glas Nebo, nofel ysbrydol, ysgubol, Manon Steffan Ros, yn gosod yr her honno i ni. Mae’r bachgen ifanc yn y nofel ôl-apcalyptaidd honno yn darganfod y Testament Newydd am y tro cyntaf ac yn hoffi’r Iesu mae o’n ei ganfod. Dyna ochr gadarnhaol y geiniog. Ochr negyddol y geiniog yw mai ar ôl Y Terfyn niwclear, ar ôl glanhau’r llechen, ac yn wir ei chwalu’n rhacs, yn unig, mae modd mynd yn ôl at yr hanfodion.

Nid coeden Cristnogaeth yw’r unig ddehongliad o’r hanfodion hyn ond hwn yw’n dehongliad ni. Yn y traddodiad hwn y gwreiddiwyd ni. Hon yw’n ffenest ni ar y byd. Ac os yw’r ffenest honno wedi cracio ac hyd yn oed wedi chwalu i’r fath raddau nes ein bod yn agored i bob drycin, nid wyf eto yn barod iddi gau ar y goleuni.

[1] Elizabeth Wallace, Jesus Christ In His Own Words, (Xulon Press, 2009).

[2] Wolsey, Roger, Kissing Fish: Christianity for People Who Don’t Like Christianity, (Xlibris, Corp., 2011).

[3] Borg, Marcus, Evolution of the Word: Reading the New Testament in the Order it Was Written, (HarperOne, 2012).

[4] Spong, John Shelby, Biblical Literalism: A Gentile Heresy, (HarperOne, 2016), t. 3.

[5] Karen Armstrong, The Case For God (Vintage, 2009).

[6] Havel, Vaclav, ‘Gair am Eiriau’, O’r Pedwar Gwynt (Haf 2018), tt. 28-9.

[7] Harari, Yuval Noah, Homo Deus: A brief history of tomorrow (Vintage, 2017), tt. 171-3.

[8] Nid yw’r arbenigwyr yn gallu cytuno ar union darddiad y dyfydniad hwn.

[9] National Centre for Social Research, British Social Attitudes 35 (2017) http://www.natcen.ac.uk/media/1469605/BSA-religion.pdf , http://www.natcen.ac.uk/news-media/press-releases/2017/september/british-social-attitudes-record-number-of-brits-with-no-religion/

[10] John Shelby Spong, Unbelievable: Why Neither Ancient Creeds Nor the Reformation Can Produce a Living Faith Today (HarperOne, 2018).

[11] Spong, John Shelby, Unbelievable: Why Neither Ancient Creeds Nor the Reformation Can Produce a Living Faith Today, (HarperOne, 2018), t. 283.

Dechrau – tystiolaeth y beirdd

Tystiolaeth y Beirdd

Jane Aaron

i)   Yn y dechreuad yr oedd ynni. Proses yw ynni; nid yw’n sefydlog. O brosesau ynni y daeth bywyd a’r bydysawd. Mae ynni ymhob uned byw.

Gweler Dylan Thomas, ‘The force that through the green fuse’ [1934], Collected Poems, t.8

The force that through the green fuse drives the flower
Drives my green age….
The force that drives the water through the rocks
Drives my red blood…

ii)   Wedi marwolaeth yr uned, rhyddheir yr ynni i fodoli mewn unedau eraill

Gweler R. J. Derfel, ‘Ryfeddwn i Ddim Pe Gwyddwn’, Caneuon (1891), t. 115.

Marwolaeth a bywyd nid ydynt
Ond rhannau gwahanol o’r un:
Mae bywyd yn famaeth i angau,
Ac angau yn famaeth i ddyn;
Marwolaeth nid oes heb fywyd,
Na bywyd heb angau ei hun.

Mae bywyd llysiau y meysydd,
A bywyd holl bysgod y byd;
A bywyd pryfaid y ddaear,
A’i holl anifeiliaid i gyd –
Yn un a bywyd dynoliaeth,
Mewn natur a tharddiad o hyd.

Does modfedd o bridd y ddaear
Na fu lawer milwaith yn fyw;
Na bywyd ychwaith yn aros,
Na fu lawer milwaith yn wyw:
Y mater oedd gynt yn farw
Yr awron a wêl ac a glyw.

iii   Unwaith iddi ddechrau dod i ddeall ei sefyllfa, ei bod yn rhan o broses sy’n para’n dragwyddol, ond bod ei rhan hi ynddi yn fyrhoedlog, mae’r uned yn ceisio deall ei pherthynas â’r broses. Yr esboniad mwyaf cadarnhaol a chalonogol hyd yn hyn – ‘Ynni, cariad yw’. H.y. mae ynni o blaid bywyd, ac yr ydym yn ei brofi ar ei orau trwy gydymdeimlo mor eang ag sy’n bosib gyda phopeth byw. Wrth ymwrthod felly â’r meddylfryd hunanganolog, rhyddheir yr uned i fyw’n llawn yn y foment.

 

Gweler llythyrau John Keats:

‘I scarcely remember counting upon any Happiness – I look not for it if it be not in the present hour – nothing startles me beyond the Moment. The setting sun will always set me to rights – or if a Sparrow come before my Window I take part in its existence and pick about the Gravel.’ (22 Tachwedd1817); ‘Negative Capability; that is, when man is capable of being in uncertainties, Mysteries, doubts, without any irritable reaching after fact & reason… remaining content with half knowledge.’ (21 Rhagfyr, 1817)

 

Dechrau – dyneiddiaeth o’r newydd

Dyneiddiaeth o’r Newydd: Troi yn ôl at Gristnogaeth

 Huw L. Williams

 Cyflwyniad

Daeth myfyrdodau Aled Jones Williams, Cynog Dafis a Gareth Wyn Jones ar Gristnogaeth a chrefydd ar adeg amserol iawn o’m rhan i. Yn sosialydd ac athronydd gwleidyddol, rwyf wedi bod ers tro yn myfyrio ar gyfyngderau’r chwith, a’r methiant i gynnig syniadaeth radical yn dilyn brwydrau aflwyddiannus y mwyafrif o’r gwladwriaethau comiwnyddol, a meddiannu sosialaeth ddemocrataidd gan drydedd ffordd Anthony Giddens, Blair, Brown a’u tebyg. Profwyd canlyniadau cymysg yr ail duedd gan y Cymry yn gymaint â neb – gyda thwf dros dro mewn safonau byw, ond heb y diwygio strwythurol i’r sustem neo-ryddfrydol a fyddai’n caniatáu lefel gynaliadwy o hunangynhaliaeth i’n cymunedau. Ceir amryw resymau dros y methiannau yma, ond mae yna un rheswm yn benodol sydd yn berthnasol i’r drafodaeth hon, sef yr hyn a ddehonglaf yn fras fel gwacter ysbrydol y chwith cyfoes.

Adlewyrchir hyn, yn fy marn i, yn niffyg ymwneud deallusol gyda’r ‘ysbryd’ yn y traddodiad hwn bellach, ac yn ymarferol, wanychu’r ysbryd cymunedol fu’n gonglfaen y sosialaeth fyw a gweithgar a fu ar gerdded am gyfnodau helaeth o’r 20fed ganrif (ac yn wir y rhyddfrydiaeth gymdeithasol a oedd yn rhagflaenydd iddo). Nid pawb fyddai’n cytuno’r gyda’r farn bod syniadaeth wleidyddol yn estyniad o safbwynt moesegol ar fywyd, ond wedi’i ddehongli fel athroniaeth ddyneiddiol, y pwynt allweddol ynghylch sosialaeth yw’r ffaith ei bod hi’n llawer anoddach meithrin y cydsefyll a’r undod cymdeithasol all yrru gwelliannau i’r lliaws, heb bresenoldeb ysbrydol yn gynsail iddyn-nhw. Yn hanes diweddar Cymru mae Cristnogaeth, heb os, wedi bod yn gyfraniad sylweddol i’r ysbryd hwnnw (er fy mod yn dehongli ‘ysbrydol’ mewn ystyr ehangach na’r meddylfryd crefyddol).

O gydnabod y diffyg hwn yn ein disgwrs gwleidyddol ar y chwith, cyfyd yn ogystal y sylweddoliad bod tueddiadau gwleidyddiaeth y gorllewin dros y degawdau diwethaf yn gyffredinol wedi gwthio o’r neilltu y trafod gynt o gwmpas gwerthoedd, moesau a phosibiliadau’r ewyllys dynol. Glynu y mae’r consensws syniadaethol o gwmpas cyfalafiaeth, a’r trafod yn cael ei gyfyngu i rôl rheoleiddio’r wladwriaeth, a hyd a lled yr ailddosbarthu o fewn y drefn honno. Nid yw egwyddorion gwaelodol na’r agweddau ysbrydol sy’n cyfrannu at y fath syniadau wedi bod yn y fantol ers tro byd. I raddau, gwelir canlyniadau hyn ym mhoblogrwydd y dde eithafol sydd wedi cynnig ateb syml i’n problemau cyfoes: mai estroniaid yw’r drwg yn y caws, yn hytrach na’r syniadau rydym yn llywodraethu ar eu sail. Daw apêl i’r ysbryd yn y syniadaeth hon hefyd, gan ddyrchafu’r wladwriaeth i ryw statws cyfrin.

Nid dadleuon o’r newydd mo’r rhain wrth gwrs – darllenwch ‘Argyfwng Gwacter Ystyr’ J. R. Jones a’i sôn am y gwrthchwyldro ffasgaidd. Deillia’r gwrthchwyldro hwn, i raddau helaeth, o farwolaeth yr ysbryd rhyddymofynnol Protestannaidd, yn ôl JR. Gyda’r gwacter daw ofn a dicter a’r angen am rywbeth i’w lenwi. Ymateb JR yw ceisio’r ysbryd Cristnogol o’r newydd.

Nid annheg, gobeithio, yw dehongli prosiect y triawd cyfoes – ar un wedd – fel ymgais i geisio adnewyddu’r diwylliant anghydffurfiol yn rhannol, o leiaf, oherwydd y lles ehangach a ddaw o hynny, boed o safbwynt ysbrydol, gwleidyddol neu amgylcheddol. Wrth gwrs, ei adnewyddu trwy ieithwedd, gweithgarwch a syniadau’r diwylliant penodol yna yw’r nod; o safbwynt y dyneiddiwr na fuodd yn rhan weithredol o’r diwylliant hwnnw (pwysleisiaf gweithredol, oblegid trwy fy addysg a’m magwraeth roeddwn yn rhan ohoni waeth beth oedd fy marn ar y peth) y cwestiwn sy’n codi yw, a oes rhywbeth i’r gweddill ohonom i’w ddysgu o’r ymdrechion yma?

Yn wir, amheuaf nad oes yna gynulleidfa fwy cydymdeimladol i’r dadleuon ger bron ymysg y sawl sydd ar y tu allan, yn hytrach na’r rhai sydd ar y tu fewn i’r sefydliad crefyddol; y ni, wedi’r cyfan, fydd y rhai sydd yn debyg o fod wedi derbyn y dadleuon gwyddonol yn barod, ac yn chwilota am, neu ag angen, maeth ysbrydol yn wyneb heriau’r dydd. Oblegid er bod yna nifer yn ein mysg a fydd yn adnabod ein hunain yn ddyneiddwyr, a nifer eraill a fyddai am adnabod eu hunain felly wedi esboniad o’r ddelfryd, prin iawn mewn gwirionedd yw unrhyw fyfyrio ar sail ysbrydol neu athronyddol y safbwyntiau rheiny. I ddefnyddio’r eirfa y mae Cynog yn hoff o’i ddefnyddio, ar fenthyg o Karen Armstrong, rydym yn hyddysg yn y logos – byd rheswm a ffaith, realiti gwrthrychol, byd datrys problemau, byd empeiriaeth – ond yn dlawd o safbwynt y mythos – byd y dychymyg creadigol, byd chwedl, stori, myth a symbol.

Yn wir, yr wyf am ddadlau bod ar y prosiect dyneiddiol angen dybryd am fyfyrio ar faterion yr ysbryd, ac nid yn unig oherwydd y problemau sy’n dilyn o safbwynt sicrhau gwleidyddiaeth ryddfreiniol. Yn fwy sylfaenol na hynny, mae’r prosiect hwn (yn wir yn dilyn dadansoddiad JR o natur hunan-ddifäol yr ysbryd Protestannaidd) mewn peryg o’i danseilio ei hunan, gan adael cymdeithas gyfoes heb yr un ffynhonnell o ffydd a all gynnal, a chynnig sail i, egwyddorion moesol a gwleidyddol y gymdeithas honno.

Gwelir yng ngwaith diweddar yr athronydd Jurgen Habermas y cyfyngiadau sy’n canlyn o ddeall ein hunain a’n ymrwymiadau moesol heb ystyriaeth o’r crefyddol a’r ysbrydol, ac yn hynny o beth awgrymaf wrth ymateb mai man cychwyn priodol inni yng Nghymru yw’r traddodiad crefyddol rydym yn rhan ohoni – ein mythos ni. Gan droi at yr hanes hwnnw, a rhoi sylw penodol i Morgan Llwyd, awgrymaf fod yna syniadau ac ystyriaethau o sylwedd i’r dyneiddiwr a modd I ddeisyf deunydd ysbrydol o’r newydd. Y mae’r un peth yn wir am y datblygiad diweddaraf yma yn y drafodaeth yng Nghymru.

Wrth gloi, rwyf yn myfyrio ar sut y mae modd i’r logos gwyddonol a’r mythos Cristnogol gwrdd yn y meddwl modern seciwlar er mwyn hyrwyddo dyneiddiaeth o’r newydd. Ni fydd y dyneiddiwr modern yn gallu mabwysiadu Duw yn ei ffurf draddodiadol yn ei fythos, ond gall ddefnyddio dychymyg, creadigrwydd, chwedl, stori, myth a symbol er mwyn ail-ddehongli’r hyn a ŵyr trwy logos, a thrwy hynny feithrin bywyd ysbrydol.

 Dyneiddiaeth Seciwlar

Un o broblemau dyneiddiaeth fel credo yw’r ffaith ei bod yn bodoli ar gymaint o wahanol weddau. Bron na all rhywun awgrymu erbyn hyn debygrwydd rhwng rhyddfrydiaeth a dyneiddiaeth, yn yr ystyr bod y ddau yn cael eu hystyried yn syniadaethau mor boblogaidd nes bod eu conglfeini wedi cael eu trwytho mewn amryw syniadaethau eraill. Maent bellach yn gweithredu fel syniadau ‘default’ o fewn y gymdeithas. Daw peryg yn sgil hyn i’r naill a’r llall, yn yr ystyr nad yw’r gymdeithas yn gyffredinol yn myfyrio ar eu ‘synnwyr cyffredin’ a’i gadw’n bresennol, yn llachar ac yn hyddysg. Yn wahanol i ffydd grefyddol, ymhellach, nid yw dyneiddwyr ar y cyfan yn ymgasglu nac yn ymwneud yn y math o ddefodau a thrafod sydd yn cynnal a bywiocáu eu hegwyddorion. Nid yw’r rhelyw o ddyneiddwyr yn ymwybodol eu bod yn ddyneiddwyr oherwydd nid ydym yn trafod y peth.

Mewn amgylchiadau o’r fath, mae cryfder ag egni ysbrydol unrhyw gred yn rhwym o wegian. Fodd bynnag, dadleuaf fan hyn bod yna broblem ddyfnach, fwy strwythurol i ddyneiddiaeth fodern sydd yn peri bod ei dycnwch a’i pherthnasedd bob amser mewn peryg. Mae’r broblem yma’n deillio o hanfodion y credo, a’r tensiwn sydd yn cael ei amlygu rhwng yr amryw werthoedd. Eto, nid oes modd o reidrwydd adnabod yr egwyddorion yma trwy un ffurf o ddyneiddiaeth, rhag gwthio o’r neilltu ffurf arall, ond y mae modd enwi rhai nodweddion cyson, neu’r hyn y byddai’r athronydd Ludwig Wittgenstein yn eu galw’n ‘debygrwydd teuluol’ lle nad oes yr un rhinwedd anhepgorol ond lle mae nifer o nodweddion tebyg yn gorgyffwrdd ymhlith grŵp.

Y teulu yma yn achos dyneiddiaeth gyfoes fyddai: dyrchafu’r dull gwyddonol o ddeall y byd, a ystyrir yn ffurf ar wybodaeth sydd yn gwadu bodolaeth Duw, gan ymwrthod â’r goruwchnaturiol; yn absenoldeb Duw neu endid o’r fath, derbyniad o’r syniad nad oes i’r bydysawd ystyr neu bwrpas adnabyddadwy; bod tynged dynoliaeth wedi’i bennu gan ddynoliaeth trwy weithrediad rheswm ac awtonomi personau; bod gweithredoedd moesol wedi’u strwythuro gan anghenion bodau dynol ac nid unrhyw ymgais i gyd-fynd ag ewyllys Duw. Yr hyn sydd yn werth ei nodi o ddatganiad o’r fath (sydd yn rhyw fath o amalgam o ddatganiadau geiriaduron athroniaeth), yw’r ffaith bod dyneiddiaeth wedi cael ei diffinio erbyn hyn mewn gwrthgyferbyniad i, os nad gwrthodiad o, grefydd.

Mae hyn o bwys canolog yng nghyswllt y drafodaeth hon – oherwydd y pwyslais ar y cyswllt yn hytrach na’r gwrthddweud. Yn ehangach, mae’n amlygu tueddiad i wthio o’r neilltu gysylltiad hanesyddol pwysig. Os meddyliwn am y bennod hanesyddol bwysicaf o safbwynt amlygiad dyneiddiaeth fodern, rhaid cofio nad oedd y Dadeni Dysg yn wrth-Gristnogol yn ei hanfod; yn wir roedd nifer o’r Eglwys ynghlwm â’r diwygiad yma, ac yn edrych am ysbrydoliaeth o’r oes glasurol er mwyn dehongli Cristnogaeth o’r newydd.

Byddai’r term ‘dyneiddiwr Cristnogol’ yn ddisgrifiad teilwng hefyd o’r ffigwr amlycaf yng ngogledd Ewrop yn y cyfnod modern cynnar, sef Erasmws; dyma wrth gwrs yr unigolyn mwyaf dylanwadol wrth ledu tueddiadau deallusol y Dadeni Dysg i orllewin Ewrop. Pwysleisia gallu’r unigolyn am hunanwellhad a phwysigrwydd dysg wrth ddyrchafu dynoliaeth, ac ‘athroniaeth Crist’ yn deitl ar ei raglen addysgu. Ym myd yr Oleuedigaeth, er gwaetha’r sgeptigrwydd tuag at sefydliad yr Eglwys, ni fynnodd y mudiad dyneiddiol yma waredu [alltudio?] Cristnogaeth o’r gymdeithas. I’r gwrthwyneb, mae nifer o athronwyr mawr y deunawfed ganrif – Richard Price y Cymro yn eu plith – yn aros yn driw i’w ffydd ac yn gosod cred yn Nuw ochr yn ochr â datblygiad rhesymegol dynoliaeth. Roedd hyd yn oed Kant, athronydd mwya’r cyfnod, ac un a gysylltir yn anad neb â rhesymoliaeth, awtonomi’r unigolyn a theyrnas rheswm, yn cynnig bodolaeth Duw fel cynsail moesoldeb.

Yn wir, dim ond yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg y daeth yr ewyllys i ladd Duw yn rhan ganolog o’r traddodiad dyneiddiol, gyda Marx yn datgan mai crefydd yw ‘opiwm i’r lliaws’, y llesyddwyr yn dadlau mai hapusrwydd dyn yw’r egwyddor uchaf un, a Nietzsche wrth gwrs yn honni marwolaeth Duw. Erbyn yr 20fed ganrif roedd empeiriaeth foel wedi cydio, a’i gwreiddiau yn sgeptigaeth David Hume, a bodolaeth Duw bellach yn gysyniad nad oedd yn cyd-fynd â thueddiadau positifistiaeth yr oes. Dyma’r meddylfryd y dadleua Dewi Z. Phillips yn ei erbyn, gan nodi nad oedd modd i Dduw oroesi lle roedd Cristnogion yn mynnu ei bersonoli, sef fel bod goruwchnaturiol, a lle’r oedd diwylliant empeiraidd yn ei anterth ac yn mynnu tystiolaeth ‘wyddonol’ o’r fodolaeth honno. Mewn ymateb i gyfyng gyngor o’r fath y mae JR yn troi at y syniad o ‘waelod bod’ fel disgrifiad o’r Duwdod.

Yr empeiriaeth yma sydd erbyn hyn, yn amlwg, yn nodweddiadol o’r hyn a ystyrir yn ddyneiddiaeth, er gwaetha’r traddodiad amgenach, ond nid pob athronydd sydd yn mynnu gwarafun ffydd. Mewn gwirionedd, mae’r ddau brif athronydd yn y traddodiadau mawr – y dadansoddol Eingl-Americanaidd a’r Cyfandirol – sef John Rawls a Jurgen Habermas – ill dau yn gwneud lle i grefydd oddi fewn i’w syniadau gwleidyddol. Iddynt hwy, yn enwedig yn y gymdeithas amlddiwylliannol sydd ohoni, y mae dehongliadau gwahanol o natur bywyd yn anochel. Rôl athroniaeth, yn hytrach na’u herio, yw dychmygu cyfundrefn sy’n caniatáu cyd-fyw’r safbwyntiau yma. Dyrchefir athroniaeth felly i lefel y cymdeithasol, gan neilltuo trafodaethau crefyddol a metaffisegol am hanfodion bodolaeth i’r moesegol (ethical) beunyddiol. Canolbwyntia arbrofion meddyliol y ddau ar yr egwyddorion moesol (moral) neu’r amodau delfrydol ar gyfer syniadau a strwythurau sy’n caniatáu i bobl gyd-fyw mewn cyflwr o gyfiawnder a digonedd. Cyhyd â bod eu credoau yn rhai sydd yn parchu rhyddfreiniau eraill, nid oes lle i athroniaeth eu cwestiynu.

Er y lle y mae athroniaeth o’r fath yn ganiatáu i’r meddwl crefyddol, erys problemau o ran y berthynas rhwng crefydd a’r meddylfryd empeiraidd, fel â amlygir yng ngwaith mwy diweddar Habermas. Er bod Habermas o’r farn nad oes lle i gredoau crefyddol ym maes athroniaeth, a bod hwnnw’n faes sy’n ymwneud gyda’r egwyddorion moesol rheiny sydd yn gyffredinol a chyfanfydol y gellir eu rhannu ymysg pawb, mae’n gweld cyfyngiadau [?] i’r syniad yma yn wyneb heriau’r dydd. Yn benodol, wrth weld datblygiad gwyddoniaeth a’r modd y mae posibiliadau’r maes yn herio ein canfyddiadau o’r hyn sydd yn ganolog i’r natur ddynol, awgryma mai iaith a chredoau crefydd sydd yn fwyaf abl i ymateb. Hynny yw, yn y bôn, er mwyn amlygu ymateb moesegol priodol i rai o’r datblygiadau yma, rhaid cwympo yn ôl ar syniadau ynghylch y natur ddynol a wreiddir yn amlwg yn y traddodiad hwnnw. Sut arall y mae sôn am ac ynganu syniadau am neilltuoldeb y natur ddynol mewn modd digon grymus er mwyn gwrthwynebu’r datblygiadau yma?

Dyma ein harwain at y tensiynau o fewn dyneiddiaeth fodern a grybwyllais uchod, oblegid mae cyfyng-gyngor Habermas – o fod yn gorfod apelio at iaith crefydd, er iddo ei gomedd eisoes o drafodaeth y gyhoeddfa – yn amlygu problemau mwy cyffredinol yn y diwylliant empeiraidd cyfoes. Yr hyn a welwn yn ei drafodaeth yw enghraifft o’r modd y mae dyrchafu gwybodaeth wyddonol o’r byd yn codi cwestiynau dyrys am statws dyrchafedig dynoliaeth, oblegid y mae’r dull yma o ddeall y byd yn gallu ein harwain at safbwynt rhydwythol (reductionist) o’r byd hwnnw: bodau ffisegol heb werth intrinsig mewn bydysawd dibwrpas, yn ddim byd mwy na’r deunyddiau materol y maent wedi cyfansoddi ohonynt. Yn wir, mae’r safbwynt yma yn milwrio yn ogystal yn erbyn ystyried pobl yn fodau rhesymegol gydag ewyllys rhydd; yn hytrach rydym megis peiriannau wedi’u rhag-gyflyru i weithredu yn ôl deddfau natur – safbwynt sydd yn ei gwneud hi’n anos o lawer i feddwl am bobl yn nhermau moesol gan nad yw’r gallu’n hysbys i berson ddewis mewn modd hunan-benderfynol rhwng y da a’r drwg. Yn nhermau Kant, mae’r safbwynt empeiraidd yma yn creu darlun o unigolyn sydd yn gaeth i heteronomi yr ewyllys (hynny yw, cymhellion sydd yn deillio o’r tu allan, yn hytrach nag o ewyllys ‘mewnol’, rhydd yr unigolyn).

Mae’r fath olwg lom ar y natur ddynol yn tanseilio agwedd ddyrchafedig dyneiddiaeth: y mae rheswm a rhyddid dan warchae, y mae moesoldeb yn ymddangos fel rhith yn unig, a’r gallu i greu ystyr teilwng i fodolaeth yn freuddwyd gwrach, mewn cymdeithas o bobl fydd ar y gorau yn gallu dychmygu eu ‘da’ yn nhermau’r pethau yna sydd yn diwallu’r anghenion mwyaf bas. Dyma ganlyniad tra-arglwyddiaeth y dull gwyddonol heb ystyriaeth o’r hyn sydd y tu hwnt iddo; a dyma ddarlun o’r natur ddynol a natur y gymdeithas nad sydd, gwaetha’r modd, yn gwbl ddieithr inni.

Problem sylfaenol sy’n codi o safbwynt y ddyneiddiaeth ddigrefydd fodern felly yw sut y mae cynnal statws dyrchafedig dynoliaeth, a sicrhau’r gallu i ddehongli pwrpas neu ystyr digon sylweddol i’n bodolaeth, er mwyn cynnal fframwaith moesol-gwleidyddol sydd yn gydnaws gyda’r ddelfryd o gymdeithas sydd wedi ysbrydoli ein gwareiddiad gyhyd. Rhaid cydnabod, wrth gwrs, nad yw’r safbwynt crefyddol yn gwarantu llwyddiant o safbwynt cymdeithas sydd yn parchu’r elfennau rheiny, ond rhaid derbyn man lleiaf fodolaeth cysyniadau a disgwrs sydd o’u hanfod yn cynnig y sylfeini yma mewn modd echblyg. Er bod modd eu camddehongli, nid ydynt mewn peryg o fynd ar ddisberod yn yr un modd ag iaith foesegol ac ysbrydol y bychanfyd trwyadl empeiraidd sydd ohoni.

Gwedd ar y Mythos Cristnogol, Dyneiddiol, Cymreig

Yn yr un modd felly ag y mae Habermas yn caniatáu’r crefyddol yn ôl i mewn trwy’r drws cefn i’r gyhoeddfa, af ati fan hyn i gloddio rhywfaint o hanes Cristnogaeth Gymreig mewn archwiliad cychwynnol o’r adnoddau crefyddol-moesegol sydd ar gael inni. Yn ddiddorol ddigon, mae yna ddadl i awgrymu bod y traddodiad Cymreig erioed wedi bod yn un o ddyneiddiaeth Gristnogol, os ydym yn fodlon, yn yr un modd â Pennar Davies, i gofleidio’r heretic Pelagius fel rhan ganolog o’n hetifeddiaeth. Oblegid yn groes i ddiwinyddiaeth Awstin, a fyddai’n cael ei hadnewyddu gan Calvin a Phrotestaniaid eraill, roedd ffydd y Brython hwnnw yn ddibynnol ar y cysyniad o’r ewyllys rhydd, a gallu’r unigolyn i sicrhau ei iachawdwriaeth ei hun trwy weithredoedd da.

Gwrthoda ddehongliad Awstin o’r pechod gwreiddiol, a’r syniadau dilynol ynghylch euogrwydd a llygredigaeth y bersonoliaeth ddynol, rhagordeiniad, a’r angen am ras trwythol Duw. Yn hytrach, ystyriwyd anufudd-dod Adda fel esiampl wael yr oedd pobl wedi’i hefelychu, a bod yr Iesu wedi cynnig cyfle iddynt o’r newydd, dim ond iddynt gymryd cyfrifoldeb a gweithredu ei ewyllys yn ôl ei ddysgeidiaeth. Natur ddiwygiol, obeithiol felly oedd i Gristnogaeth y Brython, yn gosod pwyslais dyneiddiol ar addysg ac awtonomi’r unigolyn – dan ddylanwad (chwedl Davies) dysgeidiaeth y Celtiaid a oedd yn rhannu rhai nodweddion gyda’r henfyd clasurol, paganaidd. Awgryma Davies ymhellach bod modd olrhain y syniadau yma yn chwedloniaeth y Cymry a’u barddoniaeth gynnar.

O safbwynt yr oes fodern, y mae’n amserol myfyrio ar waith y gŵr hwnnw rydym yn dathlu pedwar canmlwyddiant ei eni’r flwyddyn hon, sef Morgan Llwyd, ac mae modd gwneud hynny trwy ddehongliad ‘Pelagaidd’, dyneiddiol ohono. Yn wir, pe byddem am gymryd ambell efrydydd iddo ar ei air, haws o lawer yw olrhain agweddau ar ei ddiwinyddiaeth i Belagius nag i Awstin (er bod y trywydd hwnnw’n droellog braidd). Craidd y safbwynt hwn yw’r gred sydd gan Llwyd yn y goleuni mewnol: bod Crist yn llechu ynom bob un, a bod y sail yma o fod, yn cynnig inni’r ffordd yn ôl at waredigaeth. Dyma’n ‘stafell ddirgel’, y gred oedd yn ei gysylltu gyda Chrynwyr y cyfnod. Mae’r potensial am iachawdwriaeth eisoes yn gorwedd ynom ni felly, yn hytrach na bod angen ymyrraeth drwythol gras Duw. Yn wir, yn unol â syniadau Pelagius, gyda’r goleuni mewnol hwn mae gras Duw yn bodoli ym mhob un ohonom yn barod.

Ymhlyg yn y darlun hwn yn ogystal y mae’r cysyniad o berffeithrwydd, lle nad oes angen cyfiawnhad na sancteiddiad, na chwaith ymyrraeth gras, oherwydd bod y gallu am gynnydd a gwelliant ynom yn barod. Beth yw ystyr y pechod gwreiddiol o safbwynt y weledigaeth hon, felly, a beth oedd canlyniadau’r Cwymp, pan nad oes gofyn cael ein hadfer gan ymyrraeth gras trwythol Duw? Cyflwr o ddryswch a thyndra yw’r hyn sy’n amgylchynu’r sawl sy’n gwympedig; mae’r unigolyn wedi ymgolli ynddo’i hunan – yn ei ego a’i ymwybyddiaeth o’i hunan – yn hytrach na deall ei hunan am yr hyn yw-e, trwy adnabod Crist yn ei hunan. Yr adferiad sydd angen arnom yw’r hyn a ddisgrifir megis trawsffurfiad o’r henddyn mewn i’r dyn newydd.

Nid agosáu at Dduw y mae’r unigolyn yn y broses hon trwy ymgeisio a gweithio tuag at y goleuni, gymaint â rhoi’r gorau i’r hunan. Nid yn gymaint yr ewyllys gweithredol sydd ar waith yn y syniad yma, ond y syniad o’r person yn ildio i’r Duw sydd eisioes wedi’i osod ei hunan ynddo. Mae Crist wedi gosod ynom y goleuni mewnol, a mater o’i ddilyn ydyw. Trwy ymroi, neu ‘suddo’ i’r ymwybyddiaeth honno mae modd adnabod ein pechod a’i ddileu. Ys dywed yr awdur, dyma drwytho’r goddefol â grym rhagweithiol. Rhaid dilyn esiampl Crist, a chaniatáu’r gair i siarad â ni a thrwom ni: ‘meithrin hunanymwadiad a throi’r ewyllys rhydd ar ôl ei oleuni mewnol’.

Yn ogystal ag agweddau dyneiddiol cyfundrefn feddyliol Llwyd, mae hefyd yn bwysig ystyried fframwaith ehangach y gyfundrefn honno – yn arbennig natur Duw a’i berthynas â’r unigolyn. Disgrifir yr hyn sydd yn faterol yn ‘ddiddim’, mewn cyferbyniad gyda’r ‘Dim’, sef ffynhonnell a gwreiddyn popeth a’r hyn mae pob dim materol yn deisyfu dychwelyd iddo. Ar wahân iddo nid oes sylwedd arall: ‘pan chwenycho, geilw hwynt yn ôl iddo’i hun, a hwy a ddarfyddant. Y pryd hwnnw derfydd amser, fel pe llyncid afon ym môr tragwyddoldeb’.

Yn wahanol i fodau meidrol, materol eraill, mae’r Dim yn gorwedd yn enaid dyn, ‘hedyn yn naear naturiaeth’, sydd mewn perthynas â lledrith y creadigaethau gweledig. Mae’r hyn sy’n faterol felly yn ‘ddiddim’ yn yr ystyr nad ydy’r ‘Dim’ ynddynt. Mynegir y Dim yn y Gair – dyma’r Dim yn ei ddiriaethu ei hun. A thrwy’r Gair y tyfodd y Dim i fod yn rhan o ddynoliaeth: mae ysbryd a chydwybod dyn yn fynegiant uniongyrchol o’r Gair; hyn sydd yn golygu bod enaid dyn – yn wahanol i’r anifeiliaid – yn ‘dyfod allan o’r anfarwoldeb’. Y mae rheswm hefyd yn agwedd ar yr enaid, a dyma’r agwedd yn benodol sy’n gorfod ymgodymu â naturiaeth, cartref yr agwedd ymgorfforedig, materol o ddynoliaeth sydd y tu hwnt i’r ysbrydol.

Y Dim, wrth gwrs, yw Duw – ac yng Nghristnogaeth Morgan Llwyd ei natur anghyraeddadwy, gyfrin, sydd mor drawiadol i’r sawl sydd yn byw mewn oes lle mae ei gymeriadu fel y Bod Mawr yn gyfarwydd. ‘Nid hyn nac arall ydyw, eithr saif ymhell tu hwnt i bob disgrifiad ohono, ac yn gwbl wahanol i wybodaeth dyn amdano’ (ac yn awgrymu’r modd I’w achub unwaith eto yn yr oes empeiraidd sy’n mynnu tystiolaeth weledol o bob dim). Y mae’r Dim y tu hwnt i derfynau gofod ac amser – yr hyn sydd tu allan, na ellir mo’i weled, megis gwaelod bod J. R. Jones. Mae’r Duw personol Iddewig yn cael ei fynegi, ond megis datguddiad o’r Dim, y Duwdod sydd yn gefn ac yn waelod iddo. Trwy ddeall Duw megis ‘meddwl gweithgar y Duwdod yn ei fynegi ei hun’ cawn gyfuniad o ‘hanfod pur-digyfnewid athroniaeth Groeg a’r syniad Iddewig am Dduw personol.’

Yn olaf, mae stori’r ‘creu’ yng ngweledigaeth Morgan Llwyd yn bwysig nid yn unig o safbwynt deall natur y Duwdod. Pan ddisgrifia’r awdur y dechreuad, byddai modd eich esgusodi pe byddech chi’n deall taw dyma ddisgrifiad o’r Glec Fawr: ‘Allan o’r dyfnder llonydd daw’r hyn a elwir y ‘cynhyrfiad tragwyddol’, sef ‘ewyllys gweithgar’, a honno yn bwrw drych fel enfys o’r tu allan iddi.” Fe’i disgrifir fel dyhead y Dim am hunan-wybyddiaeth, gan greu’r byd ‘i weled ei gysgod ef ynddo,’ mynegiant o ‘Chwant yr ewyllys dragwyddol am ddifyrrwch a chwaraeyddiaeth.’ Mater yw pen draw a phen eithaf y broses hon, a’r creadwriaethau yma yn rhai sydd wedi ‘mynd allan o’u gwreiddyn, ac o’r herwydd aethant yn ddeunydd caled, tywyll, gweladwy’. Mae dyn yn ddelw arbennig oherwydd ynddo ef yn unig y mae ysbryd yn yr enaid. Mewn termau Hegelaidd, dyma’r Dim yn cyrraedd y cyflwr o hunan-wybyddiaeth trwy ddynoliaeth. Dyma natur dragwyddol y ddynoliaeth sy’n ei eithrio o’r creadigaethau eraill sydd yn adlewyrchu natur dros-dro mater: ‘Gweithdy Duw dros gyfnod yr edfryd’ tan iddo gael ei lyncu mewn goleuni diddarfod.

Dealla Richard Aaron y weledigaeth hon o’r Duwdod fel un sydd yn deillio o’r henfyd clasurol a syniadau Plotinus, Platonydd o’r Aifft, a’i ddylanwad ar Llwyd yn hysbys trwy astudiaeth hwnnw o’r cyfrinydd Almaeneg Jakob Boehme o’r 15ed ganrif. Meddai’r awdur ‘drwy’r sianel hon, llifodd meddyliau’r athronydd cyfrin Plotinus i mewn i feddwl ac i galon y genedl Gymreig… ar yr athroniaeth hon y’n codwyd ac y’n magwyd ni fel cenedl yn ystod y tair canrif ddiwethaf. Lle bynnag yr oedd tywyllwch – yn enwedig ynghylch pynciau byd a bod – daliwyd ar esboniad yr athroniaeth Neo-Platonaidd a ddysgwyd gan Morgan Llwyd, er goleuo’r tywyllwch. O ddigwydd i Gymro geisio athronyddu yn y pulpud neu yn yr Ysgol Sabothol, neu eto mewn ymgom ar aelwyd glyd, ni fydd y meddyliau hynny a geir am y tro cyntaf fel cyfangorff yn athroniaeth Plotinus yn llwyr absennol’. Dyma’r un athrawiaeth sy’n trwytho’r Storm, gwaith y bardd-athronydd amlycaf arall yn ein hanes – Islwyn.

Beth yn gryno sy’n nodweddu’r athroniaeth hon? Gwêl hanfod gweledigaeth Morgan Llwyd yn nealltwriaeth Plotinus: un tarddiad i bob bodolaeth sydd, sef Duw, a hwn yn unig sydd yn dragwyddol. Duw yw pob bodolaeth ond ‘nid fel mae pethau’n arwynebol ar wahân, ond fel maent mewn gwirionedd’. Bu gwahanu ohono gan greu dau fyd, yr ysbrydol a’r ‘hanner-sylweddol’. ‘Mater yw’r lefel iselaf o fodolaeth,’ yn gysgod, a ‘rhyw ddyhead am fod’. Ond trwy barhad y dwyfol ynddo, cymrai mater ffurf uwch oddi fewn i Ddyn: ffurf rheswm sydd fwyaf naturiol iddo, a thrwy hynny daw i feddu ar wybodaeth sy’n mynd â ni i’r Gwirionedd. Meddwl ar ei orau sydd fwyaf tebyg i natur y Gwir Sylwedd. Y mae dyn yn y byd materol hwn, ond y mae’r goleuni ynom ni am gyfnod byr wedi’i gyplysu gyda’r cnawd a’r materol. Yn wir, y mae’r goleuni yma sydd yn yr enaid yn ein tywys yn ôl i’r byd nefol. Perthynas hanfodol sydd fan hyn o safbwynt yr atyniad rhwng y goleuni a’r Dim: ‘Sylwn fod popeth a wahanwyd yn ceisio’r hyn y gwahanwyd ef oddiwrtho …Ymhob llai perffaith plannwyd dyhead nefol am y mwy perffaith.’

Trwy ddylanwad Morgan Llwyd ar y meddwl Cymreig, mae’n bosib honni y daeth yr hen ddylanwad dyneiddiol eto’n amlwg ym mywyd Cristnogol y genedl, ac y mae hanes Anghydffurfiaeth yng Nghymru ar y cyfan yn awgrymu atyniad y dylanwad hwn – oblegid er gafael Calfiniaeth ar y genedl yn nyddiau cynnar y diwygiad Methodistiaid ac yn wir ddiwinyddiaeth yr hen enwadau, yr elfennau efengylaidd, ymdrechgar, achubyddol oedd yn tanio’r mudiad. Yn wir, digon buan wedi tanchwa’r diwygiad, wedi troad y bedwaredd ganrif ar bymtheg, daeth yr ymdrechion i ddiwygio conglfeini’r ddysgeidiaeth honno, er mwyn ei gwaredu o’r elfen geidwadol hynny oedd yn tynnu’n groes i’r neges achubol a’r addewid o iachawdwriaeth. Erbyn canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg roedd credoau nifer helaeth o fewn y mudiad anghydffurfiol yn adlewyrchu’r math o resymoliaeth a fu’n nodweddiadol o Arminiaeth Richard Price, ac yn nes ymlaen, Henry Richard. Byddai’r fath syniadau’n sail i’r efengyl gymdeithasol a ledodd ar draws Cymru erbyn yr 20fed ganrif, oedd yn ymdrechu at gynnig yr amodau gorau i’r lliaws yn y gobaith o’u helpu i achub eu heneidiau. Ceir yn ymdrechion y mudiad heddwch rhwng y rhyfeloedd mynegiant o’r meddylfryd yma ar ei wedd ryngwladol. Gwerth nodi yn ogystal nad bygythiad mo gwyddoniaeth yn y cyfnod hwn, ond yn hytrach y sylfaen ddeallusol er mwyn gwerthfawrogi a sylweddoli gwychder creadigaeth Dduw.

A dyma atgoffa ein hunain o’r prosiect cyfredol sydd ar droed, sydd yn ei hanfod yn awgrymu safbwynt lled-debyg, lle mae gwyddoniaeth ac amgyffred o ryfeddodau’r creu yn ein harwain i gredu o’r newydd. Y gwahaniaeth sylfaenol gyda’r Gristnogaeth gynt, wrth gwrs, yw bod y safbwynt dan sylw yn hawlio bod safonau’r dulliau gwyddonol o wybodaeth yn gofyn ein bod ni’n rhoi’r gorau i gredu mewn Duw gwrthrychol, ac yn ein hannog yn lle hynny i feddwl am ffurfiau’r traddodiad hwn fel y mythos. I gloi, hoffwn fyfyrio ar botensial y mythos hwn o safbwynt y dyneiddiwr seciwlar cyfoes.  

Ffydd Seciwlar

O dreulio dim ond ychydig amser yn myfyrio ar agweddau o’r traddodiad Cristnogol Cymreig, pa gyfraniad sydd, neu ba adnoddau sydd, i’r dyneiddiwr cyfoes? A oes cynhaliaeth i fythos yr anffyddiwr? Yn gyntaf peth mae gwerth nodi bod y dyneiddiwr hwnnw yn gallu olrhain yn weddol ddidrafferth un traddodiad o fewn hanes Cristnogaeth Cymru sydd yn ymgysylltu’n lled agos â’r weledigaeth fodern. Yn sicr y mae pwyslais ar yr ewyllys rhydd a hunanreolaeth yr unigolyn a’r gymdeithas yn amlwg o fewn y traddodiad, y parch at addysg a gwyddoniaeth hefyd o bwys mawr. Meddyliwn am weithredoedd ymarferol megis ysgolion teithiol Griffith Jones, yr efengyl gymdeithasol a’r ffrwd amlwg o heddychiaeth fydd yn cyd-fynd gyda’r meddylfryd dyneiddiol. Byddai trafodaeth o athroniaeth foesol Richard Price hyd yn oed yn caniatáu adnabod un ffrwd a wahanodd moeseg oddi wrth y dwyfol ac ewyllys Duw, gan osod anghenion a rhinweddau dynol wrth galon y ffydd.

 Fodd bynnag, y cwestiwn penodol fan yma yw’r hyn y gall y traddodiad ei gynnig o ran creu’r mythos addas. Ceir gwerth mewn atgoffa’n hunain ar y pwynt yma o union ddadl Cynog. Rwyf am ei ddyfynnu’n helaeth:

“ ‘Parchedig-aeth’ (fy mathiad i i gyfateb, mwy neu lai, i’r gair Saesneg ‘awe’) yw hanfod y mater. Rhyw gyfuniad o fraw, syndod, rhyfeddod a dirgelwch sy’n cael ei ysgogi gan e.e., fawredd di-ben-draw, prydferthwch, llunieidd-dra, dewrder anhunanol, daioni dilychwin, athrylith greadigol, yw parchedig-aeth. Gall drygioni eithafol a hysteria torfol godi aeth ar ddyn, ond sôn am barchedig-aeth ydw i. Gall digwydd yn ddigymell – mi welwch bobl ar brom Aberystwyth yn syllu fel pe mewn perlesmair ar y machlud. Ond mae defodaeth grefyddol yn gwneud ati yn fwriadol i’w ennyn-e…

“Dyna ni nawr wedi cyrraedd y cydiad rhwng Crefydd a Moeseg. Rhywbeth tebyg i hyn: parchedig-aeth yn ennyn gostyngeiddrwydd mawr, hwnnw yn ei dro yn meithrin diolchgarwch am y fraint o gael bod a’r gallu i empatheisio ag eraill. A dyna ni’n cyrraedd cydymdeimlad, craidd y foeseg grefyddol…

  “Ond beth, yn ein cymdeithas ni, all feithrin y parchedig-aeth sy wrth wraidd y gwerthoedd yna? Fe ysbrydolwyd Williams Pantycelyn gan ddarganfyddiadau gwyddonol ei ddydd. Gymaint yn fwy o sgôp sydd i ninnau i ryfeddu erbyn hyn. Rhyfeddod gofod ac amser a’r bydysawd yn cychwyn yn ffrwydrad eirias y Glec Fawr. Yr helaethiad syfrdan a chreu’r atomau wedyn. Pellteroedd annirnad y bydysawd hwnnw, sy’n ymhelaethu’n wastadol…. Neu myfyriwch ar y ffaith mai llwch ar ffo o ffrwydrad heuliau, swpernofau, ym mhellafoedd y bydysawd, yw 93% o fàs ein cyrff ni. Ryn ni’n un â’r bydysawd. A’r peth ryfedda’n y byd yw’n bod ni, homo sapiens, y llychyn di-sôn-amdani ag ÿn-ni yn un o gilfachau pellennig bychain y bydysawd hwnnw wedi darganfod hyn oll – gallech-chi ddweud, wedi gwneud y bydysawd y tarddon-ni ohono, yn ymwybodol o’i fodolaeth ei hunan…

“Gwyddoniaeth, byd logos sy wedi rhoi’r wybodaeth i ni, drwy arsylwi, dyfalu, profi a chalciwlesion mathemategol – proses ymenyddol, wrthrychol, ofalus, ddi-emosiwn. Ond dim ond i’r sythwelediad dychmyglawn afael yn y wybodaeth, ac rÿn-ni’n croesi’r trothwy rywsut, drwy gymorth parchedig-aeth, i fyd mythos, lle mae Crefydd yn preswylio. Crefydd, a’i chynhwysyn anochel, annatod, Moeseg.”

Tra bod gennyf gryn gydymdeimlad gyda hanfodion y ddadl hon, yr un bwlch sydd yn amlygu ei hun i’r dyneiddiwr seciwlar yw’r ffaith bod y cam o barchedig-aeth i fyd mythos yn un sy’n weddol o amlwg a hawdd i’r sawl sydd eisioes yn meddu ar y mythos mewn modd trwyadl; mae’r grefydd sydd ynddynt yn cynnig yn ogystal foeseg gyflawn, ddi-gwestiwn bron. I’r dyneiddiwr, yn enwedig y sawl sydd heb fyfyrio ar ei syniadau, mae’r bwlch i’w weld yn un sylweddol. Pa greadigaeth, pa chwedlau, pa symbolau a straeon sydd yn mynd i gynnig yr alegorïau perthnasol er mwyn ennyn ffydd a chadernid moesol? Gymaint yn anos, fel rwyf eisoes wedi awgrymu, yw gafael yn y mythos hwn mewn cymdeithas sydd wedi’i warafun. Ceir clem go dda, yn fy marn i, ym myfyrdodau pellach Cynog ar sylwebaeth J. R. Jones ar Ann Griffiths, lle mae’n nodi peryg mewn cymysgu’r logos a’r mythos. Dywed,

“Mae’n hawdd iawn i ddyn gael ei ddenu gan ryw ramanso annelwig ond mae rhyw debygrwydd yn fy nharo i rhwng dyhead Ann Griffiths i fod yn un â Dyfnder Bod a’r ffaith wyddonol ein bod ni, blant dynion, yn un â’r Bydysawd, mai o lwch y sêr yn tarddu ym mhellafoedd y Bydysawd y’n ffurfiwyd-ni ac mai llwch y sêr fyddwn-ni eto ddydd a ddaw. A thybed nad o’i fyfyrdodau am natur y bydysawd ffisegol y daeth rhai o ddelweddau syfrdanol Pantycelyn:

O nefol addfwyn Oen
Sy’n llawer gwell na’r byd
A lluoedd maith y nef
Yn rhedeg arno’u bryd
Mae’th ddawn a’th ras a’th gariad drud
Yn llanw’r nef, yn llanw’r byd.

 

Ond mae perygl nawr i finnau ddrysu rhwng mythos a logos, a chwedyn gwell i fi’i gadael-hi fanna.”

O’m rhan i, dyma’r union bwynt y mae gofyn i’r dyneiddiwr gydio ynddo, oblegid heb fod y mythos eisioes yn hysbys iddo mewn rhyw ffurf o gyflawnder, mae angen arno saernïo’r alegorïau all ganiatáu iddo feddwl yn nhermau ffydd, moeseg a’r ysbryd. A dyma lle mae ieithwedd o’r fath yn emynau Griffiths a Pantycelyn yn gam cyntaf anhepgorol – ac o’m safbwynt i, syniadaeth Morgan Llwyd. I’r meddwl seciwlar, sydd yn lled gyfarwydd gyda’r cysyniad o’r Glec Fawr – ac sy’n ymwybodol mai damcaniaeth o’r cread yw’r cysyniad yma – mae ‘stori’ neu ‘chwedl’ Llwyd yn un sydd yn cynnig ei hun fel alegori crefyddol deniadol a hygyrch, lle mae’r cysyniad o Dduw fel y ‘Dim’ (neu waelod bod, yn nhermau J. R. Jones) sydd yn ei fynegi ei hun trwy’r greadigaeth ac yn ceisio hunanymwybyddiaeth yn taro tant. Ceir yn y cysyniad yma yn ogystal elfen o gyfriniaeth nad sydd yn perthyn i’r ddamcaniaeth wyddonol ond sydd yn gydnaws iawn â’r meddwl seciwlar sydd o reidrwydd am ofyn gan y ddamcaniaeth honno, o ble y daeth y grym anhraethol a achosodd y Glec Fawr. Yn gysylltiedig, mae’r cysyniad o’r Dim yn ffeindio lle a mynegiant yn y natur ddynol, a’r ddynoliaeth yn gweithredu fel yr hyn sydd yn caniatáu hunanymwybyddiaeth i’r Dim yn stori ddeniadol o safbwynt mynegi statws dyrchafedig dynoliaeth sydd yn ganolog i’r gred ddyneiddiol. At ei gilydd, dyma fythos sydd yn ymgysylltu’n uniongyrchol gyda’n gwybodaeth o’r logos, ac yn caniatáu i’r dyneiddiwr seciwlar ail-ddychmygu’r cread mewn cywair all ennyn parchedig-aeth pellach. Yn wir, y mae modd awgrymu mai dim ond trwy’r cywair yma y mae’n bosib ceisio gafael ar fawredd y wyrth, sydd mewn gwirionedd ymhell tu hwnt i gyfyngiadau’r meddwl empeiraidd.

         A dyma gyrraedd y pwynt olaf, tyngedfennol – sef ffiniau ein dealltwriaeth ac ymwybod. Gwendid y dull gwyddonol yw’r tuedd i warafun unrhyw beth sydd tu hwnt i’r synhwyrau, o’r categori o ‘wybodaeth’. Os nad oes modd ei brofi, nid oes modd ei ystyried. Dyma ladd y dychymyg, ond yn fwy penodol dyma gyfyngu’n gwybodaeth a’n dealltwriaeth o’r bydysawd a’i holl wyrthiau i’r hyn y mae modd ei fynegi trwy ystadegau a damcaniaethau y mae modd cynnig tystiolaeth drostynt. Ni cheir lle ar gyfer yr hyn sydd y tu hwnt, y cyfrin, yn arbennig ystyriaeth o’r hyn sydd yn gorwedd y tu ôl i’r Glec Fawr. Beth yw natur y grym hwnnw? A oes modd i’w ddeall neu ei ganfod? A oes sylwedd moesol i’r cread? I’r meddwl Cristnogol, crefyddol, y mae yna ymateb parod i’r cwestiynau yma yn y mythos, ac er bod y logos bellach yn herio, os nad tanseilio, rhagdybiaethau ynghylch ewyllys Duw, pwrpas y bydysawd a bywyd, mae’r straeon yna yn ddigonol er mwyn sicrhau canfyddiad cadarnhaol, moesol, o’r cyfan. Parchedig-aeth, gostyngeiddrwydd, diolchgarwch, cydymdeimlad, moeseg; dyma lwybr amlwg sy’n ei gyflwyno’i hun i’r credadun. I’r dyneiddiwr seciwlar, mae yna waith i’w wneud er mwyn troedio’r bwlch o barchedig-aeth i foeseg. Dyma, am wn i, lle mae’r gwaith i wneud, a lle gall y traddodiad Cristnogol gynnig cymorth – ond yn y pen draw mae’r her yr un fath i’r person seciwlar a’r person crefyddol fel ei gilydd, sef wynebu’r bwlch gyda ffydd. Wela’i ddim sut y mae creu sylfaen foesol gref i fywyd dynol, heb y gred bod grym a sylwedd y cread ohono’i hun yn ‘dda’. Rwy’n amau a yw credu hynny yn fy ngwneud yn Gristion, ond os felly, buaswn yn ddigon bodlon ar hynny.

Llyfryddiaeth

  1. I. Aaron, ‘Dylanwad Plotinus ar Feddwl Cymru’ Y Llenor, Cyf. 7, Rh. 2 (1928) p. 115-126.

Cynog Dafis, ‘Dyneiddiaeth Grefyddol’ – Ysgrif a draddodwyd yng Nghynhadledd Flynyddol Adran Athronyddol Urdd y Graddedigion Prifysgol Cymru, Medi 2017

  1. Lewis Evans ‘Cyfundrefn Feddyliol Morgan Llwyd’, Efrydiau Athronyddol V, 1942, 31-45,

Goronwy Wyn Owen, Rhwng Calfin a Boehme: Golwg ar Syniadaeth Morgan Llwyd, (Gwasg Prifysgol Cymru, 2001)

Dafydd Huw Rees, The Postsecular Political Philosophy of Jurgen Habermas, (Gwasg Prifysgol Cymru, 2018)

  1. Wynn Thomas, Morgan Llwyd, Writers of Wales (Gwasg Prifysgol Cymru, 1984)

Huw L. Williams, Credoau’r Cymry (Gwasg Prifysgol Cymru, 2016)

 

Dechrau – 4 darlleniad

PEDWAR DARLLENIAD A SYLWADAU

Cynog Dafis

Darlleniad 1: ‘Yr Hen Allt’

Cerdd am atgyfodiad yw ‘Yr Hen Allt’ gan Waldo Williams, cerdd am y broses naturiol o ymadfywio ar ôl marwolaeth. Mae’n agor ac yn cau ar nodyn o obaith ond rhwng y ddau ben mae tywyllwch, dinistr ac erchylltra.

Wele, mae’r hen allt yn tyfu eto,
A’i bywyd yn gorlifo ar bob tu
Serch ei thorri lawr i borthi uffern
Yn ffosydd Ffrainc trwy’r pedair blynedd ddu.

Pedair blynedd hyll mewn gwaed a llaca,
Pedair blynedd erch ’mysg dur a phlwm –
Hen flynyddoedd torri calon Marged,
A blynyddoedd crino enaid Twm.

Ond wele, mae’r hen allt yn tyfu eto
A’i chraith yn codi’n lân oddi ar ei chlwy …
A llywodraethwyr dynion a’u dyfeiswyr
Yn llunio arfau damnedigaeth fwy.

O’r hen allt fwyn, fe allwn wylo dagrau,
Mor hyfryd ffôl dy ffydd yn nynol-ryw,
A’th holl awyddfryd, er pob gwae, yn disgwyl,
Disgwyl awr datguddiad meibion Duw

 

Dehongliad

Dyma’r cefndir hanesyddol. Cyn Rhyfel Byd 1914-18 roedd gan nifer helaeth o ffermydd Cymru elltydd o goed – rhyw 3 chyfer o dir serth mewn cwm nad oedd yn addas i’w aredig a’i drin. Roedd y gelltydd yma’n elfen hanfodol yn hwsmonaeth y ffermydd ac yn cael eu cynnal a’u cadw: coed aeddfed yn cael eu cwympo i wneud polion cau, llidiardau a chlwydi, coesau offer a choed tân, gan wneud lle i goed ifainc dyfu. Byddai llawr y gelltydd yn gyforiog o fywyd amrywiol, yn ecosystemau bychain cyfoethog.

Rhwng 1914 ac 1918 fe’u torrwyd yn y bôn, yn llwyr a chyfan gwbl, at ddibenion y Rhyfel. Yn lle gwasanaethu gofynion yr economi lleol mewn modd cynaliadwy, fe’u defnyddiwyd i ‘borthi uffern yn ffosydd Ffrainc’. Chawson-nhw byth mo’u hadfer i’w swyddogaeth wreiddiol, yn elfen hanfodol yn ecoleg ac economi amaeth draddodiadol – o leiaf tan i Goed Cymru gychwyn prosiect i’w hadfywhau yn y 1980au, ymhell wedi amser cyfansoddi’r gerdd hon.

Serch y weithred yma o fandaliaeth ecolegol, ebychiad o syndod llawen sy’n agor y gerdd. “Wele” (gan adleisio efallai 1 Corinthiaid, 15, 51: ‘Wele yr wyf yn dywedyd i chwi ddirgelwch, eithr ni a’n newidir oll mewn moment…) ‘Wele, mae’r hen allt yn tyfu eto’

Pwy feddyliai! Ac nid rhyw ail dyfu carcus, crintach. Mae’i ‘bywyd yn gorlifo o bob tu’. Gorlifo! Mae’r peth yn anhygoel!

Ond mae’r duwch dinistriol yn llechu yn y cefndir, heb ei ddileu. Nid rhyw bwl sydyn o fandaliaeth wallgof, ond pedair blynedd, pedair blynedd, pedair blynedd o ryfela ‘hyll, ‘erch’. Dur a phlwm yw’r arfau sy’n lladd ac yn clwyfo ac yn diffeithio’r tir: ‘gwaed, ‘llaca’.

A’r effaith yn barhaol. Fuodd y bachgen gwirion-ddiffuant a aeth i’r Rhyfel fyth yr un fath, na’i gariad/ ei wraig/ei fam ychwaith. Dyma ‘hen flynyddoedd torri calon Marged / A blynyddoedd crino enaid Twm’

Yr hen symlrwydd gobeithiol naïf wedi mynd am byth. Llygaid wedi’u hagor i’r duedd i achosi galanastra difaol di-ben-draw sy’n gynhenid yn natur Dyn, yn barod ar unrhyw adeg, yn ôl yr amgylchiadau, i ffrwydro i’r wyneb.

Ac mae gwaeth i ddod.

Mae’r bardd yn ailadrodd ei linell syn-obeithiol gyntaf. Yn llawenhau eilwaith yng gallu ymadferol Natur. Yn cynnig cysur, yn ceisio goleuo’r duwch:

‘Ond’ – ond! – ‘wele mae’r hen allt yn tyfu eto,
A’i chraith yn codi’n lân oddi ar ei chlwy’

Fodd bynnag, ar yr un pryd, yn gyfamserol â’r adfywio, mae

‘llywodraethwyr dynion a’u dyfeiswyr
yn llunio arfau damnedigaeth fwy’

‘Yn llunio’. Yn mynd ati, nid mewn pwl sydyn o dreisgarwch difeddwl, ond yn drefnus-systematig, i gynllunio galanastra gwaeth nag erioed.

Ac eto, mae adfywiad yr allt – a hithau’n wanwyn, tymor yr atgyfodiad ysgrythurol – yn digwydd. Mae’n digwydd am mai dyna yw trefn Natur. Dyna yw ‘holl awyddfryd’ yr hen allt, ‘er pob gwae’. Mae’i ffydd hi yn y ddynoliaeth – ffydd wirion, naïf, hyfryd – yn ffôl, ac eto’n mynnu cael ei ffordd.

Felly y mae-hi – lladdfa ac atgyfodiad am yn ail â’i gilydd. Felly mae-hi yng nghalendr yr Eglwys Gristnogol. Y Croeshoelio, y disgyn i uffern, yr atgyfodi. Bob blwyddyn, nid unwaith ac am byth. Dyw’r atgyfodi ddim yn diddymu hylltra’r Groes. Dyw adfywiad rhyfeddol yr hen allt ddim yn diddymu hylltra erch y Rhyfel.

Ond mae rhagor i’w ddweud fan hyn. Mae holl awyddfryd yr allt – yr hen allt – Natur, y Drefn – yn mynnu dichonoldeb gwell. Mae’n ‘disgwyl, yn disgwyl’ yr hyn sydd i ddod, er ‘pob gwae’ a ddaw yn y cyfamser, y dydd pan ddaw Dyn i’w briod gyflwr – dyma awr datguddiad meibion Duw (Paul eto, Rhufeiniaid 8, 19: ‘Canys awyddfryd y creadur sydd yn disgwyl am ddatguddiad meibion Duw’).

‘Hyfryd-ffôl’ yw’r ffydd all gredu hynny. Ond mae’n ffydd angenrheidiol – mae’i hangen-hi, mae rhaid wrthi. Ac mae’n gynhenid yn yr hen allt, yn Natur, a chan mai rhan o Natur ydyn ni, mae’n gynhenid ynon ninnau hefyd.

Darlleniad 2: Ffotosynthesis

Yn y Gwanwyn, adeg y Pasg, bydd echel y Ddaear yn altro fel ag i beri i Hemisffer y Gogledd droi tua’r haul. Bydd y dydd yn ymestyn a’r tymheredd yn codi a hynny yn ei dro yn cyflymu ffotosynthesis. Dyna’r pryd yr oedd bywyd yr hen allt ‘yn gorlifo o bob tu’.

Ffotosynthesis yw’r broses naturiol ryfeddol sy’n defyddio ynni’r haul i fachu’r nwy carbon diocsid o’r awyr i greu’r holl gyfansoddion (compowndiau) organig cymhleth. Yr ynni cemegol hwn sydd yn ei dro yn cyflenwi’r ynni, gyda mân eithriadau, ar gyfer holl amrywiaeth ryfeddol bywyd ar y Ddaear. Ffotosynthesis hefyd sy’n cynhyrchu a chynnal yr ocsigen i atmosffer y Ddaear, sy’n gwbl angenrheidiol i oroesiad anfeiliaid a llawer o organebau byw cymhleth eraill. Yr ocsigen gwargedol [swrplws] a gynhyrchwyd gan organebau cyntefig, cyanobacteria, yn lled gynnar yn hanes y Ddaear a arweiniodd at ocsigeneiddio moroedd ac awyr y Ddaear ac, yn ôl pob tebyg, at wneud bywyd cymhleth yn bosibl.

Dyma yn fras sut mae’r broses gyfareddol hon yn gweithio yn achos planhigion.

Bydd golau’r haul yn taro ar y ddeilen, y mae ei chroen allanol, yr epidermis, yn dryloyw, a’r golau (sef yr ynni ymbelydrol) yn gallu treiddio drwyddo at y celloedd y tu fewn. Mae planhigion ac organebau gwyrdd eraill fel algae yn gwneud defnydd o bigment gwyrdd o’r enw chloroffyl i amsugno’r golau. O fewn y celloedd mae’r ffotosynthesis yn digwydd mewn chloroplastiau. Is-unedau yw’r chloroplastiau yma, a gall fod rhwng 450,000 ac 800,000 ohonyn-nhw i bob milimedr sgwâr o’r ddeilen.

O amgylch pob chloroplast mae pilen (math o groen) a’r tu fewn i honno mae hylif dwrllyd sy’n cael ei alw’n stroma. O fewn y stroma mae staciau o bilennau eraill sef thylakoidiaid – a dyma ni wedi cyrraedd o’r diwedd i union safle’r ffotosynthesis.

Mae ynni o’r golau’n yn egnïo electronau (yn union fel y rhai sy’n cyflenwi’r trydan yn ein cartrefi) mewn “canolfannau adweithio” ac yn y fan honno yn cael eu defnyddio i hollti dwr ac i ryddhau y nwy ocsigen a hefyd hydrogen (ar ffurf proton nid nwy). Mae’r hydrogen/proton yma a’r electronau yn cael eu defnyddio i fachu carbon o’r awyr a’i droi’n siwgyrau.

Mae cyfres o adweithiau eraill sy’n gallu storio’r ynni cemegol mewn cemegolion fel starts am amser hir a chaniatáu hirhoedledd pethau byw.

Yn gryno felly, mae ffotosynthesis yn dal ynni o’r heulwen i droi carbon diocsid yn garbohydrad (siwgr, starts a seliwlos) sy’n rhoi’r ynni sy’n galluogi’r planhigyn i dyfu.

Mae un pwynt allweddol i’w ychwanegu. Mae photosynthesis yn gweithio i’r gwrthwyneb i anadliad celloedd. Mewn ffotosynthesis mae carbon diocsid yn cael ei droi’n garbohydrad. Wrth i’r gell anadlu mae carbohydrad yn cael ei ocsigeneiddio a’i droi’n garbon diocsid. Mae’r nail broses yn amsugno carbon diocsid a’r llall yn ei ryddhau gan ddiogelu’r cydbwysedd yn yr atmosffer, patrwm ein tymhorau a chylch o farwolaeth ac ail eni. Y cydbwysedd yna sy’n cael ei beryglu yn awr gan arfer dynoliaeth ers rhyw ddwy ganrif o losgi tanwydd ffosil (glo, olew a nwy) ar raddfa fawr. Cynnyrch yw’r tanwydd ffosil yma o blanhigion bach a mawr a amsugnodd garbon diocsid filiynau o flynyddoedd yn ôl a’i gloi’n ddiogel yng nghrombil y Ddaear. Allyrru’r carbon diocsid yma i’r atmosffer sydd, mae’n gwbl amlwg erbyn hyn, yn achosi newid yn hinsawdd y blaned ac yn peryglu dyfodol y ddynoliaeth.

Darlleniad 3: Llythyr Paul at y Rhufeiniad, 8, 8-23

Yn llythyron Paul y cawn-ni’r cyfeiriadau cyntaf at Atgyfodiad Iesu, y myth a oedd mor ganolog i brofiad ysbrydol y Cristnogion cynnar. Fel y gwelwyd, mae Waldo Williams yn ‘Yr Hen Allt’ yn tynnu’n drwm ar wythfed bennod Llythyr Paul at y Rhufeiniaid. Fel y mae Paul yn sefydlu cysylltiad dwfn rhwng y greadigaeth naturiol a dynoliaeth yn y dyhead am fyd gwell, felly y mae Waldo yn priodoli i Natur yn yr Hen Allt ‘awyddfryd’ sy’n dyheu am y byd gwell, a thra gwahanol, hwnnw.  

‘Yr wyf yn cyfrif nad yw dioddefiadau’r presennol i’w cymharu â’r gogoniant sydd yn cael ei ddatguddio i ni. Yn wir, y mae’r greadigaeth [“awyddfryd y creadur” yn yr hen gyfieithad] yn disgwyl yn daer am i blant Duw gael eu datguddio. Oherwydd darostyngwyd y greadigaeth i oferedd, nid o’i dewis ei hun, ond trwy’r hwn a’i darostyngodd, yn y gobaith y câi’r greadigaeth hithau ei rhyddhau o gaethiwed a llygredigaeth, a’i dwyn i ryddid a gogoniant plant Duw. Oherwydd fe wyddom fod yr holl greadigaeth yn ochneidio, ac mewn gwewyr drwyddi, hyd heddiw. Ac nid y greadigaeth yn unig, ond nyni sydd â blaenffrwyth yr Ysbryd gennym, yr ydym ninnau’n ochneidio ynom ein hunain wrth ddisgwyl ein mabwysiad yn blant Duw, sef rhyddhad ein corff o gaethiwed. Oherwydd yn y gobaith hwn y cawsom ein hachub.’

Gosododd Waldo Williams ei ddarlun e o atgyfodiad ysbrydol yn y Gwanwyn, tymor atgyfodiad Natur. Felly hefyd yr Efengylwyr a osododd maes o law eu chwedlau gwefreiddiol am atgyfodiad Iesu yn adeg y Pasg, gwyl gwaredigaeth y genedl o gaethiwed, a Gwyl y Gwanwyn. Fel y mae Natur yn dod yn fyw drachefn ar ôl duwch a marwolaeth y Gaeaf, felly fe ddaw’r Iesu’n fyw drachefn wedi duwch yr erlid, yr arteithio a’r dienyddiad. Mae dawn greadigol yr Efengylwyr ac fe ddichon wahanol draddodiadau llafar yn eu harwain i gyflwyno amrywiaeth o storïau a manylion yn eu fersiynau o’r chwedl, pob un ohonyn yn cyfrannu at ei swyn ac at gyfoeth ei hystyr symbolaidd.

Un o’r hyfrytaf yw stori Ioan am Fair Magdalen yn cwrdd â’r Iesu atgyfodedig. Yn y fersiwn yma, dyw Pedr ac Ioan ddim yn deall arwyddocâd y bedd gwag wedi i Mair eu harwain ato. I’r wraig angerddol, enigmatig hon (sy’n ymddangos ymhob un o’r fersiynau) y mae Iesu’n dewis yn gyntaf ei ddatguddio’i hunan. Dyma’r darn, yng nghyfieithiad William Morgan/John Davies:

Darlleniad 4: Efengyl Ioan, 20 10-18

Yna y disgyblion a aeth ymaith drachefn at yr eiddynt. Ond Mair a safodd wrth y bedd oddi allan, yn wylo; ac fel yr oedd hi yn wylo hi a ymostyngodd i’r bedd, ac a ganfu ddau angel mewn gwisgoedd gwynion, yn eistedd, un wrth ben, ac un wrth draed y lle y dodasid corff yr Iesu.

A hwy a ddywedasant wrthi, ‘O wraig, paham yr wyt ti yn wylo?’ Hithau a ddywedodd wrthynt, ‘Am ddwyn ohonynt hwy fy Arglwydd i ymaith, ac nis gwn pa le y dodasant ef.’

Ac wedi dywedyd ohoni hyn, hi a droes drach ei chefn , ac a welodd yr Iesu yn sefyll: ac nis gwyddai hi mai yr Iesu oedd efe.

Yr Iesu a ddywedodd wrthi, ‘O wraig, paham yr wyt ti yn wylo? Pwy yr wyt ti yn ei geisio?’ Hithau, yn tybio mai y garddwr oedd efe, a ddywedodd wrtho, ‘Syr, os tydi a’i dygaist ef, dywed i mi pa le y dodaist ef, a myfi a’i cymeraf ef ymaith’.

Yr Iesu a ddywedodd wrthi, ‘Mair’. Hithau a droes, ac a ddywedodd wrtho, ‘Raboni’; yr hyn yw dywedyd, Athro.

         Yr Iesu a ddywedodd wrthi, ‘Na chyffwrdd â mi, oblegid ni ddyrchefais i eto at fy Nhad; eithr dos at fy mrodyr a dywed wrhynt, “Yr wyf yn dyrchafu at fy Nhad i a’ch Tad chwithau, a’m Duw i a’ch Duw chwithau” ’.

Mair Magdalen a ddaeth ac a fynegodd i’r disgyblion weled ohoni hi yr Arglwydd, a dywedyd ohono y pethau hyn wrthi.

Un peth sy’n gyffredin i bedwar fersiwn chwedl yr atgyfodiad yw mai gwragedd sy’n dod o hyd i’r bedd gwag ac yn derbyn y newydd i’r Iesu atgyfodi: ym Mathew, Mair Magdalen a’r ‘Fair arall’; ym Marc Mair Magdalen, Mair mam Iago a Salome; yn Luc ‘y gwragedd’; yn Ioan Mair Magdalen.

Pam gwragedd? Am mai gwragedd sy’n geni ac yn bwydo, ac (yn draddodiadol) yn gofalu am ac yn meithrin plant a thrwy hynny yn sicrhau atgynhyrchu’r hil o genhedlaeth i genhedlaeth. Tyfodd Mair mam yr Iesu dros y canrifoedd yn eicon o berthynas y fam â’i phlentyn. Yn hanes gwaredigaeth plant Israel o gaethiwed (eu hailenedigaeth fel cenedl) mae Miriam (yn y gwraidd yr un enw â ‘Mair’) yn chwarae rhan allweddol drwy achub y baban Moses rhag tynged bechgyn eraill ei hil.

Cwbl briodol felly mai gwragedd sydd yn yr efengylau yn derbyn y wybodaeth gyfrin am atgyfodi Iesu o’r bedd ac yn cyfryngu’r wybodaeth i’r disgyblion.

A’r Gwanwyn yn y tir ac anobaith y llymder wedi mynd heibio, dyma’r disgyblion yn deffro i ryfeddod y ffaith nad oedd y Newyddion Da yr oedd yr Iesu wedi peri, nid heb gryn berswâd, iddyn-nhw roi eu ffydd ynddo, wedi’i ddifa unwaith ac am byth gan yr erlid, yr arteithio a’r dienyddiad arswydus didrugaredd. Roedd y Newyddion Da yn fyw drachefn, yn blaguro o’r newydd.

 

Dechrau – cyflwyniad

Dal i Gredu: Ail-ddehongli Myth Cristnogaeth

 Cynog Dafis

1       Fframio’r Drafodaeth

Man cychwyn unrhyw drafodaeth adeiladol am ddyfodol Cristnogaeth (a chrefydd yn gyffredinol) yw cydnabod mai am fyth rydyn ni’n sôn. Myth, nid fel celwydd, ond fel stori ddychmyglawn sy’n cyfleu ei hystyr drwy symboliaeth a metaffor. Goddrychol, nid gwrthrychol, yw ei dehongliad, ac o feddwl dyn, nid o unrhyw ffynhonnell oruwchnaturiol, y mae’n tarddu.

Nid gwneud yn fach o Gristnogaeth mo’i gweld yn y termau hynny ond agor y drws i weld ei gwir werth, canfod hyd a lled ei chyfoeth dihysbydd. Nid rhyw ddull israddol, diffygiol o ddehongli realiti yw myth ond, ys dywed Aled Jones Williams am y dychymyg, ‘ffordd arall – a dilys! – o wybod’. Ymhellach meddai, ‘yn selerydd y dychymyg y mae’r symbolau, [a] chraidd y crefyddol [yw] byw drwy a gyda symbolau’ 1.

Ail gynsail trafodaeth adeiladol yw cydnabod campau gogoneddus Gwyddoniaeth yn natblygiad ein gwareiddiad ni. Cydnabod hefyd mai hi, Gwyddoniaeth, piau esbonio’r Bydysawd yn ei holl ddibendrawdod anchwiliadwy, mawr a bach, a rhoi’r gorau i unrhyw awgrym y gall crefydd, Gristnogol neu arall, gyfrannu at esbonio pethau felly. Byd empeiriaeth – byd gwrthrychedd, rhesymeg, mesur a phwyso, tystiolaeth a phrawf yw byd Gwyddoniaeth.

Mae hyn yn golygu, ymysg pethau eraill, ddiosg y syniad o Fod Goruwchnaturiol personol sy’n gyfrifol am y Bydysawd ac yn ein caru ni blant dynion. Duw damcaniaeth yw hwn, y gellir gofyn amdano, ‘Ydych-chi’n credu ynddo neu beidio?’, fel y gofynnech-chi am y Glec Fawr neu Sylwedd Tywyll, neu Dyllau Duon, neu Esblygiad. Ac eto, i’r mwyafrif mawr o arweinwyr Cristnogaeth a’u heglwysi (ffwndamentalaidd a rhyddfrydig fel ei gilydd, ag ychydig iawn o eithriadau), rhaid tanysgrifio i (‘credu yn’) y ddamcaniaeth er mwyn cael eich cyfri’n Gristion.

Rhagdybiaeth yr ysgrif a ganlyn yw ei bod yn bryd i ni adael y ddadl seithug honno o’n hôl a gofyn, ‘Beth nesaf felly?’ – gan wrthod yr ateb rhwydd-amlwg: mai cefnu sydd raid, dympio holl ogoniant, doethineb a dwyster y profiad a’r gynhysgaeth Gristnogol. Dympio yn y broses gyda llaw, dalp go fawr o’n diwylliant cenedlaethol hefyd.

Cafodd Cristnogaeth ei llurgunio, a chymerodd ffurfiau hyll, erchyll eu heffeithiau, drosodd a thro, ar hyd yr oesoedd. Cafodd ei mynych herwgipio i’w dibenion eu hunain gan wladwriaethau a buddiannau eraill. Fel y gwelaf i bethau serch hynny hi, wedi’i gwreiddio yn Iddewiaeth a’i mireinio dros ddau fileniwm ei blodeuo annibynnol, Crsitnogaeth yw un o fythau gwychaf y ddynoliaeth,.

2       Y Myth a Etifeddwyd

Beth am i ni gael cip yn awr ar y fersiwn o’r myth hwnnw a enillodd ymlyniad cyfran helaeth o genedl y Cymry drwy Ddiwygiad Methodistaidd y 18fed ganrif, a barhaodd i hydreiddio’n diwylliant am ganrif wedyn, ac sy’n dal i ymrithio fel math o ymbelydredd pellennig yn ein hymwybyddiaeth hyd y dydd heddiw?

Neges ar y llinellau canlynol y byddai arweinwyr y Diwygiad yn ei thraethu, gydag argyhoeddiad tanbaid, wrth annog y lliaws gwerinol i ymroi o ddifrif i Gristnogaeth.

Creodd y Duw cariadus hollalluog y bydysawd yn berffaith, gan osod Dyn ei anwylyn yn y canol, ar lun a delw ei Greawdwr. Ac yntau’n meddu ar ryddid ewyllys, gwrthryfelodd Dyn, gan ysgwyd seiliau’r greadigaeth, dod â phechod i’r byd a gwneud dynion yn gaeth i ddrygioni. Canlyniad y pechod gwreiddiol hwn yw pob caledi a dioddefaint ac yn wir angau ei hun. Ymhellach mae gofynion cyfiawnder yn mynnu y byddai rhaid i blant dynion ddioddef poenau dirdynnol uffern hyd dragwyddoldeb.

Fodd bynnag penderfynodd Duw yn ei ras ymyrryd yn y cyfwng yma drwy ymgnawdoli, gwisgo natur Dyn yn ffurf ei Fab, a oedd o’r un hanfod ag Ef ei Hun. Byddai rhaid i hwnnw gyfranogi’n llwyr o’r cyflwr dynol, gan brofi tlodi, trallod, dirmyg a brad, a dioddef dienyddiad arteithiol. Gwnaeth y dioddefaint yma ‘Iawn’ dros bechod Dyn a bodloni gofynion rhesymol cyfiawnder. Atgyfododd y Mab yn fuddugoliaethus a dychwelyd i’r nefoedd at ei Dad lle mae’n cyd-deyrnasu mewn gogoniant.

Er mwyn cael ‘iachawdwriaeth’ a dianc o gaethiwed pechod rhaid i’r unigolyn yn gyntaf gydnabod mai pechadur yw-e. Rhaid ymagor wedyn i ras Duw a ddaw’n realiti drwy gyfrwng Iesu Grist, ffrind personol a gwrthrych serch y credadun yn ogystal â ffigwr cosmig, Mab Duw, sy’n eiriol ar ei ran gyda’r Tad yn y nefolion leoedd. Bydd ‘tröedigaeth’ yr unigolyn yn ei ryddhau o gaethiwed pechod, yn gweddnewid ansawdd ei fywyd yn y byd hwn ac yn sicrhau gwynfyd tragwyddol iddo yn y nefoedd.

Rhagflas o’r nefoedd fydd y gymdeithas fwy gwaraidd, caredig a chyfrifol y bydd y troedigion yn ymroi i’w sefydlu yn y byd hwn. Ymhellach, rhan anhepgor o fwriad y Tad yw sefydlu’i Deyrnas yng nghyflawnder amser ‘ar y ddaear hefyd’. Bydd y ddynoliaeth gyfan drwy’r byd yn ddeiliaid yn y Deyrnas honno.

Mae Williams Pantycelyn yn disgrifio’r 2 llawenydd ecstatig y byddai’r troedigion yn ei brofi wrth iddyn gael eu hargyhoeddi o’r newyddion da yma. Ar adegau fe fydden yn canu, yn llamu ac yn dawnsio wrth gael eu codi o ganol caledi a helbulon eu bywydau i ‘fyw yng nghanol y goleuni, twyllwch obry dan [eu] traed’.

3       Ysbryd yr Oes: Cynnydd

Cyd-ddigwyddodd Diwygiad Methodistaidd Cymru ag Oes y Goleuo, symudiad Ewropeaidd a oedd â’i wreiddiau yn y chwyldro gwyddonol, a phwyslais hwnnw ar reswm, tystiolaeth, arbrawf a ffaith. Heriodd meddylwyr y Goleuo awdurdod sefydliadau crefyddol a’u dogmâu. Herio a thanseilio ar yr un pryd lywodraethau brenhinol a’r dosbarthiadau breiniol, a gafael haearnaidd y rheini ar gyfoeth, grym gwleidyddol a bywydau eu gwerinoedd. Herio yn arbennig y cydblethiad annatod braidd rhwng Cristnogaeth a thra-arglwyddiaeth wleidyddol.

Brith fu hanes y canrifoedd dilynol. Gwastrododd masnachwyr a gwladwriaethau Ewrop bobloedd Affrica ac Asia, gan eu gormesu a’u hecsbloetio. Am gyfnod meddiannwyd rhai cenhedloedd gan ideolegau adweithiol, ffiaidd neu unbenaethol. Chwalwyd cyfandir Ewrop ei hun gan gyfres o ryfeloedd erchyll.

Ond yn raddol roedd gwerthoedd y Goleuo yn ymdreiddio i ymwybyddiaeth meddylwyr a gwerin bobloedd fel ei gilydd a bu’r effeithiau’n bellgyrhaeddol. Ysgubwyd ofergoelion lu – cred mewn gwrachyddiaeth yn un enghraifft – i fìn sbwriel hanes. Tyfodd democratiaeth a chydnabuwyd bod gan ddynion o bob gradd gymdeithasol rai iawnderau diymwad. Grymuswyd y dosbarth gweithiol a sefydlwyd undebau llafur. Diddymwyd caethwasiaeth a thrawsnewidiwyd agweddau at droseddu a chosbi. Mae’r ymdrech i ryddfreinio menywod ac i dderbyn tueddiadau rhywiol a fu gynt yn droseddol yn ennill tir.

Yn ail hanner yr ugeinfed ganrif dadwladychwyd, yn ffurfiol o leiaf, yr ymerodraethau Ewropeaidd. Crëwyd sefydliadau a chytundebau i hyrwyddo cydweithrediad rhyngwladol, gwahardd drwgarferion megis arteithio a cheisio datrys problemau economaidd a gwleidyddol er mwyn osgoi gwrthdaro a rhyfel.

Ar yr un pryd roedd datblygiadau gwyddoniaeth a thechnoleg yn trawsnewid bywydau: yn llaesu poen, yn dileu heintiau, yn gwella iechyd cyhoeddus ac afiechydon, yn estyn oes dyn. Mae dileu newyn a thlodi yn amcanion credadwy a chydnabyddedig os nad, o bell ffordd, yn realiti cyfredol i bawb.

Mae’n ddiau i egwyddorion ac ymroddiad Cristnogion mewn llawer dull-a-modd gyfrannu’n rymus at lawer o’r cyfnewidiadau bendithiol hyn. Does dim modd gwadu serch hynny nad seciwlareiddio cynyddol, ac ymwrthod ag athrawiaethau Cristnogaeth, y bu eu dylanwad unwaith mor dra-arglwyddiaethol, oedd prif dueddiad y cyfnod dan sylw. Mewn gair, cyd-ddigwyddodd cynnydd mawr a bendithiol yn ansawdd bywyd y ddynoliaeth, yn y byd gorllewinol o leiaf, â dirywiad Cristnogaeth.        

4       Ysbryd yr Oes: Dryswch

Cafwyd adwaith yn erbyn seciwlareiddio, ac yn erbyn rhai o enillion pwysig y Goleuo, ar ffurf ffwndamentaliaeth grefyddol, o fewn Cristnogaeth ac yn arbennig o fewn Islam. Cafodd y duedd alaethus ond deinamig yma ddylanwad cwbl anghymesur â’r nifer o bobl a’i mabwysiadodd fel ffordd o ddehongli’r byd a llywio hynt eu bywydau. I’r mwyafrif mae ffwndamentaliaeth ar y gorau yn anghredadwy ac amherthnasol, ac ar y gwaethaf yn hurt, yn ormesol ac yn beryglus.

Fodd bynnag mae pryder ynghylch cyfeiriad cymdeithas, dyfodol y ddynoliaeth hyd yn oed, yn cynyddu, a rheswm da pam. Mae’r dystiolaeth yn pentyrru nad i fyd newydd braf o welliant parhaol y cawson ni’n hebrwng gan y grymusterau a ollyngodd y Goleuo yn rhydd.

Argyfwng yr Amgylchedd Naturiol

Wrth i Ddyn gael ei rymuso gan ddarganfyddiadau Gwyddoniaeth a thwf technoleg, fe aeth impact ei weithgareddau ar yr amgylchedd naturiol sy’n gwneud ei ffyniant a’i ddiddigrwydd yn bosibl, yn gynyddol broblematig. Mae’r broblem yn amlweddog: coláps argyfyngus yn nifer ac amrywiaeth rhywogaethau’r blaned, dadsefydlogi’r hinsawdd, erydu priddoedd, llygru tir a môr ac ati. Achos gwaelodol yr argyfwng yw’r cynnydd aruthrol yn ein poblogaeth ni, homo sapiens (o 1bn an 1800 i 7.6bn yn 2018), ynghyd â’n hysfa – anniwall i bob golwg – am ragor o feddiannau, cyfleusterau a mwyniannau. Hynny yn ei dro yn arwain at ddefnydd dwysach, a chipio ardaloedd helaethach, o ofod ac adnoddau natur i’n meddiant ni.

Nid ar chwarae bach y mae mynd i’r afael â’r argyfwng yma tra’n ymroi ar yr un pryd i ddarparu at reidiau’r tlawd, yr anghenus a’r amddifaid. Bydd angen harneisio holl glyfrwch, medrusrwydd a dyfeisgarwch dyn at y dasg. Bydd cydweithio a chyd-dynnu yn lleol ac yn fyd-eang yn hanfodol. Bydd rhaid gorseddu lles y lliaws yn uwch na thrachwant grwpiau ac unigolion pwerus. Yn allweddol bydd rhaid derbyn yr angen i ymddarostwng i’r cyfyngiadau anochel y mae Natur yn eu gosod ar ein dyheadau.

Gwaetha’r modd nid i’r cyfeiriad yna y mae pethau’n symud, serch ein bod-ni’n fwy effro nag erioed i natur y sialens a rhai ymdrechion cydwladol clodwiw megis Cytundeb Paris ar newid yn yr hinsawdd (2016).

Economi Prynwriaethol

I raddau llethol mae polisi economaidd confensiynol wedi’i seilio ar gysyniad o dwf parhaus anwahaniaethol sy’n ei ddwyn i wrthdaro anochel â’r angen i warchod, heb sôn am adfywhau, cyfoeth Byd Natur. Dwysawyd y gwrthdaro sylfaenol yma ymhellach wrth i fersiwn hynod reibus o gyfalafiaeth (‘neoryddfrydiaeth’ yw’r label a roed arno), sy’n mawrygu cystadleuaeth ddilyffethair ar draul cydweithrediad, ac unigolyddiaeth remp ar draul y lles cyffredin a gwasanaethu cyd-ddyn, feddiannu meddylfryd gwleidyddion a byd busnes yn nhraean ola’r ugeinfed ganrif.

Treiddiodd yr ideoleg yna i’r diwylliant poblogaidd wrth i’r diwydiant hysbysebu borthi prynwriaeth a dyrchafu hedonistiaeth, plesera a moethusrwydd materol fel y gwerthoedd y byddai pawb normal am ymgyrraedd atyn uwch law dim. Eiconau’r oes, gwrthrychau diddordeb obsesiynol y cyfryngau torfol, yw’r selébs perfformiadol myfïol a lwyddodd i gyrraedd yr uchelfannau prynwriaethol.

Gwrthdroi’r Goleuo

O dan bwysau cyfuniad o heriadau cymhleth, cydgysylltiol, taflwyd rhai o werthoedd a gwelliannau’r Goleuo o dan amheuaeth. Mae gwerth sefydliadau a chytundebau cydwladol yn cael ei amau wrth i fath afiach o genedlaetholdeb adweithiol ennill poblogrwydd. Mae lle i ofni bod democratiaeth yn cael ei thanseilio a bod awdurdodaeth ac unbennaeth yn ennill tir. Mae disgwrs cyhoeddus camwahaniaethol, rhagfarnllyd a dicllon yn cael ei oddef o’r newydd.

Bygythiad milwrol sy’n cynyddol nodweddu cyd-berthynas rhyngwladol ar draul diplomyddiaeth, cyd-ddeall ac ymdrech i gymodi.

Mae’n wir bod y wybodaeth sydd ar gael i’r ddynoliaeth, ynghyd â’n gallu i ddadansoddi, deall a rhagweld, yn cynyddu’n garlamus, i raddau unigryw yn ein holl hanes. Mae cyfran uwch nag erioed o boblogaeth y byd yn llythrennog ac yn derbyn addysg ffurfiol. Mae-hi’r un mor wir serch hynny bod buddiannau masnachol a gwleidyddol pwerus wrthi drwy amryfal ffyrdd yn bwriadol hurteiddio a manipiwleiddio’r boblogaeth, ac yn taenu camwybodaeth niweidiol yn systematig. Lleihau potensial dynoliaeth i wynebu a datrys y sialensau sy’n ei hwynebu y mae’r gweithgareddau hyn.

Wrth i weledigaeth optimistaidd y Goleuo ddechrau pylu, un perygl amlwg yw i fath o ffataliaeth ddiobaith dreiddio i’r meddylfryd cyhoeddus. Rhywogaeth dan dynged yw homo sapiens meddir. Wrth iddi fygwth dinistrio’r cynefin a wnaeth ei llewyrch a’i champ yn bosibl, fe’i dinistrith ei hunan.

Dyma ffurf arbennig o beryglus ar ‘wacter ystyr’ J. R. Jones. Rhaid gwrthsefyll pesimistiaeth ddiymadferthol felly.

5       Dal i Gredu?

Yn y dryswch chwyrlïol yma o dueddiadau, yn y tyndra rhwng hyder heulog, hedonistiaeth ac anobaith dirfodol, beth all Cristnogaeth gynnig?

 

Y tramgwydd cyntaf yw’r ffordd y mae ystyr y gair ‘Cristion’ wedi cael ei lygru. I lawer, yr ifainc yn enwedig efallai, fe aeth yn gyfystyr â chulni, ceidwadaeth, moeseg lem, angharedig ac ymlyniad wrth sefydliadau a syniadaeth sy’n perthyn i’r gorffennol.

Ond mae’r broblem yn ehangach na’r camddeall chwerthinllyd, cynyddol gyffredin, yna o berwyl Cristnogaeth. Wrth i’r Eglwys honni mai hi sy’n meddu ar yr allwedd i ddirgelwch bodolaeth, mae’n cyfwynebu’r ysbryd ansicr, ymholgar sy’n hanfodol i’r dull gwyddonol ac felly i gynnydd gwybodaeth. Wrth arddel y syniad bod Cristnogaeth yn cynrychioli datguddiad unigryw a therfynol o bwrpas ei Duw goruwchnaturiol honedig , mae-hi’n iselhau crefyddau a diwylliannau eraill. Wrth lynu at y cysyniad o’r goruwchnaturiol fel math o realiti damcaniaethol amgen, mae’n cael i gweld yn gwisgo bwmbwrth ofergoeliaeth.

Rhaid i Gristnogaeth ddianc oddi wrth y maglau yma a’i hailddiffinio’i hun os yw hi i osgoi naill ai gyfrannu at argyfwng dynoliaeth neu fod yn ddim mwy na dargyfeiriad amherthnasol. Y cam angenrheidiol cyntaf, fel yr awgrymwyd eisoes, yw ail ddehongli’i stori yn nhermau myth. Y cam nesaf yw ceisio dangos sut y gall y myth fynd i’r afael â gwacter ystyr yr Oes a’r angen am fydolwg moesegol newydd. A oes modd i Gristnogaeth eto, ei maglau wedi’u torri, gyflawni dwy swyddogaeth gydgysylltiedig crefydd: cynnig cysur i’r unigolyn ac arweiniad moesol i gymdeithas?  

Chwilio am Gysur

Ar yr wyneb, ac o edrych arnyn mewn termau rhesymegol oer, mae’r athrawiaethau a ysbrydolodd diwygwyr efengylaidd y ddeunawfed ganrif ac a ddylanwadodd mor drwm ar fywyd y Cymry, yn wirion o gyfeiliornus. Ond o droi’r allwedd i ddatgloi eu dyfnderoedd symbolaidd does bosibl nad oes modd ailddarganfod eu gwirioneddau a’u gwerth.

Dyna i chi athrawiaeth y Cwymp, mynegiant o drueni arswydus y cyflwr dynol, y dynfa tuag at lanastra sydd yng ngwraidd ein natur ac eto’r ymdeimlad dwfn nad felly y mae pethau ‘i fod’, a bod Iachawdwriaeth, ymryddhau o afael pechod, yn bosibl, dim ond i ni ymagor i’r grymoedd creadigol-ddaionus sydd o’n cwmpas.

Gras wedyn, sef y realiti mai o’r tu hwnt i ni ein hunain y mae ceisio iachâd – drwy garedigrwydd a gofal ein cyd-ddyn, gan Natur, gan ryfeddodau’r bydysawd. Rhaid ceisio Gras wrth gwrs ac ymagor iddo. Yn fynych fe’i gwrthodir i ni, ond pan ddêl, yn rhodd rad, ein lle ni yw llawenhau a diolch amdano.

Mynegi caswir serch hynny y mae symbol canolog Cristnogaeth, sef nid yn unig bod dioddefaint, megis drwy glefyd a newyn, yn agwedd anochel ar ein cyflwr ‘yn y byd’, ond hefyd yn cael ei achosi gan ddyn i’w gyd-ddyn, a hynny’n fwriadol-giaidd, yn enwedig wrth iddo warchod ei fuddiannau a’i hunan-les rhag diwygwyr goleuedig. Ymhellach, weithiau bydd rhaid wrth ddioddefaint ac aberth er mwyn cynnal y da a threchu’r drwg.

Does dim modd anghofio’r caswir y mae’r Groes yn ei fynegi wrth i ni er gwaethaf hynny synnu at a llawenhau yn Atgyfodiad cariad, trugaredd a maddeuant ar y trydydd dydd, ar yr union amser pan fydd Natur yn ymadfywio wedi marwoldeb ymddangosiadol y gaeaf. ‘Nid oes yng ngwreiddyn Bod un wywedigaeth’.

Mae’n debyg mai syniad o draddodiad gnosticaidd y Groegiaid wedi’i fabwysiadu gan yr Eglwys Fore yw’r Ymgnawdoliad. Duw yn rhith ei Fab yn ymweld â’r Ddaear er mwyn rhannu cyfrinachau’r gwirionedd â phlant dynion a chyfranogi o’u cyflwr cyn dychwelyd i’r nefoedd, trigfan y perffaith. ‘Breuddwyd dwyfol a dwyfoldeb brau Dyn’ sydd yma bid siŵr – a rhyfeddod y ffaith y gall ambell un o’n mysg-ni, yn awr ac yn y man, lwyddo i nesáu at berffeithrwydd. Ysbrydoliaeth, gwaredigaeth weithiau, i’r gweddill ffaeledig a thestun canu diddarfod y carolwyr a’r beirdd.    

Dyw’r uchod yn ddim byd ond ymdrech bitw, garbwl, druenus o anorffenedig i bwyntio i gyfeiriad y math o ail ddehongli a allai ddod ag un o brif storïau ein diwylliant ni, fersiwn o’r myth Cristnogol, yn fyw ac yn berthnasol eto.

Mewn termau empeiraidd, mae rhai o’r edafedd yng ngwead myth Cristnogaeth yn rhedeg yn groes i realiti. Dringo’n raddol o’r llaid cyntefig a wnaeth ein rhywogaeth ni, nid cwympo oddi wrth wynfyd. Ymgyrraedd at y dwyfol fu hanes Dyn, nid elwa ar ymyriad Bod goruwchnaturiol oddi fry. Mae symbolaeth edafedd eraill, megis chwedlau llathraidd yr Atgyfodiad, yn cydredeg â realiti byd Natur a’n profiadau ninnau. Yr hyn sy’n bwysig fodd bynnag yw eu bod yn tystio i argyhoeddiad dwfn-wreiddiedig ymysg plant dynion y gall fod ystyr a phwrpas i’w rhawd brau a diflanedig yn y byd. Mewn gair, bod ein bywydau-ni’n arwyddocaol a bod moesoldeb yn hanfodol yn yr arwyddocâd yna.

Does dim byd yn nisgrifiad Gwyddoniaeth o bethau i gyfiawnhau hynny. Grymoedd didostur sydd am-yn-ail yn creu a dinistrio sydd yn y Bydysawd. Mae moesoldeb yn amherthnasol yn ffrwydradau’r swpernofau ac ymgiprys y firysau a’r gwrthgyrff yn y gell fiolegol fel ei gilydd. Drwy Fyth fodd bynnag mae Dyn wedi mynnu creu ystyr i’w fywyd, gan osod moesoldeb yng nghanol yr ystyr yna. Un enghraifft wiw o’r ymdrech yna yw’r traddodiad Iddewig-Gristnogol, ein hetifeddiaeth grefyddol ni.

Gallai ail ddehongli ac adfywio’r traddodiad yna fod yn gymorth i ni gyrraedd at Gysur amgenach na phrynwriaeth.

Arweiniad Moesol

Roedd dysgeidiaeth yr Iesu, fel y mae’r Testament Newydd yn pwysleisio, yn wrthbwynt cyferbyniol llwyr i ideoleg swyddogol a grym milwrol Ymerodraeth Rhufain. Yn nhermau’r ideoleg yna, dyw gwerthoedd y Bregeth ar y Mynydd yn ddim llai na chwerthinllyd.

I raddau llai cignoeth efallai mae gwir Gristnogaeth (sydd mor wahanol ag y gallai fod i’r erthyl ffwndamentalaidd a ymrestrodd o blaid Donald Trump) yn her radical i ideoleg swyddogol a gwerthoedd cydnabyddedig ein cyfnod ni. Rhywbeth tebyg i’r canlynol:

 

 

Yr Efengyl Gristnogol

Ideoleg Cyfalafiaeth Brynwriaethol

Gofal dros eraill

Symlrwydd buchedd

Rhannu

Cydweithio er lles y lliaws

Cyfiawnder

Cydymdeimlad

Gostyngeiddrwydd

Onestrwydd

Diddigrwydd

Tangnefedd/Heddwch

Cymodi

Goddefgarwch

Egwyddor

Gofalu am yr hunan

Gloddesta

Bachu

Cystadlu dilyffethair

Buddugoliaeth y trechaf

Ecsbloetio

Hunan-arddangos

Ffugio

Elw

Milwriaeth

Bygwth

Gorfodi

Cydymffurfio

 

Gellid trafod ac ymhelaethu, a chydnabod mai cyfaddawd wrth gwrs fel rheol a’i piau-hi. Cydnabod hefyd nad moesoldeb yw’r ateb i bopeth – rhaid wrth fedrau, doethineb, dyfeisgarwch, trefn ac egni yn ogystal. Ond o ystyried y ddwy restr fel dau ben continuwm, does bosibl nad yw-hi’n amlwg pa dueddiad y mae angen ei gryfhau yn wyneb yr argyfwng y ceisiwyd ei amlinellu uchod (gw Ysbryd yr Oes: Dryswch).

Defodaeth Newydd

Gall fod moeseg heb grefydd bid siŵr, fel y mae’r dyneiddwyr anffyddiol yn dadlau, ac mae’u safbwynt yn un i’w barchu. Ond mae’r dystiolaeth yn gryf bod Crefydd, er gwell ac er gwaeth, yn elfen arhosol yn ymddygiad y ddynoliaeth a byrbwyll ar y gorau fyddai cymryd mai peth i’w diosg wrth i’r hil ‘ddod i’w hoed’ yw-hi.

Beth am i ni ddiffinio Crefydd fel a ganlyn? Ymarfer defodol sy’n meithrin ymdeimlad o barchedig-aeth 3 a dwyster ysbrydol sy yn eu tro yn arwain at sefydlu, ar ffurf athrawiaethau, rai egwyddorion moesegol penodol. Yr agwedd olaf yna’n sy’n gwahaniaethu defodau crefydd oddi wrth rai seciwlar megis y pryd bwyd moethus neu’r hirymdroi yn Neuadd Fawr y Siopa.

Cadd defodaeth gyfarwydd ein mannau addoli ni – litwrgi’r eglwysi Catholig ac Anglicanaidd, gwasanaethau syml y capeli ac yn y blaen – eu saernïo, yn ofalus ac yn brydferth, gannoedd o flynyddau nôl. Mae’u gwreiddiau mewn byd cynwyddonol, annirnad o wahanol i’n un ni. Lluniwyd Credo Nicea 1,700 o flynyddau nôl. Os yw Cristnogaeth i’w hailddyfeisio’i hun, rhaid ailddyfeisio’i defodau hefyd.

Camgymeriad fodd bynnag fyddai dechrau o lechen lân. Serch trybestod cyfnewidiol ein diwylliant ni (neu’n wir o’i herwydd) mae parhad yn bwysig. Mae crynhoad doethineb canrifoedd wedi’i fynegi yn ein defodau cyfarwydd-ni. A’r un fydd yr elfennau mae’n debyg: darllen a gwrando, distawrwydd, gweddi a myfyrdod, traethu a dehongli, cerdd a chân, sacrament, ac efallai (pwy wyr?) gyd-ddatgan credo.

Mae’n anhygoel braidd serch hynny fod y ffactor sydd wedi chwyldroi ein byd a’n holl brofiad o fywyd dros y canrifoedd diwethaf bron yn gyfan gwbl absennol o’n defodaeth Gristnogol. Darganfyddiadau rhyfeddol Gwyddoniaeth yw hwnnw. Byddai cywiro’r diffyg difrifol yma yn y lle cyntaf yn arwydd grymus bod yna ailddiffinio sylfaenol ar waith ac yn ail yn cynnig deunydd dihysbydd i gyfoethogi addoliad cyhoeddus.

Mae’n wir, fel y dadleuwyd uchod (gw. ‘Chwilio am Gysur’) mai esbonio empeiraidd gwrthrychol yw priod weithgarwch Gwyddoniaeth. Gall rhyfeddod diderfyn ei darganfyddiadau serch hynny ennyn yr ust a’r parchedig-aeth sy’n greiddiol i’r profiad crefyddol, lawn cymaint â myth. Ac heb fyfyrio ar y berthynas rhwng canfyddiadau cyfoethog y myth a darganfyddiadau cyfoethog yr anturiaeth wyddonol, eu cyfosod yn ein meddyliau, naïf a simsan fydd ein ffydd-ni ar y gorau.

Does bosibl na ddylai fod ystyried ac elwa ar y persbectif gwyddonol yn rhan o bob gwasanaeth crefyddol. Does bosibl na ddylai fod yn rhan o addysg ddiwinyddol ein offeiriaid, ein gweinidogion a disgyblion ein hysgolion Sul?

Does dim modd adfywio Cristnogaeth heb barhau i sugno maeth ysbrydol, yn feirniadol a deallgar wrth gwrs, o’r Ysgrythurau a roddodd fod i’n traddodiad crefyddol. Ond nid nhw sydd â’r gwir terfynol. Cyfrannodd llenorion yr oesau yn gyfoethog a dylid cynnwys eu cyfraniad nhw yn ein defodau, nid nawr ac yn y man, ond yn gyson. A chyfuwch â’r elfennau hynny rhaid rhoi lle i weithiau gwyddonwyr.

Gallwn-ni ddychmygu tua’r Pasg efallai wasanaeth Cristnogol yn cynnwys darlleniadau am atgyfodiad Iesu, cerdd gan Waldo Williams a darlleniad am ryfeddod ffotosynthesis. Byddai’r bregeth yn archwilio’r berthynas rhwng y tair elfen. Ryfeddodau dwr ac awyr, cychwyn ac esblygiad bywyd amryfath, yr hinsawdd, y Glec Fawr, disgyrchiant, pellteroedd gofod y Bydysawd, dirgelwch Amser – mae’r rhestr yn ddiderfyn. Sut mae cysylltu’r deunyddiau cyfareddol hwn â rhythm y tymhorau a’r gwyliau eglwysig, os o gwbl, sydd gwestiwn diddorol. Sut yn arbennig y mae gofalu bod y cyfan yn esgor ar weledigaeth newydd o gyfrifoldeb cysegredig Dyn, yr un a grëwyd, meddai’r myth, ar lun a delw Duw, am yr amgylchedd naturiol a roddodd fod iddo?

Tybed nad yn y broses greadigol, raddol o ddyfeisio defodau newydd, addas i’n cyfnod ni, y mae adfywiad, neu yng ngwir ystyr y gair, Ddiwygiad, yn fwyaf tebyg o ddigwydd?  

Nodiadau

1         Gw ‘Ang-nghredu’ yn Duw yw’r Broblem tt 19-21

2       ee yn Martha Philopur ac Ateb Philoefangelius

3       Bathiad yr awdur i gyfateb mwy neu lai i’r Saesneg onomatopeaidd ‘awe’, rhyw gyfuniad o fraw, syndod, rhyfeddod a dirgelwch