Blwyddyn Madagasgar 1818/1968

Bu’r dathliadau 200 mlynedd ers i’r cenhadon o Gymru gyrraedd Madagasgar yn ysbrydoliaeth i bawb ac yn deilwng iawn o’r hanes. Diolch i’r Annibynwyr am bob agwedd o’r dathlu: o gyhoeddi dyddiadur David Griffiths yn dairieithog i’r apêl arbennig i gyrraedd yr 80% o boblogaeth Madagasgar sydd yn ei gwneud yn ddegfed wlad tlotaf y byd; o’r deunydd sydd wedi ei baratoi ar gyfer y dathlu i’r cyflwyniad/pasiant a gyflwynwyd gan eglwysi Ceredigon yn Theatr Felin-fach pan oedd yr Undeb yr Annibynwyr yn Aberaeron ym mis Mehefin; o’r cyfan sydd wedi ymddangos yn y wasg brint ac ar wefannau – crefyddol a seciwlar – i raglenni teledu a radio fel rhaglen Bwrw Golwg ar Sul, 19 Awst; ac, wrth gwrs, yr ymweliadau – i Fadagasgar o Gymru ac i Gymru o Fadagascar – ar gyfer y dathlu.

Aberth
Fe ddylai’r hanes fod yn gyfarwydd i ni erbyn hyn – o’r dechrau yn Neuadd-lwyd a’r athro a fu’n ysbrydoliaeth i’r ddau ifanc glywed galwad i wasanaethu yn Madagasgar drwy’r London Missionary Sociey (LMS) a brwdfrydedd y pum mil a mwy oedd yn ffarwelio â hwy ar eu taith chwe mis. Mae meddwl am y trychinebau teuluol i Thomas Bevan a David Jones tu hwnt i amgyffred, ac mae ymroddiad a ffydd David Jones i ddyfalbarhau yn dweud llawer am ddyfnder ei alwad. Gyda dyfodiad David Griffiths a’r gwaith o gyfeithu’r Beibl i’r Falagaseg, mae’r genhadaeth o hau’r had ym mywydau pobl Madagasgar yn dyfnhau. Yn yr un ffordd mae’r dioddefaint a ddilynodd yr erledigaeth gan y Frenhines Ranavalona yn gwneud pobl gyffredin fel Rasalama, y ferch 27ain oed a ystyrir y merthyr cyntaf, ymhlith tystion dewr yr oesoedd. Ac er bod Prydain Fawr a Ffrainc Fawr, yn eu tro, wedi ymestyn eu ymerodraethau mewn masnach a grym, mae wedi bod yn rhyddhad clywed fod y cenhadon a ddaeth o Gymru yn cael eu gweld mewn goleuni gwahanol i amryw o’r cenhadon eraill. Wrth gyfieithu’r Beibl i’r Falagaseg, fe barchwyd ac fe gyfoethogwyd y Malagasi, gan eu gwneud yn falch o’u diwylliant a’u gwlad. Roedd y dylanwad cadarnhaol hwn i’w weld yn y frwydr a arweiniodd at annibyniaeth o Ffrainc yn 1960.

Arweinwyr newydd
Gan gydnabod nad wyf wedi darllen na chlywed popeth sydd wedi ei ddweud yn ystod y dathliadau (ac ni welais y pasiant) mae un peth allweddol i’r dathlu sydd angen ei bwysleisio, ac ni fydd y dathlu yn gyflawn heb dynnu sylw at hynny. Wrth ganolbwyntio ar y dyddiau cynnar, mae’n hawdd anghofio’r cyfnod mwy diweddar. Ni chafodd ei grybwyll ar Bwrw Golwg, nid oherwydd esgeulustod,ond oherwydd mai hanner awr yn unig oedd ar gael.

Bu cyfnodau eraill a gwell ar ôl yr erlid. Daeth dylanwad yr eglwys yn fwy amlwg ym maes addysg, iechyd a gofal cymdeithasol. Bu cyfnod pan oedd perygl i’r eglwys gael ei huniaethu â’r dosbarth a gafodd rywfaint o addysg a manteision y ‘breintiedig’. Adeiladwyd un capel drws nesaf i balas y brenin! Ond daeth hefyd lif o genhadon o bob traddodiad, ac nid oedd Madagasgar yn rhydd o gystadleuaeth enwadol a’r ras imperialaidd. Yn eu plith yr oedd yr MPF (Protestaniaid efengylaidd Ffrainc), yr FFMA (Mudiad y Cyfeillion) ac, wrth gwrs, yr LMS ei hun.

Ond daeth to newydd o arweinwyr hefyd a oedd dod yn fwyfwy ymwybodol o’u hunaniaeth, eu Cristnogaeth ac o’r rhaniadau oedd yn datblygu yn eu gwlad. Aeth nifer o’r arweinwyr newydd hyn i Gynhadledd Genhadol Fawr Caeredin yn 1910. Hon oedd y gynhadledd fwyaf erioed – 1,200 o gynrychiolwyr yr eglwys fyd-eang – a nifer fawr o Affrica, yn cyfarfod i drafod eu galwad i genhadu. ‘Y byd i Grist’ oedd y thema. Roedd yna ymdeimlad o gyffro a gobaith yn eu mysg, gan gynnwys arweinwyr yr eglwysi yn Madagasgar. Daethant i sylweddoli mai eu galwad oedd cyhoeddi’r efengyl i’w cenedl a’u gwlad yn gyntaf, a hynny’n eu gwneud yn rhan o’r genhadaeth fawr fyd-eang.

Daethant yn ôl i Fadagasgar yn argyhoeddedig mai’r un oedd eu cenhadaeth oherwydd mai’r un oedd eu nod – tystio i’w gwlad, eu cenedl a’u pobl. Bu’r gynhadledd yn yr Alban yn gam pwysig ymlaen i’r eglwysi a’r enwadau edrych yn fwy manwl ar eu perthyas â’i gilydd ac i sylweddoli, yng nghysylltiadau cenhadaeth, fod eu rhaniadau wedi eu rhwystro rhag sylweddoli eu bod yn un yn eu galwad i genhadu. Ymhen amser, arweiniodd galwad Caeredin at sefydlu Cyngor Eglwysi’r Byd yn 1948; yn bwysicach, yn 1968 – 150 o flynyddoedd wedi i David Jones a Thomas Bevan gyrraedd – sefydlwyd Eglwys Unedig Brotestannaidd Madagasgar, sef Eglwys Crist ym Madagasgar (sy’n cael ei hadnabod fel FJKM). Roedd yr awydd gan aelodau’r eglwysi eu hunain i wneud hynny yn elfen ganolog yn y dylanwad ar eu harweinwyr. Roedd llais a gweddi’r bobl yn hollbwysig. Yn y paratoi a’r trafodaethau a’r gweddïo, diflannodd y ‘London’ a ‘Ffrainc’ o’r mudiadau cenhadol, a rhoddwyd y gair Madagasgar, Malagasi neu Malagseg yn eu lle. Rhyddhawyd yr eglwysi i wneud eu gwaith.

Mae haneswyr yr eglwys yn Madagasgar yn ystyried mai’r blynyddoedd ar ôl hynny sy’n bennaf wedi dwyn bendith o aberth a dioddefaint y Cristnogion cynnar. Rhaid i’r eglwys, meddent, fod yn un os yw am arwain y genedl i dystio ac i ryddid Eglwys Crist. Ar ôl llawer o waith, cynllunio ac anawsterau, fe honnir bod yr eglwys, ers y 1990au, wedi sefydlu ar gyfartaledd 60 o achosion/eglwysi/cylchoedd gweddi bob blwyddyn. Mae aelodaeth yr eglwys bellach yn fwy na phoblogaeth Cymru. Er mai yng ngogledd yr ynys y mae’r datblygiad mwyaf, maent wedi nodi fod yna o leiaf 400 o ardaloedd heb eglwys ond, iddynt hwy, cyfle i barhau’r gwaith yw hynny, nid i ddigalonni. Er bod cynnal ysgolion yn anoddach nag y bu, mae 400 o ysgolion yn parhau yn eiddo’r eglwys, â’r addysg yn eang a chynhwysol. Ac er mai 50% o boblogaeth Madagasgar sy’n Gristnogion, cyfle, nid bygythiad, yw hynny hefyd.

Madagasgar a mwy
Fe groesawodd un o’r cynrychiolwyr o Madagasgar fwy o Gymry i ymweld â’r eglwys yno, oherwydd, meddai, yn wahanol i eglwysi Cymru, yr ydym yn llwyddo yn ein gwaith. Mae’r eglwys yn parhau i dyfu, nid yn unig mewn rhif, ond mewn ymrwymiad i’r Efengyl ac i bobl Madagasgar.

Nid oes angen proffwyd i ddehongli’r hyn sydd wedi digwydd. Mae Duw wedi eu harwain i rannu’n llawn yn yr un genhadaeth, trwy’r un Ysbryd ac yn enw yr un Arglwydd. Rydym ninnau wedi methu yn ein cenhadaeth i’n cyd-Gymry a’n gwlad oherwydd ein bod wedi cael ein camarwain i fynnu, deued a ddêl, gwarchod traddodiad ac enwadaeth ac, erbyn hyn, i ymwrthod ag unrhyw sôn am ‘undod’. Eto, ac yn fwy na neb, mae enwadau Anghydffurfiol Cymru yn honni mai ‘pobl’ yw eglwys! Ond, yn gwbwl gyfeiliornus, rydym yn gweld ‘undod’ mewn termau ‘uno enwadau’ er mwyn cael dweud fod hynny wedi methu (yn 2000). Ond diffyg gweledigaeth genhadol ydyw. Dyna her fwyaf cofio’r FJKM ym Madagasgar. Diolch i genhadon Neuadd-lwyd a diolch i weledigaeth arweinwyr yr ugeinfed ganrif hefyd fod gennym gymaint i’w ddysgu a’i ddathlu.

P.Ll.J.

Ymateb i eithafiaeth etholedig

Gethin Rhys

Yn draddodiadol, “silly season” yw mis Awst – y gwleidyddion, y gweision sifil a’r gohebwyr gwleidyddol ar y traeth, fawr ddim yn digwydd ac felly manion yn denu’r sylw. Mae enwogion sy’n digwydd marw yn ystod mis Awst (megis Aretha Franklin a Kofi Annan eleni) yn cael llawer mwy o sylw na phe baent wedi marw yn ystod prysurdeb y gwanwyn neu’r hydref.

Ond mae 2018 braidd yn wahanol. Nid yn unig mae helbul Brexit (neu Prymadael, fel mae’r Eisteddfod wedi ein dysgu i gyfeirio ato) fel rhyw gleddyf Damocles uwch ein pennau, ond mae gennym ornestau arweinyddiaeth ym mhob un o’r pleidiau yng Nghymru. Daeth un ohonynt i’w therfyn, gyda Gareth Bennett yn cael ei ethol gan aelodau UKIP (nid bod llawer ohonynt – 269 pleidlais gafodd Mr Bennett). Mi oedd ei ymgyrch arweinyddol yn troi o gwmpas gwrthwynebu parhad y Cynulliad, gwrthwynebu ymdrechion i gynyddu nifer y siaradwyr Cymraeg, a gwarchod “rhyddid mynegiant” yn wyneb gofynion “lleiafrifoedd” sy’n troi Prydain yn “Police State”.

O fewn oriau, roedd yr arweinydd newydd yn corddi’r dyfroedd. Disgrifiodd ferched sy’n gwisgo gwisg Islamaidd fel “drychiolaethau o gyfnod cyn y Canoloesoedd” ac fe gerddodd allan o gyfweliad â’r newyddiadurwraig Ruth Mosalski pan gafodd ei herio am ei farn am fewnfudo. Doedd hyn ddim yn annisgwyl – bu’r gallu i greu helynt gan Mr Bennett ers cyn ei ethol yn 2016, ac fe ddichon mai dyna un rheswm pam y bu i aelodau UKIP yng Nghymru ei gefnogi.

Mae’n newid cyfeiriad i’r blaid. Er gwaethaf ambell ymgais gan y cyn-cyn-arweinydd Neil Hamilton, AC, i gipio’r penawdau â’i rethreg amheus, ymuno â chonsensws gwleidyddol y Cynulliad fu polisi UKIP hyd yma, a cheisio ennill ei phlwyf fel plaid wleidyddol dderbyniol. Gwelwyd hyn yn enwedig ar ran Caroline Jones, AC, (y cyn-arweinydd), cyn-swyddog cyfartaledd yn y gwasanaeth carchardai, a David Rowlands ,AC, cyn-Ynad Heddwch, y ddau ohonynt eisoes â phrofiad o fod mewn swyddi cyhoeddus cyfrifol.

Y drafferth yw nad pobl sy’n ymddiried yn neiliaid swyddi cyhoeddus cyfrifol yw aelodau UKIP ar lawr gwlad. Pobl sy’n drwgdybio’r sefydliad ac am ei siglo ydynt – a chawsant eu cyfle yn yr etholiad hwn. Sut felly y dylai pobl ymateb?

Mae rhai eisoes wedi penderfynu fod taith UKIP i gyrion eithaf y byd gwleidyddol yn daith na ddylid rhoi gormod o sylw iddi. Felly cafwyd datganiad polisi gan Owen Donovan, perchennog y blog ardderchog Senedd Home, yn dweud na fydd bellach yn rhoi mwy o sylw nag sydd raid i Mr Bennett a’i gefnogwyr. Fe fu peth trafod adeg ethol UKIP i’r Senedd am y tro cyntaf ym Mai 2016 a ddylai mudiadau eraill, gan gynnwys yr eglwysi, fabwysiadu polisi tebyg. Sigwyd unrhyw awydd i’r cyfeiriad hwnnw gan ganlyniad refferendwm Mehefin 2016, pan sylweddolwyd fod UKIP yn lleisio barn mwyafrif pobl Cymru yn gywirach nag unrhyw blaid etholedig arall, o leiaf ar y mater hwnnw. Un peth yw anwybyddu plaid fechan ar gyrion gwleidyddiaeth; peth arall yw anwybyddu barn 52% o’r etholwyr. Tawelwyd y dyfroedd am ddwy flynedd gan ymddygiad anrhydeddus (ar y cyfan) aelodau etholedig UKIP yn y Senedd.

Mae ethol Mr Bennett wedi cyd-ddigwydd â thwf newydd yn y gefnogaeth i UKIP yn sgil amheuon a yw Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn bwriadu ymadael yn llawn â’r Undeb Ewropeaidd – amheuon a borthir gan o leiaf hanner papurau newydd Llundain sydd mor uchel eu cylchrediad yng Nghymru. Er mai bychan yw’r aelodaeth ac mai simsan yw’r gefnogaeth ar lawr gwlad, mae apêl y blaid o hyd yn fawr ymysg pobl sydd am leisio trwy’r blwch pleidleisio eu gwrthwynebiad i’r Undeb Ewropeaidd.

Dyna galon y dilema. Er mor annymunol yw rhai o ddaliadau arweinydd newydd UKIP, mae ef a’i blaid yn gweithredu trwy’r blwch pleidleisio. Cawsant eu hethol yn ddemocrataidd. Nid ydynt yn yr un cae â mudiadau sy’n ceisio cael y maen i’r wal drwy ymddygiad bygythiol ar y strydoedd, megis Britain First neu’r English Defence League [RHYBUDD: Mae’r hyperddolenni i wefannau’r mudiadau hyn, a gall eu cynnwys beri pryder i ddarllenwyr.] (Peidiwch â rhuthro, da chi! Gol.)

Ar y naill law, felly, rydym yn ofni bod statws Aelodau Cynulliad, a’r mynediad i’r cyfryngau sydd gan arweinyddion y pleidiau yn enwedig, yn mynd i roi rhwydd hynt i fynegi syniadau y byddai’r rhan fwyaf o ddarllenwyr Agora yn eu cael yn wrthun. Mae’n demtasiwn anwybyddu neu geisio cuddio’r ffaith fod y syniadau hyn yn cael eu lleisio yn ein senedd genedlaethol.

Ar y llaw arall, fe wyddom beth sy’n digwydd gyda mudiadau sy’n teimlo iddynt gael eu cau allan o wleidyddiaeth seneddol, neu sydd o’r dechrau yn awyddus i’w thanseilio. Fe ânt â’u hachos i’r strydoedd. Mae mudiadau felly yn denu llawer iawn mwy o gefnogaeth pan allant ddweud wrth bobl, “Dyw pleidleisio ddim yn gweithio”. Fe all hynny fod o ganlyniad i anhrefn ymhlith y pleidiau gwleidyddol traddodiadol (fel yn yr Eidal a’r Almaen yn y 1920au, neu yn yr Eidal yn fwy diweddar yn arwain at ddyrchafiad Silvio Berlusconi ac wedyn Fudiad y Pum Seren a’r Gynghrair Ogleddol sydd bellach yn llywodraethu yno). Fe all fod oherwydd methiant y pleidiau traddodiadol i fynd i’r afael ag argyfwng economaidd neu gymdeithasol (fel yn y 1930au mewn llawer gwlad, gan gynnwys twf Ffasgwyr Oswald Moseley ym Mhrydain). Fe all hefyd fod o ganlyniad i weld y pleidiau traddodiadol yn rhy debyg i’w gilydd, yn rhan o un sefydliad mawr sy’n cadw grym yn groes i ddymuniad a buddiannau’r bobl – a dyna welwyd gyda thwf mudiadau asgell dde ar draws cyfandir Ewrop yn ddiweddar.

Ydym ni ar fin argyfwng tebyg yma? Nid yw’n amhosibl, yn enwedig yn wyneb mudiad cynyddol Pleidlais y Bobl sydd am weld refferendwm arall ar fater yr Undeb Ewropeaidd. Mae lladmeryddion y llwybr hwnnw fel petaent yn ddall i ddau bosibilrwydd. Y cyntaf yw y byddai’r ail ymgyrch hyd yn oed yn fwy ffyrnig a chamarweiniol na’r gyntaf ac yn arwain at ganlyniad tebyg – neu fwyafrif mwy i ymadael – gan ddyfnhau holl rwygiadau ein gwlad. Yr ail yw y byddai pleidlais y tro hwn i aros yn yr Undeb Ewropeaidd yn arwain at gri o “frad” ac y byddai’r mudiad gwrth-Ewropeaidd eithafol yn mynd i’r strydoedd gan ddweud, “Does dim pwynt pleidleisio, mae democratiaeth wedi methu – i’r gad.” Mae Leanne Wood, AC, arweinydd Plaid Cymru, eisoes wedi tynnu sylw at y posibilrwydd hwn ac yn rhybuddio yn ei erbyn (ar lafar mewn cyfarfod cyhoeddus yng Nghaerdydd) – er bod nifer o Aelodau Cynulliad ei phlaid bellach yn cefnogi’r alwad am refferendwm arall.

Mae’r rhain yn ddyddiau anodd ac mae pob mudiad cyhoeddus yn wynebu penderfyniadau anodd. Gwelwn yr un dilema, wrth gwrs, ar draws Fôr Iwerydd wrth i bobl geisio ymateb i weithgarwch Donald Trump yn Arlywydd – a ddylid cydnabod canlyniad y bleidlais, gan ddadlau yn ei erbyn trwy ddulliau gwleidyddol a chyhoeddus yn unig, neu a ddylid gwrthod cydweithredu â’i weinyddiaeth, gan gadw ein hunain yn foesol lân ond gan beryglu hygrededd democratiaeth i’w gefnogwyr selog? Nid yw’n ddewis hawdd o bell ffordd.

Hyd y gwn i, nid oes gan unrhyw un o eglwysi na mudiadau Cristnogol Cymru bolisi ynghylch ymwneud ag UKIP neu beidio. Deallaf yn llwyr yr awydd i’w hanwybyddu, osgoi cynnwys eu barn mewn erthyglau a deunydd cyhoeddus, ac yn y blaen. Ond fy marn i yw fod yn rhaid deall ac adnabod y gelyn. Felly, dylem ddeall apêl dadl Gareth Bennett fod tactegau fel hyn yn rhwystro ei ryddid mynegiant a rhyddid mynegiant y sawl sy’n cytuno ag ef – gan felly greu achos dros frwydro mewn ffyrdd llai gwaraidd. Yr un ddadl yw hon yn y bôn â’r ddadl ynghylch refferendwm Ewropeaidd arall: ydym ni mewn perygl o ddweud ein bod yn credu mewn democratiaeth dim ond pan yw’n cynhyrchu’r canlyniad yr ydym ni yn ei ffafrio?

Onid wynebu’r dadleuon gwrthun i’n dadleuon – cryfach, gwell, mwy moesol – ein hunain yw’r dewis cywir? Nid yw’n llwybr hawdd, ac fe all ein tynnu i ambell sefyllfa ddigon annymunol. Ond rhaid cofio i apêl etholiadol y BNP gael ei dryllio gan ymddangosiad Nick Griffin ar Question Time a danseiliodd yn llwyr ei ddadl ei fod yn cael ei rwystro rhag lleisio’i farn yn agored. Yn yr un modd, ffawd bron y cyfan o gynghorwyr lleol UKIP (fel rhai’r BNP gynt) yw colli eu seddi ar ôl un tymor am iddynt fethu cyflawni eu swyddi yn effeithiol – ni ellir twyllo’r etholwyr am byth.

Mae yna un rhybudd arall yn y sefyllfa sydd ohoni. Yn ystod yr Eisteddfod gwelwyd protest y tu allan i adeilad y Senedd: “Cadwch gasineb allan o’r Senedd”. Nid protest yn erbyn Mr Bennett oedd hon, ond protest yn erbyn dychweliad Helen Mary Jones, AC, i’r sefydliad a’i chefnogaeth i’r mudiad Woman’s Space. (Roedd y protestwyr wythnos yn rhy hwyr, gyda llaw – nid oedd Helen Mary yno ar y diwrnod!) Mater arall i erthygl arall yw’r ddadl honno – ond mae’n deg gofyn a yw protestio yn erbyn mynegi barn ar y sail ei fod yn “gasineb” ddim ond yn tynnu sylw oddi wrth y bobl o fewn yr un adeilad sydd wir yn gas?

Mae Gethin Rhys yn Swyddog Polisi Cytûn (Eglwysi Ynghyd yng Nghymru). Barn bersonol a fynegir yn yr erthygl hon, a ysgrifennwyd ar 19 Awst 2018.