Dyma’r Goleuni

Enid R. Morgan

Rhyw bythefnos yn ôl roeddwn i ar y trên yn dychwelyd o’r Amwythig i Aberystwyth ac yn ffarwelio â ffrind oedd ar ei ffordd i Landudno. Wrth i’w thrên ymadael gwelais yn sefyll gerllaw i mi berson mewn gwisg Fwdwaidd – lliain gwinau, mwy llaes na chasog Anglican, yn cuddio’n ddiau drwch o ddillad cynnes! Gyda’r pen moel, doeddwn i ddim yn berffaith siŵr ai gwryw ynteu benyw ydoedd, ond llais tyner gwraig ofynnodd i mi, mewn acen gwrtais gwbl Seisnig, ai’r trên i Aberystwyth oedd yr un gerllaw. Roeddwn i newydd sicrhau mai’r ddau gerbyd cyntaf oedd y rhai fyddai’n mynd i Aberystwyth ar ôl Machynlleth, a dyma ni’n codi sgwrs ac fe barhaodd y sgwrs am y ddwyawr adre.

Mi wn i ddigon am Fwdwaeth i’w barchu am fy mod i’n adnabod unigolion pur wahanol i’w gilydd sydd yn uniaethu â’r ffydd honno i ryw raddau, er nad ydynt wedi ymroi i wisgo unrhyw label i brofi hynny. Maen nhw’n bobl dirion (hyd yn oed yn eu hargyhoeddiadau!), yn bobl sy’n meddwl yn ddwys am y byd a’i bobl a’i broblemau ac yn ymwybodol cyn lleied y gellir ei ddweud am y ‘dwyfol’, ac yn swil o frolio dim ‘goruwchnaturiol’.

Mae’r chwaer yr oeddwn newydd gwrdd â hi yn byw fel ancres yn yr Alban yn darparu dihangfa o sŵn a phwysau’r byd i bobl mewn cyfyngdra, yn dangos pwysigrwydd gweddi, myfyrdod a distawrwydd fel pethau cwbl anhepgor i ddeall ystyr bywyd yn gyffredinol, ac i unigolion estyn y tu hwnt i ystrydebau’r dyddiau hyn. Yr oedd ei chwrteisi, ei thiriondeb, ei threiddgarwch gofalus yn wers ac yn esiampl.

Cafodd ei magu’n Anglican ond aeth yn gynyddol anhapus meddai hi, yn ofalus, ‘probably because I met the wrong sort of Christians’. A chofiais yn sydyn am ymadrodd Thomas Merton y dylen ni i gyd ystyried y gallen ni’n hunain fod yn faen tramgwydd yn ein ffordd o ddilyn Iesu. Mi allwn i fod yn rheswm pam y mae rhai pobl yn methu gweld nac ymateb i Iesu. Yr oedd y wraig hon yn dyst i’w gwerthoedd hi a’r Bwda, sylfaenydd ei ffydd a’i ffordd o fyw. Tyst.

Tystion. Dyna ydyn ni i fod. Tystion a chynrychiolwyr. Tystio i Iesu sy’n ‘ymgnawdoli’ Duw sydd yn gariad ac yn faddeuant. Ac mae’r cariad a’r maddeuant i’w gynnig i bawb ohonom yn ddiwahân. Dyna sut y mae’n oleuni’r byd. Ac yn y fan hon y mae Efengyl Ioan yn dechrau.

Mae’r ddwy stori am eni Iesu yn yr Efengylau yn gwrth-ddweud ei gilydd os ydych yn mynnu eu clywed fel ‘hanes’. Bob blwyddyn fe fydd un stori gyfansawdd – y preseb, bugeiliaid, doethion a seren, angylion a ffoi i’r Aifft – yn cael ei chyflwyno mewn dramâu a chardiau Nadolig a gwasanaethau carolau. Ond mae ’na berygl o’u defnyddio fel hyn fod dehongliadau symbolaidd Luc a Mathew yn colli eu harbenigedd a’u hystyr.

I’r eglwysi hynny sy’n defnyddio’r rhestr darlleniadau dros dair blynedd a elwir yn RCL (Revised Common Lectionary) mae dyfodiad Adfent eleni yn golygu bod prif ddarlleniadau’r Sul ym mlwyddyn B yn dod o Efengyl Marc – a does dim sôn am eni Iesu yn yr Efengyl honno. Efengyl Ioan yw’r efengyl ar ddydd Nadolig. Felly dim preseb, dim bugeiliaid, dim doethion, dim seren, dim angylion.

Beth wnaech chi felly o ddeall neu egluro ystyr y Nadolig heb y pethau hyn, y pethau tlws, traddodiadol sydd mor aml yn cael eu camddehongli, eu taenu â siwgr, a’u godro o’r dyfnder diwinyddol sydd wrth eu gwraidd.

Pwyslais cwbl wahanol sydd yn Ioan, a ffordd wahanol o egluro pwy yw Iesu mewn gwirionedd. Mae’r awdur yn dechrau gyda thystiolaeth un gŵr: ‘Daeth dyn wedi ei anfon oddi wrth Dduw, a’i enw Ioan.’ Felly, yn Efengyl Ioan, Ioan Fedyddiwr yw’r tyst cyntaf i Iesu. Daeth ‘i dystiolaethu am y goleuni, er mwyn i bawb ddod i gredu trwyddo’. Yn lle bod seren ddirgel yn arwain trwy’r nefoedd ac yn dod i orffwys dros y crud sy’n cynnwys babi, cawn Ioan Fedyddiwr yn cyfeirio at Iesu ei hun fel goleuni. Dwy adnod yn gynharach yn y rhagair mae N. T. Wright yr ysgolhaig, yn cyfieithu fel hyn: ‘Yr oedd bywyd ynddo, a’r bywyd hwnnw yn oleuni i’r ddynoliaeth. Y mae’r goleuni yn llewyrchu yn y tywyllwch ac nid yw’r tywyllwch wedi ei drechu.’

            A dyna i chi neges gobaith yr Adfent.

 ‘Yr oedd bywyd ynddo, a’r bywyd hwnnw yn oleuni i’r ddynoliaeth. Y mae’r goleuni yn llewyrchu yn y tywyllwch ac nid yw’r tywyllwch wedi ei drechu.’

            Dyna neges y Bedyddiwr. Dyma neges yr Adfent.

Bu ac mae bywyd yn Iesu; bu ac mae ei fywyd yn oleuni’r ddynoliaeth. Mae’n oleuni am ei fod yn dangos i ni sut un yw Duw, a sut y dylai ein dynoliaeth ni fod hefyd: ‘Goleuni yw Duw ac nid oes ynddo ddim tywyllwch.’ Mae digon o dywyllwch o’n cwmpas a goleuadau trydan y Nadolig yn dangos cymaint yr hiraeth am oleuni, ond mae Duw yn dangos yn Iesu nad oes ynddo ef ddim tywyllwch. Mae ef yn llawn bywyd ac nid oes angau’n perthyn iddo. Dim.

Mae Ioan Fedyddiwr yn cael ei ddisgrifio fel tyst i’r goleuni. Mae tystio yn air cyfreithiol, ac amcan Ioan yw dweud mai Iesu yw’r un y mae’n hawlio bod. Ac felly, yn hytrach na storïau symbolaidd Luc a Mathew, cawn dystiolaeth Ioan y Bedyddiwr, rhagflaenydd Iesu. Ac mae’n eglur nad oes cystadleuaeth rhyngddynt – er bod cystadleuaeth efallai rhwng eu disgyblion! Hawlia’r Efengylydd: ‘Nid ef oedd y goleuni, ond daeth i dystio i’r goleuni.’ A’i le yw bod yn rhagflaenydd – ac mae’r hyn a ddigwyddodd iddo mor debyg ag y gall fod i beth ddigwyddodd i Iesu. Y mae awdurdodau’r byd hwn yn ei lofruddio.

Gwaith y Bedyddiwr yw cyfeirio at yr un fydd yn Feseia; mae’n dweud yn glir nad ef ei hun yw’r un y mae pobl Israel wedi bod yn ei ddisgwyl. Mae’r ysgrythur yn gwybod bod cystadlu’n gallu lladd cymuned ac yn Efengyl Ioan nid yw’r Bedyddiwr yn herio Iesu, ac nid yw Iesu’n cystadlu â Duw. Mae Iesu’n un ag ewyllys Duw. Ac mae dilynwyr Iesu i fod yn un ag ef fel y mae Iesu’n un â Duw. A dyna ddelio â gwrthdaro ac anghytundeb cyn iddyn nhw ddechrau tyfu! Nid cystadleuaeth yw dilyn Iesu. Ac amcan Ioan Efengylydd yw dangos mai dilyn Iesu yw’n hamcan ni. Sut mae gwneud hynny? Mae’r ateb yn yr Epistol at y Thesaloniaid (6.16–24): ‘Llawenhewch bob amser. Gweddïwch yn ddi-baid. Ym mhob dim rhowch ddiolch, oherwydd hyn yw ewyllys Duw yng Nghrist Iesu i chwi.’

 Man da i dystion gychwyn.

500 mlwyddiant ecwmeniaeth –achos dathlu eto?

Gethin Rhys

Ar 31 Hydref 2017 fe gofiwyd 500 mlwyddiant y Diwygiad Protestannaidd. Ar y cyfan, mae’r peth yn cael ei gofio fel rhwyg yn yr eglwys – rhwyg angenrheidiol yn nhyb rhai, ac achos gofid a gwae i eraill. Yn ei ddarlith wych ‘Catholigrwydd Protestaniaeth’ y prynhawn hwnnw yng Nghaerdydd, fe’n hatgoffwyd gan yr Athro Densil Morgan fod ymdrechion at gymodi a phontio wedi dechrau bron ar unwaith ar ôl i Martin Luther hoelio’i 95 o sylwadau ar ddrws yr eglwys yn Wittenberg (neu, yn llai rhamantaidd, eu postio at yr esgob!). Yn Ebrill 1518 fe gafwyd y drafodaeth ‘ecwmenaidd’ gyntaf yn hanes yr eglwys yn y Gorllewin pan gyfarfu Johannes Eck a Martin Luther yn Heidelberg. Felly, mewn gwirionedd, Ebrill 2018 fydd 500 mlwyddiant ecwmeniaeth yn yr ystyr fodern.

Y bore cyn darlith Densil, fe gynhaliwyd dathliad cenedlaethol Cymru yn Eglwys Gadeiriol yr Eglwys Gatholig yng Nghaerdydd. Dyna oedd y lleoliad a ddewiswyd gan yr eglwysi Lutheraidd Almaeneg eu hiaith yng Nghymru. Yn cerdded i mewn ar y dechrau fe ddaeth yr Archesgob Catholig, George Stack; Archesgob newydd yr Eglwys yng Nghymru, John Davies; Llywydd Cyngor Eglwysi Rhyddion Cymru, Rheinallt Thomas; Ysgrifennydd y Gynghrair Efengylaidd yng Nghymru, Elfed Godding; a bugail yr eglwysi Lutheraidd Almaeneg yng Nghymru, Albrecht Büurma.

Y gwir yw fod pob un o’r pump traddodiad yna yn ddyledus i’r Diwygiad Protestannaidd. Ni fyddai’r pedwar olaf yn bodoli oni bai amdano. Ac, ys dywedodd George Stack ei hun, roedd angen Martin Luther ar yr Eglwys Gatholig iddi hithau ddiwygio yn y blynyddoedd a’r canrifoedd dilynol. Roedd y canu yn orfoleddus a’r cymdeithasu yn gynnes. Arwyddair Cytûn (Eglwysi Ynghyd yng Nghymru) pan gafodd ei sefydlu ym 1990 oedd ‘Nid dieithriaid mwyach, ond pererinion ynghyd’. A dyna oedd yr ymdeimlad – roedd yr arweinyddion hyn yn adnabod ei gilydd, a hyd yn oed y sawl oedd yn camu i Gadeirlan Gatholig am y tro cyntaf yn teimlo’n gartrefol.

Nid oedd fawr neb yng Nghymru yn ymwybodol ar y pryd o beth ddigwyddodd yn Wittenberg, nag am y drafodaeth yr Ebrill dilynol yn Heidelberg. Fe arhosodd Cymru yn Gatholig am hanner canrif wedi dechrau’r Diwygiad. Nid oedd gwasanaethau Saesneg Eglwys Loegr yn fwy dealladwy i’r Cymry na gwasanaethau Lladin yr Hen Grefydd. Ond ym 1567 fe gyfieithwyd y Testament Newydd a’r Llyfr Gweddi Gyffredin gan William Salesbury, a gorchmynnodd y Frenhines Elizabeth eu defnyddio ledled Cymru. Fe ddaeth blas ar y Brotestaniaeth oedd eisoes yn cyniwair trwy Ewrop i Gymru. Ochr yn ochr â hyn, fe barhaodd Catholigiaeth mewn mannau diarffordd yng nghefn gwlad. Yn Sir Frycheiniog o 1662 ymlaen roedd Cwm Senni yn gwm rhyfedd iawn, yn llawn Annibynwyr (gan iddynt godi tŷ cwrdd yno y pellter angenrheidiol o eglwys y plwyf) a Chatholigion (gan fod y lle mor anghysbell, nid oedd yr awdurdodau yn eu poeni). Yn anochel, fe fu cyd-briodi rhwng y teuluoedd ond fe barhaodd y ddwy grefydd hyn ochr yn ochr yn y cwm Cymraeg yma am ganrifoedd.

Yn hynny o beth, roedd Cwm Senni yn rhagflas o’r gyfeillach Gristnogol yn yr Eglwys Gadeiriol yn 2017. Wrth gwrs, mae pethau eraill wedi newid. Nid Cymraeg yw prif iaith Cwm Senni na Chymru bellach. Mae amrywiaeth rhyfeddol yr enwadau a’r mathau o Gristnogaeth yn ddryswch i bawb sydd y tu allan iddynt, a llawer sydd tu fewn. A bydd llawer o Gymry yn gwbl anymwybodol o arwyddocâd y 500 mlwyddiant hwn.

Hawdd, felly, casglu mai amherthnasol hefyd yw ecwmeniaeth – cymodi rhwng eglwysi sydd oll yn cyrraedd diwedd eu hoes beth bynnag! Ac ar lawr gwlad, fe all deimlo nad yw ecwmeniaeth prin wedi dechrau, hyd yn oed ar ôl 500 mlynedd. Cri Dafydd Iwan yn ei lythyr at Golwg (2 Tachwedd 2017) oedd i Gristnogion ddod at ei gilydd ym mhob pentref a thref i ffurfio un eglwys unedig. Byddai hynny yn cryfhau’r dystiolaeth Gristnogol, meddai, ac yn rhyddhau tir ar gyfer codi tai i’r rhai sydd mewn angen. Efallai nad yw Dafydd yn ymwybodol o ymdrechion Housing Justice Cymru eisoes yn y cyfeiriad hwn, a’u cynllun Faith in Affordable Housing, sy’n gweithio gydag enwadau Cymru i wneud hynny yn union. Cafwyd cryn lwyddiant eisoes gyda thai newydd ar gael yn Abercanaid, Abertawe a Phen-y-bont ar Ogwr, a mwy ar y gweill.

Wedi dweud hynny, rhaid cydnabod fod Dafydd yn iawn i weld capelyddiaeth o hyd yn rhemp mewn sawl man, a chynulleidfaoedd bychain yn straffaglu byw dafliad carreg oddi wrth ei gilydd. Methiant ecwmeniaeth?

Ond mae yna ochr arall i’r geiniog. Holwch chi mewn unrhyw gynulleidfa mewn unrhyw addoldy yng Nghymru beth yw cefndir yr addolwyr yno, ac fe glywch chi fyrdd o straeon. Fe fydd ambell un wedi ei fagu yn y capel ac wedi bod yno ar hyd ei oes. Bydd sawl un wedi dod yno wedi i gapel neu eglwys o enwad arall gau. Bydd rhai wedi symud i fyw i’r ardal, ac er eu bod o gefndir gwahanol fe ddaethant i ymaelodi â’r eglwys leol. Fe fydd ambell un sydd wedi dod i ffydd yn hwyrach yn ei oes a heb fawr ddim ymwybyddiaeth o enwadau o gwbl. Yn hynny o beth, fe groesir y ‘rhwystrau’ rhwng y gwahanol enwadau yn fynych ac yn rhwydd. Fe ddaw pobl i’r oedfa nid am ei bod hi’n oedfa Fethodistaidd neu Anglicanaidd neu Bresbyteraidd, ond am ei bod hi’n oedfa Gristnogol. Fe lwyddodd ecwmeniaeth tu hwnt i bob disgwyl!

Mae Dafydd yn gywir i ddweud: “gallwn gadw’r enwadau am y tro, a chydnabod eu bod i gyd wedi gwneud eu cyfraniad gwiw, ond bellach does dim synnwyr i’r mân wahaniaethau rhyngom i’n rhwystro rhag gwneud defnydd callach o’n hadnoddau prin”. Ac at hynny y mae Cytûn yn bodoli ar lefel genedlaethol, wrth gwrs. Eilbeth yw ein gwaith ni i barodrwydd Cristnogion pob cylch i gydaddoli a chydweithio.

A beth am y rhwystrau rhwng Protestaniaeth a Chatholigaeth? Roedd Densil Morgan yn dangos yn eglur fod y bwlch rhyngddynt yn llai ar y cychwyn nag y tybiai pawb – ac roedd cyfarfod Heidelberg yn 1518 wedi cadarnhau hynny. Diwygio’r eglwys yn hytrach na’i rhwygo oedd y bwriad; ei bersonoliaeth danllyd ac ymateb amddiffynnol y sefydliad barodd i bethau droi’n gas – hanes fyddai’n cael ei ailadrodd yma yng Nghymru pan gychwynnodd Howell Harris y diwygiad Methodistaidd ddwy ganrif wedyn.

Mae’n wir nad yw cydaddoli llawn rhwng Catholigion a Phrotestaniaid yn bosibl hyd heddiw, o leiaf o ran yr Offeren neu’r Cymun. Ond mae cydweithio llawen a rhwydd mewn llawer cylch; mae yna gyd-ddealltwriaeth a chydaddoli heb gymuno yn gyffredin. I Anghydffurfwyr, nad yw cymuno rheolaidd mor ganolog yn eu haddoli ag y mae i Gatholigion, nid oes unrhyw ddiffyg yn y cydaddoli hwn. Ac mae pobl yn symud rhwng eglwysi Catholig a Phrotestannaidd, yn fwy neu’n llai ffurfiol, yn rheolaidd.

Mae yna elfen arall yn y dathlu a’r cofio hwn sy’n ein cyfeirio hefyd at ddyfodol ecwmeniaeth. Roedd y dathlu ar 31 Hydref yn dairieithog – Cymraeg, Saesneg ac Almaeneg – fel oedd yn gweddu i’r hanes yr oeddem yn ei ddathlu. Mae Cristnogaeth Cymru bellach yn amlieithog. Nid dirywio yw hanes yr Eglwys Gatholig yng Nghymru dros y deng mlynedd ddiwethaf, ond derbyn chwistrelliad o fywyd newydd gan ddyfodiad Pwyliaid, Romaniaid, Croatiaid, ac eraill o ddwyrain Ewrop i’n plith.

Fe ddaeth Protestaniaid yn eu miloedd hefyd. Yn gynharach eleni, fe drefnodd y Gynghrair Efengylaidd arddangosfa ddifyr yn y Senedd am yr holl ieithoedd a ddefnyddir i addoli yng Nghymru heddiw – Tsieinëeg, ieithoedd Affrica ac India, holl ieithoedd dwyrain Ewrop, ac yn y blaen. Fe fu i Gatholigion a Phrotestaniaid fel ei gilydd elwa o hyn. Er i Eglwys Fethodistaidd y Drindod, Heol Casnewydd, Caerdydd, gau fel cynulleidfa Fethodistaidd ychydig flynyddoedd yn ôl, mae bellach tair eglwys yn cwrdd yno. Mae llu o rai eraill ledled de Caerdydd. Mae cynulleidfaoedd o Korea yn cyfarfod mewn sawl man yng Nghymru, a gweinidog o Korea sydd bellach yn gweinidogaethu yn eglwys Hanover, Llanofer, cartref Robert Jermain Thomas, y cenhadwr cyntaf i fynd yno.

Bellach, maes llafur ecwmeniaeth yw nid yn gymaint cymodi rhwng eglwysi Gorllewin Ewrop – er nad yw’r gwaith hwnnw wedi’i orffen yn llwyr – ond cynorthwyo Cristnogion y Gorllewin i ehangu eu gorwelion lawer pellach. Mae ecwmeniaeth iaith rhwng Cymry Cymraeg a Saesneg eu hiaith hefyd yn dasg o hyd – ond bellach mae dwsinau o ieithoedd eraill i’w hystyried hefyd.

Felly, fe fydd 500 mlwyddiant ecwmeniaeth hefyd yn achos dathlu. Mewn sawl ffordd fe lwyddodd y tu hwnt i bob disgwyl. Ond mae Duw ar waith yn creu heriau newydd ac mae llawer mwy eto i’w wneud.

 

“Eglwys sy’n dod i’r wyneb” – diwygiad o fath newydd

‘Emerging Church’ – sylwadau Richard Rohr

 Yng nghanol y digalondid am gyflwr y capeli a’r eglwysi yng Nghymru daw ambell si am bobl yn sôn yma a thraw, fan hyn a fan’co, am yr hiraeth am fath newydd o eglwys. Nid hiraeth am ‘ddiwygiad arall’, tebyg i’r hen rai yng ngwlad y diwygiadau, ond ffrwyth math newydd o ddiwygiad sy’n dod wrth i bobl arbrofi a dod ynghyd i rannu profiad. Yn America hawliwyd bod yr aden dde ‘Efengylaidd’ (am hyfdra – meddiannu’r gair hwnnw!) wedi lladd Cristnogaeth. Ond, i’r gwrthwyneb, mae llawer o Gristnogion eraill yn defnyddio’r gair ‘emerging’ i ddisgrifio ffenomenon flêr, wasgarog, ddi-drefn ond sylweddol sy’n galluogi pobl i berthyn, i addoli, ac i ddilyn Iesu mewn ffordd sy’n caniatáu iddyn nhw ddefnyddio’u crebwyll, ac yn eu rhyddhau i addoli mewn ffordd sy’n ystyrlon a hardd.

Nid hawdd cael un gair yn Gymraeg i gyfleu hyn, ond beth mae’n ei olygu yw bod grwpiau newydd o ddilynwyr Iesu yn dod ynghyd mewn gwahanol ffyrdd, yn chwilio mewn gwahanol fodd gyda’i gilydd am ffordd o fyw sy’n ffrwythlon a ffyddlon i Grist. Eglwys sy’n graddol ddod i’r wyneb, yn dod i’r golwg, yn torri trwodd, yn ymffurfio a datblygu …

Mae enw Richard Rohr yn reit adnabyddus fel un sy’n pontio sawl traddodiad Cristnogol ac mae ei gyfrolau wedi bod yn llwyddiannus iawn.* Mae’n offeiriad yn Eglwys Rufain, yn perthyn i urdd Sant Francis, ac wedi sefydlu canolfan myfyrio a gweithredu ym Mecsico. Mae’n cyfrannu’n gyson i’r cylchgrawn Sojourners. Yn null mentrus, hyderus yr Americaniaid mae wedi cyhoeddi llyfrau lluosog ar ysbrydolrwydd, ar weddi a gweithgarwch sy’n cyfathrebu’n effeithiol â phobl sy wedi cael llond bol ar gyfunfdrefnu llethol yr eglwysi sy’n brwydro i gadw i fynd heb newid.

Yn ddiweddar mae wedi ysgrifennu am yr eglwysi cyfoes sy’n torri trwodd ac yn mentro i’r dyfodol gan gredu bod yr Ysbryd Glân yn eu hysgogi. Gan fod cyfathrebu byd-eang wedi dod yn bosibl mae’n sylwi ar ‘ysbrydolrwydd byd-eang’ sy’n ymwthio i’r golwg mewn mannau tra gwahanol i’w gilydd. Dyma, mae’n awgrymu, fath o Ddiwygiad (Reformation). Mae pobl yn gwrando gyda’i gilydd ac mae hyn yn digwydd fel petai ar waethaf y prif enwadau.

Dyma’r nodweddion y mae ef wedi sylwi arnynt:

1. Sylweddoli o’r newydd fod Iesu’n dysgu dull di-drais, syml, tangnefeddus o fyw sy’n caru’r cread. Mae mwy o bobl yn cydnabod beirniadaeth ddeifiol Iesu ar gyfundrefnau grym a chyfoeth. Nid cyfundrefn i hel pobl allan o’r byd i’r nefoedd yw’r ffydd.
2. Tuedd yr Eglwys yn y gorffennol oedd canolbwyntio ar athrawiaeth a rheolau moesol yn hytrach na chanolbwyntiio ar iacháu a thrawsnewid pobl mewn cymdeithas, ‘megis yn y nef, felly ar y ddaear hefyd’.
3. Mae ’na awydd i adennill traddodiad hŷn o fyfyrio cyfriniol. Mae’n cysylltu hyn â gwaith Thomas Merton yn y 50au.
4. Mae beirniadaeth feiblaidd yn digwydd ar draws y traddodiadau a gwaith hanesyddol ac anthropolegol yn ein dysgu sut i ddeall Iesu yng nghefndir diwylliannol ei gyfnod. Mae hyn yn ein harwain ymhell y tu hwnt i’r crebachu rhyddfrydol a’r geidwadaeth ffwndamentalaidd sydd mor gyffredin. Mae’r bwlch hwnnw’n un ffug a diffrwyth.
5. Does dim angen i’n hanes ein llethu. Mae gan yr enwadau i gyd eu treftadaeth eu hunain a chawsom i gyd ryw fendith a melltith o’r dreftadaeth honno. Yn raddol, mae pobl yn ennill yr hyder i sôn a chydnabod y naill a’r llall a gwahaniaethu rhwng y damweiniol ddiwylliannol a’r gwir hanfodion.
6. Bu’r mudiad carismataidd yn ffordd i lawer o bobl gael profiad teimladwy o Gristnogaeth ac agorodd y drws i Gristnogaeth oedd yn ysbrydol a chyfriniol yn ogystal â bod yn gyfundrefn ffydd.
7. Mae ysbrydolrwydd sy’n aeddfedu a diwinyddiaeth ddi-drais yn gwneud chwilio am drydedd ffordd yn bosibl. Mae strwythurau newydd yn cynhyrchu cymunedau, grwpiau atgyfnerthu a chynnal, grwpiau astudio a myfyrio, mynachaeth newydd, tai gweithwyr Catholig, ac eraill sy’n cael eu harwain gan bobl leyg. Dydi’r rhain ddim yn wrthwynebus i’r hen strwythurau, ond mae tuedd i’r rheini fod yn ochelgar.
8. Mae yna werthfawrogiad cynyddol o wahanol ddoniau a gweinidogaethau (1 Corinthiaid 9) ac o barodrwydd i wasanaethu ‘oddi isod’ yn hytrach nag ‘oddi uchod’. Yn bwysicaf oll, maen nhw’n sylweddoli nad beirniadu’r hen systemau yw’r pwynt ond gwneud rhywbeth gwell a gwahanol. Mae’r pwyslais yn y strwythurau newydd ar ymwreiddio mewn cariad. Pan fyddwn wedi ymroi i dyfu ein hunain, fe fydd llai o le i ddweud y drefn am bobl eraill.

*Dyma restr o rai o’i lyfrau:

Preparing for Christmas: Daily Meditations for Advent

The Naked Now

The Divine Dance

Embracing an Alternative

Everything Belongs

Immortal Diamond

(Crynodeb gan Enid Morgan)

Oes rhywun sydd wedi cael profiad o egino gobaith o’r fath yng Nghymru? Os oes, dwedwch! Beth am chwilio am yr arwyddion …?

Salmau Cân a Salmau Merched

Enid Morgan

Rwy’n cael yr argraff nad ydi’r salmau ddim yn cael eu defnyddio llawer yn y traddodiad ymneilltuol ers blynyddoedd. Detholiad o salmau yn unig a geir yn y llyfrau emynau ac mae dysgu llafarganu’n golygu rhyw fesur o ymdrech, nid yn unig i ddysgu ond i oresgyn rhagfarn gwrth-eglwysig! Dônt i’r wyneb o dro i dro fel darlleniadau ysgrythurol gan y gweinidog, ond nid fel caneuon i’r gynulleidfa foli, gwyno neu alarnadu trwyddynt. Mae’r eglwysi’n dal i ddefnyddio’r salmau, ond mae llafarganu wedi gwanychu. O ganlyniad, darllen y salmau a wneir gan y gynulleidfa – er bod Salmau Cân Newydd Gwynn ap Gwilym yn adnodd ardderchog, dealladwy ac ystwyth. Yno mae’r salmau wedi’u cyfieithu a’u gosod ar donau emynau, gan wneud y salm yr un pryd yn haws ei deall a’i chanu’n ystyrlon. Mae’r salmau cân hyn hefyd yn dangos yn eglurach ble’r mae’r Salmydd yn dangos ei ddynoliaeth drwy ymroi i gasáu ei elynion yn hytrach na moli Duw. Mae’r gwahaniaeth rhwng mawl a galar a phrotest yn eglurach o lawer.

Ond mae ’na elfen arall yn y salmau sy’n faen tramgwydd cynyddol i wragedd. Mae Duw yn ddidrugaredd o wrywaidd ac fe’i dsigrifir yn bennaf mewn delweddau gwrywaidd. Rydyn ni yng Nghymru wedi bod ar ei hôl hi yn datblygu ieithwedd fwy cynhwysol yn ein haddoli, ond yn aml mae’r cyfieithiadau traddodiadol a chyfoes yn osgoi’r cyfrifoldeb o addasu’r salmau i wneud y darlun o Dduw yn fwy o fam ac yn llai o arglwydd y lluoedd. Os oes ystyr yn y gosodiad ein bod wedi ein creu ar ddelw Duw, yna rhaid bod y nodweddion hynny’n deillio o Dduw. Cawsom ein cyflyru i sôn yn unig amdano Fe a gall swnio’n wirioneddol od, a hyd yn oed yn haerllug, i newid yr enw i Hi.

Does dim syndod mai gwragedd yn America, lleianod sy’n defnyddio’r salmau bob dydd ac yn adrodd y 150 ohonynt bob wythnos, yw’r rhai sy wedi gweld yr angen fwyaf. Hynod ddiddorol felly oedd dod ar draws addasiad (revisioned) o’r salmau dan y teitl Rejoice, Beloved Woman! gan Barbara J. Monda.* Dywed yr awdur fod y salmau’n mynegi hiraeth y ddynoliaeth am Dduw, ond eu bod mewn mynegiant gwrywaidd iawn. Os ydyn nhw’n gweithio i ddynion, dylent weithio i wragedd. Dylai’r gwragedd wneud y gorau ohoni. Ond y mae ‘Ef’, a ‘Meistr’, ac ‘Arglwydd’ yn cau gwragedd allan, ac er bod llawer o wragedd wedi gorfod bodloni ar hynny, mae defnyddio iaith wahanol yn gallu bod yn heriol a byw iawn. Dyma rai enghreifftiau.

Lle mae’r Beibl Cymraeg Newydd yn cyfieithu Salm1:1:

Gwyn ei fyd y gŵr nad yw’n dilyn ffordd y drygionus nac yn ymdroi hyd ffordd pechaduriaid

a Gwynn ap Gwilym yn mynd mor bell â chyfieithu:

Gwyn ei fyd y sawl na ddilyn
   Gyngor drwg, na loetran chwaith
   Ar y ffordd lle y tramwya
Pechaduriaid ar y daith.

Dyma beibl.net:

Mae’r un sy’n gwrthod gwrando ar gyngor pobl ddrwg wedi’i fendithio’n fawr; yr un sydd ddim yn cadw cwmni pechaduriaid nac yn eistedd gyda’r rhai sy’n gwneud dim byd ond dilorni pobl eraill.

Byddai fersiwn Cymraeg wedi’i seilio ar fynegiant y gyfrol Americanaidd yn rhywbeth tebyg i hyn:

Gwyn dy fyd wrth ymddiried yng nghyngor gwragedd doeth; fe fyddan nhw’n dy ddwyn i galon gyfiawn.

Yr amcan, medd yr awdur, yw gwneud y salmau mor hygyrch i wragedd ag y buon nhw i wrywod dros y canrifoedd. Nid cyfieithu a wnaed ond ailysgrifennu gan lynu’n ffyddlon at themâu’r salmau.

Ceir yn nechrau’r gyfrol gasgliad o eiriau ac enwau Hebraeg sydd â chysyniadau benywaidd yn perthyn iddyn nhw, ond sy’n mynd ar goll yn y cyfieithiadau Saesneg a Chymraeg gwryw-ganolog. Mae adnabod yr enwau benywaidd hyn yn help i werthfawrogi’r salmau ar eu newydd wedd.

Yn nhraddodiad cyfriniol yr Iddewon yn y Kabbalah, rhestrir deg o nodweddion neu wisgoedd sy’n rhoi ffocws i ryw nodwedd arbennig yn y dwyfol. Gelwir y rhain yn sefirot ac mae tair ohonyn nhw’n sicr yn fenywaidd eu naws.

Dyma grynodeb ohonynt:

Chokmah (hokmah) yw’r enw personol a roddir ar y doethineb dwyfol. Hi yw’r man cychwyn. Hi yw’r hedyn cyn y plannu. Mae Chokmak yn cynrychioli cynllun Duw ar gyfer beth allai fod yn y dyfodol.

Pan yw egni deallusol Chokmah yn tyfu i aeddfedrwydd, fe’i ceir mewn benywdod aeddfed a’i galw yn Binah. Fe’i cysylltir â chroth ac mae hi’n peri bod posibilrwydd yn tyfu’n realiti. Mae hi’n cynrychioli duwdod yn y cread ac yn tyfu i fod yn undod Duw â’r byd. Mae hi’n fam ddwyfol ar y cread ac yn fam i Shekinah.

Shekinah yw’r olaf o’r deg sefirot ac mae’n endid dwyfol, fenywaidd. Hi yw trigfan Duw a’i bresenoldeb yn y byd. Shekinah yw’r graig, y ddaear, tir sych a gallu’r lleuad i adlewyrchu. Hi yw Duw’r enfys, priodferch ddwyfol y priodfab dwyfol.

Cyfieithir Shaddai yn aml fel Hollalluog – ond holl-ddarparu y mae hi mewn gwirionedd. ‘Shad’ yw’r gair am fron mewn Hebraeg ac mae’r enw benywaidd i fod i gyfleu’r Duw sy’n darparu ein holl anghenion, yn hael yn ein maethu ac yn cynnal y greadigaeth. Dyma’r Fam bwerus sy’n amddiffyn ei phlant rhag ffyrnigrwydd yr arth. Yn nheml Shaddai ceir pob gras, ac yn ei habsenoldeb mae newyn. Defnyddir yr enw yn Genesis (17:1–2) mewn cysylltiad ag Abraham ac mewn nifer o fannau yn yr Hen Destament.

Ruach yw’r gair, gair benywaidd, am wynt, anadl ac ysbryd yn Hebraeg ac fe’i ceir yn aml yn yr Hen Destament. Anadl bywyd, a chynnwrf yr Ysbryd Glân yw hi. Mae hi’n dwyn rhyddid, yn ysbrydoli’r proffwydi ac yn cosbi’r anffyddlon. Mae hi’n dwyn trefn o anhrefn ac anhrefn o drefn. Gall fod yn dyner dawel ond yn stormus hefyd. Ruach yw bywyd Duw yn trigo ynom, ein hysbrydoliaeth a’r alwad i newid. Mae’r benyweidd-dra, wrth gwrs, yn mynd ar goll wrth gyfieithu i ‘Ysbryd’.

 Sophia yw’r gair Groeg am ddoethineb – doethineb mewn ffurf ddynol ac yn debyg iawn i Ruach. Dyma briodferch ddoeth Solomon ac mae Cristnogion yn ei pharchu fel Doethineb Sanctaidd. Iddi Hi, Hagia Sophia, y cyflwynwyd yr eglwys fawr yng Nghaer Gystennin. Mae llawer o sôn amdani yn llyfrau’r Diarhebion, Doethineb a Sirach, sydd i gyd yn rhoi sylw i’r agwedd fenywaidd ar Dduw.

Islaw felly ceir tair esiampl yn Gymraeg o sut y mae’r cyfieithiad wedi ei ddatblygu a sut y gallai weithio yn Gymraeg. Mae’n rhyfeddol mor fuan y medrwch gyfarwyddo â’r iaith newydd.

Salm 8:1–5

1. Shekinah, mor ogoneddus yn y byd hwn yw bob man sy’n dwyn ôl dy law. Eisteddaf ymhlith y mynyddoedd a rhyfeddu at dy brydferthwch.
2. Mae babanod ym mreichiau eu mamau yn fy atgoffa o’r ffordd yr wyt Ti yn gwybod ac yn gofalu am ein holl anghenion. Rydyn ni’n ddiogel ym mhlethiadau dy ddillad.
3. Rwyt ti’n cadw draw y rhai sy’n bwriadu drwg a dial i’n herbyn. Mae dy gysondeb o’n cwmpas a’th gariad yn peri i’n calonnau guro.
4. Pan edrychaf ar y lleuad, gwelaf Di yno. Pan welaf y sêr, gwelaf dlysau yn dy addurno di, yn arwydd o’th bresenoldeb.
5. Gwnaethost ni ychydig yn llai na Thi dy hunan. Rhoddaist i ni ofalu am y ddaear i gyd, a’r creaduriaid ynddi’n gwmni i ni.

Salm 48

1. Ein Duw, Shaddai, sy’n haeddu mawl ym mhob rhan o’i daear.

Priodferch, aruchel wyryf, eto’n feichiog o bopeth sydd ac a fydd.

2. Mae hi’n fynydd pur ac uchel, ac eira ar ei chopa. Fel y mynydd mae hi’n urddasol yn ei harddwch.
3. Fel gwraig yng ngwewyr esgor mae hi’n crynu ac yn gwthio allan blant tra bo’r rhai sy’n rhyfeddu’n crynu gyda hi.
4. Yn nyfroedd ei chorff y mae hi’n golchi ei chyntaf-anedig a chyda’i hanadl yn chwythu bywyd i mewn iddynt.
5. O afon ei bron mae hi’n rhoi llaeth ac o ardd ei chorff y mae ei phlant yn cael eu maethu.
6. Mae hi’n eu cynnal yng nghynhesrwydd ei theml a dysgant beth yw ystyr addoli.
7. Yn niogelwch ei breichiau maen nhw’n tyfu a than ei golwg ofalus nofiant ym mhwll ei doethineb.
8. Fe’u gorchuddir â’i chusanau a’u cuddio yn niogelwch ei dillad. Ei chorff yw’r cartref a roddwyd iddynt.
9. Mae hi’n eu cario i aeddfedrwydd fel cangarw; ei chariad a’i sylw yn eiddo iddynt bob amser.
10. A phan ddaw dyddiau’r plentyn i ben mae Shaddai’r Fam Fawr yn agor ei hunan ac yn cymryd ei phlentyn i’r tywyllwch cynnes i orffwys.

Salm 136

1. Da yw diolch i Shaddai. Mae ei chariad yn dragywydd.
2. Hi yn unig a wnaeth y byd. Mae ei gallu’n dragywydd.
3. Hi yw pensaer y nefoedd, ei chreadigaeth yn dragywydd.
4. Hi sy’n gyfrifol am y tir, ei chysondeb yn dragywydd.
5. Hi sy’n wniadwraig y nos, ei sêr a’i lleuad yn dragywydd.
6. Hi sy’n gadernid i’w phobl, ei nerth yn dragywydd.
7. Hi sy’n arswyd i’r drygionus, ei chyfiawnder yn dragywydd.
8. Hi sy’n arwres i’r dewr, ei ffyddlondeb yn dragywydd.
9. Hi sy’n fam i’r colledig, ei melystra’n dragywydd.
10. Ei bron sy’n cysuro ac yn bwydo pawb, ei chariad yn dragywydd.

* Sorin Books, Notre Dame, www.avemariapress.com (ISBN 978-1-893732-80-3)

 

Byw ar bum cyfandir

Mae llais Ann Griffith i’w glywed yn aml ar Radio Cymru yn trafod materion Amercanaidd, neu, ac yn fwy cywir efallai, yn trafod materion byd-eang o America ond trwy lygaid ffydd merch o Aberystwyth. Mae’n ferch i’r diweddar Barchedig Huw a Mair Wynne Griffith ac yn chwaer i Nia a Gwawr. Mae’r llun (isod) ynddo’i hun yn dweud llawer amdani. Bu’n sgwrsio gyda Pryderi.

 Pryderi Ar ôl byw mewn sawl gwlad (fe ddown yn ôl at hynny eto) yr ydych erbyn hyn wedi bod yn America ers rhai blynyddoedd. Gyda pha gymuned/eglwys yr ydych yn teimlo’n gartrefol erbyn hyn? Neu, a’i roi mewn ffordd arall, lleisiau pwy sydd yn rhoi gobaith i chi yn sefyllfa argyfyngus oes Trump?

Ann Ar ôl i’r Unol Daleithiau gael arlywydd newydd fe deimlais angen dwfn i fod yn rhan o gymdeithas ffydd. Wrth chwilio am le i fod yn gyfforddus ynddo ac a fyddai’n rhoi sialens i mi, roeddwn i’n chwilio am gapel oedd yn edrych fel y ddinas yma. Mae Washington DC yn ddinas ryngwladol, a phobl o bob math yma. I mi, roedd yn rhaid i’r capel adlewyrchu hyn, ac roeddwn hefyd yn chwilio am rywun oedd yn pregethu fel Dad!

Rydw i angen efengyl sydd yn fy nghynnal i fyw yn well, yn ymarferol felly. Nid sôn am achubiaeth, neu faddeuant pechod mewn ffordd esoterig, ond isio deall beth mae hynny’n ei olygu i ni yn ymarferol ar hyn o bryd lle mae’r arweinwyr yn difrïo pobl, yn gwneud bywyd yn anoddach i’r claf, i’r mewnfudwyr, i ffoaduriaid, i bobl hoyw, trawsrywiol, ayyb … Mae yna gapel Presbyteraidd reit i lawr y ffordd sy’n byw’r bywyd yma, ac yn dangos i ni beth yw cariad diamod. Ac mae’r canu, dan arweiniad dynes ddu hoyw, yn fendigedig!

Mae llawer iawn o bobl a mudiadau y tu allan i’r eglwys yn rhoi gobaith hefyd, ac fe ges i’r cyfle i fod yn rhan o’r tîm mawr oedd yn trefnu Gorymdaith y Gwragedd fis Ionawr.

Pryderi Os cofiaf yn iawn, ar ôl bod yn fyfyrwraig ym Manceinion fe gawsoch swydd yn y brifysgol yno fel caplan i fyfyrwyr tramor yn sefydliadau addysg uwchradd y ddinas. Dywedwch fwy am y cyfnod hwnnw a pha mor bwysig ydoedd y swydd honno yn eich bywyd.

Ann Bûm yn gaplan ym Manceinion am chwe blynedd, yn rhan o dîm eciwmenaidd. Roedd chwech ohonom yn y tîm, y lleill i gyd yn ddynion ordeiniedig – Methodist, aelod o Eglwys Loegr, Bedyddiwr a minnau. Fi oedd yn gyfrifol am waith gyda myfyrwyr tramor am y chwe blynedd y bûm i yno. Ces gyfle i dreulio llawer o amser gyda phobl o bob rhan o’r byd, ac roedd clywed eu straeon yn agoriad llygad. Fe gyfarfyddais â rhai oedd wedi cerdded am ddeuddydd i ddal y bws i fynd â nhw i Kathmandu i ddal yr awyren i ddod i Fanceinion, a ffoaduriaid o Chile a adawodd y wlad heb ddim ond y dillad ar eu cefn; roedd y rhain yn griw cerddorol iawn ac fe wnaethon nhw eu hofferynnau eu hunain ym Manceinion a ffurfio band. Roedd yno nifer o bobl ddu o Dde’r Affrig yn ffoi oddi wrth apartheid, ac un dyn gwyn oddi yno oedd yn synnu at yr hyn a ddysgodd am Dde’r Affrig pan oedd ym Manceinion. Roedd y caplandy lle rown i’n gweithio yn agored fel man cyfarfod i bawb. Bob dydd Gwener fe fyddai’r Mwslemiaid yn dod yno i weddïo; roedd grwpiau o bobl LGBTQ yn cyfarfod yno; ac wrth gwrs roedd yn fan addoli sawl gwaith yr wythnos i Gristnogion. Dyma hefyd oedd cyfnod codi pris addysg uwch i fyfyrwyr tramor, ac roedd digon o ragfarn yn erbyn pobl o dramor, pobl hoyw neu pobl o ffydd wahanol. Ces weld pwysigrwydd croeso a charedigrwydd, ac ar yr un pryd fod rhaid brwydro yn erbyn annhegwch.

Yn sicr, y dylanwad mwyaf ar fy mywyd oedd cyfarfod Americanwr ddaeth yno i astudio Development Economics – a’i briodi, 35 o flynyddoedd yn ôl!

Pryderi Mae’n amlwg fod y Mans yn Aberystwyth wedi cael dylanwad mawr ar fywyd y tair ohonoch fel chwiorydd. O edrych yn ôl, pa agwedd o’ch cred gynnar oedd y dylanwad mwyaf yn yr hirdymor? A fu unrhyw ddadrithio a siom yn yr eglwys ar ôl y cyfnod cynnar hwnnw?

Ann Cawsom ni ein tair fagwraeth arbennig o freintiedig o safbwynt y cariad oedd yn sylfaen i bopeth. Roedd ambell grwydryn yn dod yn rheolaidd i Beth-seilun (enw’r mans) ac yn aros dros nos. Ar ôl rhai blynyddoedd doedden nhw ddim yn aros yn y tŷ, ond fe roddodd Dad a Mam fainc y tu allan i’r stydi, a phan fydden nhw’n galw roedden nhw’n cael pryd o fwyd yn eistedd yno. Bu Majd, Mwslim o Iran, yn byw gyda ni am flwyddyn, a fo oedd y cyntaf o nifer fu’n byw gyda Mam a Dad, ac rydan ni ein tair yn dal mewn cysylltiad hefo fo a’i deulu. Mae o yn ei 80au bellach! Bu Nain yn byw gyda ni am 11 mlynedd, a Taid am gyfnod byr. Roedd croeso i bawb ym Meth-seilun. Eleni, roeddwn yn Steddfod Môn, a daeth nifer o gyn-fyfyrwyr ataf i ddweud eu bod yn cofio cael swper ym Methseilun ar nos Sul ar ôl yr oedfa. Roeddan ni, genod, wrth ein boddau! Roedd Dad a Mam yn byw eu ffydd, ac yn derbyn pawb. Roedd Dad yn eciwmenydd mawr, nid yn unig o safbwynt uno’r eglwysi, ond iddo fo roedd pawb yn blant i Dduw. Er i ni roi amser caled iddo fo ar ôl oedfa’r Sul lawer tro, roedd ei bregethau wedi’u paratoi’n drylwyr ac yn fodd i ni geisio deall sut i fyw’r ffydd. Yn y dosbarth derbyn rydw i’n cofio ein bod i gyd yn cael sgwrs breifat hefo’r gweinidog. Pan ddywedais mod i ddim yn teimlo nad oeddwn wedi cael profiad personol o achubiaeth, ei ymateb oedd rhywbeth ar hyd y llinellau: “Mae bod yn aelod o’r Eglwys yn golygu dy fod yn addo cerdded ar hyd y llwybr yma; does dim disgwyl fod gen ti yr atebion i gyd.” Mae hynna’n dal yn ganllaw i mi.

Pryderi Rydych wedi gwneud peth anodd iawn o safbwynt teulu, sef wedi magu tri o blant y bu raid iddynt newid gwlad a diwylliant yn aml, yn bennaf oherwydd cyfrifoldeb eich priod, Steve, gyda’r mudiad CARE. Er bod y plant – yn rhyfeddol iawn – yn siarad Cymraeg ac yn ymwybodol o’u gwreiddiau Cymraeg (ac Americanaidd), pa werthoedd arbennig rydych chi’n gobeithio sydd, ac a fydd eto, yn sylfaen i’w bywydau hwy a’ch wyrion?

Ann Fe aethom dramor, yn wreiddiol i Lesotho i weithio gyda ffoaduriaid o Dde’r Affrig, a bu Steve yn gweithio am 26 mlynedd i CARE, elusen sy’n gweithio’n arbennig gyda gwragedd tlawd i godi eu safon byw, drwy addysg a hawliau, a hefyd yn ymateb pan fo trychinebau. Bellach mae’n gweithio i’r elusen Grameen Foundations, sy’n gweithio gyda grwpiau o wragedd tlotaf y byd.

Rydan ni fel teulu wedi byw ar bum cyfandir, profiad sydd wedi rhoi bywyd cyfoethog iawn i ni. Fe anwyd y plant i gyd yn Lesotho, mae fy ngŵr o’r Unol Daleithiau a finne’n Gymraes. Mae’r plant, sy’n oedolion bellach, i gyd yn siarad Cymraeg. Rown i isio iddyn nhw fod yn ymwybodol o’u gwreiddiau, ac isio iddynt fod yn rhan o’r teulu estynedig. Yn bennaf, roeddem isio iddyn nhw wybod ein bod yn eu caru’n ddiamod. Roeddem isio iddyn nhw werthfawrogi rhyfeddod bywyd ym mhob ffordd. Roeddem isio iddyn nhw fod yn ymwybodol o’u breintiau, yn ddiolchgar amdanynt ac isio iddyn nhw wybod fod cyfrifoldeb yn dod gyda hynny. Ac wrth gwrs, roedd yn rhaid cael hwyl, a chwerthin a dawnsio, a chwarae hefo balŵns dŵr a mwynhau bob dydd. Bellach mae’r tri yn yr Unol Daleithiau, un yn gweithio ym myd busnes yn yr adran cyfrifoldeb cymdeithasol; yr ail yn doula, yn cynorthwyo gwragedd, cyn, yn ystod, neu ar ôl geni baban. Mae’r trydydd yn gweithio gyda phobl ifanc, yn eu hannog i wneud gwaith gwirfoddol yma a thramor. Rydw i wedi ymddeol ond bellach yn gwirfoddoli mewn ysgol a chydag Amnest a hefyd yn actifydd.

Pryderi A fu byw mewn unrhyw wlad/gyfnod yn gyfrwng i newid eich meddwl ynglŷn â rhai pethau a’r ffordd rydych chi’n edrych ar y byd?

Ann Mae pob man wedi ein gorfodi i edrych o’r newydd ar sut ydan ni’n edrych ar y byd. Yn Lesotho anghofia i fyth y profiad o fynd i wasanaeth Nadolig; ddeallais i ddim gair, a doedd ’run o’r caneuon/carolau yn gyfarwydd chwaith. Bûm yn meddwl cryn dipyn am ddylanwad y cyfarwydd ar fy neall a’m ffydd. Yn Bolifia mae crefydd frodorol – indigenous – y bobl wedi’i chymysgu â Christnogaeth. Rown yn gweld hynny yn aml yno, a hawdd bod yn feirniadol nes sylweddoli cymaint mae ein diwylliant ni wedi dylanwadu ar ein ffydd ninnau hefyd. Doedd y gwledydd eraill ddim yn honni bod yn wledydd Cristnogol, ond fe welais Fwslemiaid yn bwydo’r tlawd adeg Eid, Bwdhyddion yn cofio marwolaeth ffrind drwy fwydo’r tlawd, a Sikhiaid yn darparu bwyd i gannoedd bob dydd yn eu prif Gurdwara (man addoli), a rhan o ddathlu Diwali yn cynnwys rhannu â’r tlawd. Does ganddon ni, Gristnogion, ddim monopoli ar gariad.

Fe fuom ni fel teulu mewn partïon i ddathlu cael tap dŵr yn y pentre am y tro cyntaf; i glinig wedi’i adeiladu o fwd a gwair; i ysgolion hefo to ond dim waliau; ac fe fuom yn Benares, man sanctaidd lle mae Hindŵiaid yn mynd i farw, llosgi eu cyrff a’u hanfon ar wely gwair ar y Ganges. Mae’n amhosibl treulio amser mewn nifer o wledydd tramor heb gael eich ysgwyd. Ac mae byw yn yr Unol Daleithiau yn y cyfnod yma wedi fy siglo yn gymaint ag un man. Mae pennod yn y frawddeg yna!

Pryderi Dywedwch fwy am hynny, Ann. Mae’r ‘siglo’ hwnnw’n wahanol i’r siglo mewn gwledydd eraill, mae’n siŵr. A yw’n fwy na Trump ei hun? Wedi’r cyfan Americanwyr gwyn, crefyddol a’i hetholodd.

Fe ysgydwyd y wlad gan ganlyniad yr etholiad flwyddyn yn ôl. Mae’r Cyfansoddiad yn chwarae rhan bwysig yn ymwybyddiaeth Americanwyr, ac yn sydyn, roedd ’na Arlywydd oedd yn ceisio tanseilio pwysigrwydd bod pawb â’r un gwerth: “All men are created equal”. Gwlad o bobl o wledydd eraill ydi’r Unol Daleithiau ar y cyfan, ond mae casineb, rhagfarn, a chelwyddau yn rheoli. Rown i’n ffodus iawn i gael bod yn rhan o drefnu Gorymadaith y Gwragedd fis Ionawr, ac un o’r newidiadau mawr sydd wedi digwydd yma ers hynny ydi fod cannoedd o wragedd wedi penderfynu cymryd rhan mewn etholiadau, ac ennill! Bellach, mae nifer ohonom yn sylweddoli fod yn rhaid i ni chwarae ein rhan i oresgyn y casineb yma, ac mae’n rhaid i ni edrych yn ddwfn i weld sut ydan ni, er gwaethaf ein bwriadau da yn aml, yn rhan o hybu rhaniadau cymdeithas. Mae’n hawdd mynd yn ddigalon, ond mae’n bwysig sylweddoli fod yn rhaid i ni chwarae ein rhan i sicrhau mai cariad sydd yn ennill.

Pryderi Un cwestiwn arall, gwahanol. Fe fyddwn yng nghyfnod yr Adfent pan fydd y sgwrs hon yn ymddangos yn Agora: pa un o gymeriadau Hanes y Geni (ar wahân i Iesu ei hun) sydd agosaf at eich calon, a pham?

Ann Mair. Hi ydi’r unig ddynes yn yr hanes, ac er bod hanes wedi’i dyrchafu mewn llawer o ffyrdd, yn aml mae hynny wedi ei rhoi ar ryw bedestal na allwn ni anelu ato. Ond yn hanes y Nadolig mae hi’r un fath â ni i gyd. Mae Cân Mair yn Efengyl Luc yn ganolog i ’mhrofiad i.

Llawer iawn o ddiolch, Ann, am eich amser ac am sgwrs ddifyr a gwerthfawr tu hwnt a dymuniadau gorau i chi, Steve a’r teulu yn America ac i’r teulu estynedig yng Nghymru.