Allanol a Mewnol? Gwrthrychol neu Oddrychol?

Meithrin ysbrydolrwydd plentyn

Eric Hall

Rwy’n cofio hyd heddiw y boen a gefais yn yr ysgol uwchradd wrth ddysgu ar y cof bethau nad oeddynt yn gwneud synwyr i fi ar y pryd. Dyfyniadau o Shakespeare, Pope a Grey; diffiniadau ffiseg fel grym, momentwm a chyflymiad; cystrawennau Lladin ‘amo amas amat’; nodweddion hawl dwyfol brenhinoedd mewn Hanes (sydd, mae’n siŵr yn gyfarwydd iawn i Theresa May!), ac yn y blaen, ac yn y blaen. Traddodwyd y casgliad yma i ryw bwll yn fy meddwl, pwll a enwyd ‘yn lol oedolion’ (neu efallai y byddai ‘cynhwysydd anfesurol’ yn well disgrifiad). Ond yn wahanol i dyllau duon y bydysawd, gyda threigl amser daeth yn bosib adfer ambell frithgof o bwll addysg y gorffennol a’i wisgo ag ystyr.

Un enghraifft o hyn i fi yw ymson Hamlet ar alar gan Shakespeare. Dyma gyfieithiad J. T. Jones:

Ni allai ’nghlog ddu’n unig, f’annwyl Fam,

Nac unrhyw alar-wisgoedd sobr eu lliw,

Na swnllyd ochneidiau’r boenus fron,

Na dagrau, chwaith, yn ffrwythlon ffrwd o’r llygad,

Na digalondid gwedd,  – nac unrhyw ffurf

Na dull na modd ar ing, – fy iawn fynegi.

“Ymddangos” y mae’r rhain. Gweithredoedd ŷnt

Y gallai unrhyw un eu hactio. Na!

Mae rhywbeth ynof fi sydd uwchlaw ‘dangos’:

Nid ydynt hwy ond allanolion gwae.

Mae’r darn yma yn ddisgrifiad bywiog o ddau fath o brofiad dynol: y profiad o’r byd tu allan i ni – yr allanolion, a’r ymwybyddiaeth o’n byd mewnol, personol – ‘that within’ yn Saesneg. Nid oes amheuaeth gan Shakespeare pa un o’r ddau brofiad yw’r pwysicaf. Iddo ef mae’r ‘rhywbeth ynof fi’ yn llawer pwysicach na’r allanolion. Yn y darn gwreiddiol mae’r allanolion yn cael eu bychanu fel ‘trappings and suits’ – petheuach, geriach, yr hyn sydd yn ein dilladu.

Yn yr ail ganrif ar bymtheg, wrth gwrs, roedd y bydolwg yn dipyn gwahanol i’n bydolwg ni heddiw. Yn nyddiau Shakespeare roedd dynion ambell noson yn gwylio goleuadau’n fflachio dros Gors Fochno ac yn dod i’r casgliad mai ysbrydion drwg oedd yno yn ymarfer eu defodau isfydol. Heddiw rydym ni’n bwrw ymaith yr un profiad anesmwyth â’r casgliad mai ymlosgiad digymell nwy methan ydyw. Eto, yn y ddrama Y Dymestl mae’r cymeriad Prospero yn datgan:

                  For we are such stuff as dreams are made of

                  And our little life is rounded with a sleep.

Heddiw rydym yn fwy tebyg o ddatgan ein bod ni’n gyfuniad cymhleth o atomau a moleciwlau. Dau fydolwg gwahanol sydd yma: un sy’n rhoi blaenoriaeth i’r goddrychol ac un sy’n blaenoriaethu’r gwrthrychol. Ond mae’n werth nodi mai dim ond adlewyrchiad gwan o gyfoeth y profiad mewnol yw’r gwrthrychol. Ni ddylsem fychanu bydolwg oes Elizabeth I. Roedd eu bydolwg nhw yn gwneud synnwyr iddynt hwy yn llawn cystal â’n bydolwg ni heddiw, er mor wahanol ydyw. Yn ddiau nid oedd pobl oes Elizabeth yn gallu casglu’r ysbrydion drwg a’u rhoi at eu gwasanaeth, ond heddiw casglwn nwy methan er mwyn gwresogi ein cartrefi. Yn hyn o beth mae’r symud pwyslais o’r ‘rhywbeth ynof fi’ i’r ‘allanolion’ wedi bod yn fanteisiol ac yn sail i ddiffiniad o’r gwirionedd fel rhywbeth sy’n gweithio.

Ond mae meini prawf gwirionedd y byd mewnol yn wahanol i hyn. Er mor llesol yw’r symudiad yma yn nhermau twf gwyddoniath a rheolaeth dros y byd materol, mae’n dwyn anfantais yn ei sgil. Mae’r allanol a’r mewnol yn ddwy elfen sy’n bresennol mewn amrediad o bethau, ac mae’r amrediad hwn yn ddibynnol ar y pwysigrwydd a briodolwn iddynt. Gwelwyd twf enfawr yn amrediad a phwysigrwydd yr ‘allanolion’ ers oes Elizabeth I a hefyd gilio cyfatebol ym mlaenoriaeth ein profiad mewnol. Pwy heddiw fyddai’n fodlon disgrifio’r golwg gwyddonol, masnachol, materol fel ‘trappings and suits’ – petheuach? Ni ellir dweud bellach fod ein byd mewnol uwchlaw ‘allanolion gwae’. Mae craidd ein bydolwg wedi symud o’r tu mewn i’r tu allan.

Tu ôl i ymson Shakespeare ar alar cawn egwyddor gyffredinol. Gallwn gyfnewid galar â chariad, er enghraifft. Beth am y ‘trappings and the suits of love’? Mae Hollywood a’r cyfryngau yn hen gyfarwydd â’r rhain, ond a yw ein cyflwr mewnol yn adlewyrchu gwir gariad? Ond, yn bwysicach fyth, beth am ystyried ein crefydd? Beth am ‘the trappings and the suits of faith’? I ba raddau mae allanolion ffydd yn cael blaenoriaeth yn ein bywydau dros wir ffydd sydd yn deillio o’n bywyd mewnol?  

Yn ei ‘Gifford Lectures, the Variety of Religious Experience’ mae William James yn ceisio dod o hyd i hanfod crefydd. Mae’n dod i’r casgliad mai tu mewn i ni mae’r tarddle. Er mor wahanol yw crefyddau’r byd, maent i gyd yn tarddu o ymdeimlad – nid yn yr allanolion ond y tu mewn i ni, yn guddiedig rhag dadansoddiadau gwyddonol a ffurfiau materol: “Canys wele, teyrnas Dduw, o’ch mewn chwi y mae”. Y cwestiwn sy’n codi ymhellach yw beth yw natur yr ymdeimlad yma? Yn ôl William James mae’r ateb mewn dwy ran. Yn gyntaf, anesmwythder, rhyw ddiffyg cysur, y teimlad bod ein cyflwr cynhenid yn annigonol, nad ydym cystal ag y dymunwn fod: “Canys nid wyf yn gwneuthur y pethau da yr wyf yn ei ewyllysio; ond y drwg yr hwn nid wyf yn ei ewyllysio, hynny yr wyf yn ei wneuthur.” Ond ynghlwm wrth yr ymdeimlad yma cawn y gred (neu efallai ledawgrym) fod rhywbeth gwell ar gael, rhyw bŵer uwch sy’n gweithredu yn y bydysawd tu allan i ni. Dyma ail ran yr ymdeimlad, a dyma lle mae Crist yn ymddangos i ni.

Nid oes gan y rhan fwyaf o bobl yn y gorllewin awydd i dderbyn gwahoddiad Crist, neu wahoddiad unrhyw grefydd arall, i lenwi eu gwacter mewnol. Pam? Oherwydd y trai a’r gwendid yn yr amrediad a’r pwysigrwydd a briodolwn i’n bywyd mewnol. Ond eto, pam hynny? Wedi’r cwbwl, mae gan blant ifanc ddychymyg bywiog sy’n ffrwyth bywyd mewnol cyfoethog. Ond yn gynnar iawn mae’r gyfundrefn addysg yn dysgu iddynt i ddibrisio’r profiad mewnol. Mae’n pwysleisio’r hyn sydd i’w arholi, a’i fesur, yr hyn sy’n dod o dan fawd ‘tick in the box’ Estyn. Nid addysgu yw nod ein darpariaeth heddiw ond ein gwneud yn gymwys ar gyfer y farchnad waith. Mae hyn yn boddhau anghenion cymdeithas gyfalafol, ond ar draul unrhyw obaith i hybu’r cyfoeth mewnol sy’n fan cychwyn i grefydd, i greadigrwydd ac i’r awen. Ni welaf unrhyw obaith i adnewyddu crefydd yn ein cymdeithas heb adfywiad yn ein profiad mewnol. Yn ogystal â deallusrwydd gwybyddol (cognitive intelligence), mae gennym ddeallusrwydd emosiynol. Mae angen meithrin y ddau i’r un graddau er mwyn i ni fyw mewn dau fyd. Mae meithrin hyn yn waith i rieni, i addysg ac i’r ysgol Sul. Yn y lle cyntaf mae angen bod yn ymwybodol o bresenoldeb, nid yn unig yr allanol ond i’r un graddau, y mewnol. Proses sy’n allweddol i hyn yw chwedloniaeth ac analog, hynny yw, ffyrdd gwahanol o gario ac ehangu’r un ystyr. Ffrwyth y profiad mewnol yw’r rhain.

Yn ei llyfr Dear God, cawn gasgliad gan Carmel Reilly o lythyron a ysgrifennwyd at Dduw gan blant. Dyma un enghraifft: “Dear God, We live in the house next to the church so we are your neighbours! Love, Neil.” Nid dwli plentyn yw hyn; na, yn wir, i’r gwrthwyneb. Mae’n neges sy’n ffordd amgen o sôn am hollbresenoldeb Duw a’i agosatrwydd fel cymydog. Oni fyddai’n braf petai pawb yn gallu dangos yr un ymwybyddiaeth fywiog fewnol â Neil?

 

Oes deall ar Trump? Oes deall ar ei gefnogwyr?

Gethin Rhys sy’n ein hannog i ddwys ystyried

The Jesus Candidate: political religion in a secular age gan James Paul Lusk

Ekklesia, Llundain, 2017; 116 + xv tt. ISBN: 978-0-9932942-9-7; £7.95 + £1.45 cludiant

Wrth feddwl am wleidyddiaeth yr Unol Daleithiau yn 2017, fe dybiwn i mai’r cwestiwn mwyaf sy’n taro darllenwyr Agora yw sut y bu i Donald Trump, ac yntau’n ddyn mor ddi-grefydd, ddenu cefnogaeth cymaint o Gristnogion y wlad honno i’w arlywyddiaeth. Mae’r llyfr hwn yn cyflwyno rhan o’r ateb i hynny – ond rhan yn unig. Mae hefyd yn codi cwestiynau dwys dros ben am ddylanwadau tebyg ar wleidyddiaeth gwledydd Prydain.

Etholiad Arlywyddol 2012 yw man cychwyn Lusk, ac ymgeisydd a aeth yn angof erbyn hyn, sef Rick Santorum. Ymgeisydd am yr enwebiad Gweriniaethol oedd e, Pabydd oedd yn arddel safbwyntiau’r asgell dde efengylaidd. Mewn un araith fe alwodd ei hun yn ‘the Jesus candidate’, a dyna deitl y llyfr a chychwyn ymchwil Lusk. Mae e’n olrhain ’nôl i ddyddiau cynnar New England y gred fod llunio cyfreithiau yn fater sylfaenol grefyddol. Duw yw lluniwr y Gyfraith, rhaid felly i’r sawl sy’n llunio cyfreithiau dynol adnabod y Duw hwnnw – neu greu eu ‘duw’ seciwlar eu hunain. Y rhyddid i lunio cyfreithiau ‘duwiol’ oedd rhyddid yr America gynnar, medd Lusk – ac felly y gellir esbonio’r ffenomen annealladwy i ni yng Nghymru o Annibynwyr neu Grynwyr yn mynnu bod yn grefydd sefydledig mewn ambell dalaith!

Mae e wedyn yn olrhain y gredo nodweddiadol Americanaidd hon drwy’r canrifoedd hyd at Santorum a’i debyg heddiw. Mae’r hanes yn ddadlennol, ac yn bwysig i ni ei ddeall. Er nad yw’n sôn am Mike Pence, yr Is-arlywydd presennol, mae ei ddylanwad e yn cael ei esbonio’n glir gan yr hanes. Ond er i Lusk ddiweddaru ei lyfr ar y funud olaf i sôn ychydig am Trump, nid yw ei naratif yn gallu esbonio sut y daeth pobl a gredai mai pobl dduwiol yn unig all lunio cyfraith i gredu mai dyn mor annuwiol â Trump oedd eu gobaith gorau yn 2016, a pham fod cymaint ohonynt yn ei gefnogi o hyd. Dyma wendid sylfaenol y llyfr – o ran yr Unol Daleithiau, mae’n crafu lle nad yw’r rhan fwyaf ohonom bellach yn cosi.

Ond efallai y dylem fod yn cosi yno. Oherwydd yng ngwledydd Prydain, mae credoau ‘ymgeisydd Iesu’ ar gerdded. Ceir ambell arlliw ohonynt yn rhai o sylwadau Theresa May, ac mae nifer o bapurau newydd yn cael eu bwydo’n effeithiol iawn â’r syniadau hyn gan y Christian Institute a Christian Concern – mudiadau sy’n cyfreitha ar ran ‘hawliau’ tybedig Cristnogion i wisgo symbolau Cristnogol ac yn y blaen. Mae Lusk yn olrhain dylanwad y mudiadau hyn ac yn dangos sut y maent yn ymgyrchu ac – yn achos Christian Concern o leiaf – weithiau yn gwneud hynny drwy gyhoeddi datganiadau i’r wasg sy’n dweud llai na’r holl wirionedd. Nid yw hyn yn amherthnasol i ni yng Nghymru – mae’r mudiadau hyn yn hogi cleddyfau eisoes i herio ymgais Llywodraeth Cymru i dynnu’r amddiffyniad mai ‘cosb resymol’ yw curo plentyn i’w ddisgyblu.

Mae’r llyfr felly yn gyfraniad defnyddiol i ddeall rhai o’r mudiadau ‘Cristnogol’ sy’n blino llawer ohonom sydd hefyd yn cyfrif ein hunain yn ‘Gristnogion’ ond yn anghytuno â llawer o’u safbwyntiau. Ond mae methiant Lusk i fynd i’r afael â ffenomen Trump – a’i fethiant i drafod Mike Pence, Arlywydd nesaf yr UDA os aiff Trump â’i ben iddo – yn golygu fod y rhan o’r llyfr sy’n ymwneud â’r UDA bellach wedi dyddio’n arw. Mae hyn yn drueni, oherwydd mae ei rybuddion am ddylanwad y math hwn ar Gristnogaeth wleidyddol ar wledydd Prydain yn rhybuddion y dylem wrando arnynt yn astud.

Cawr o Esboniwr – René Girard

Mae Rene Girard (1923–2015) yn fyd-enwog am ei ddamcaniaeth am ymddygiad y ddynoliaeth. Nid yw’n awdur hawdd ei ddarllen. Ond am fod ei syniadau mor bellgyrhaeddol, mae nifer o gyhoeddiadau o gwmpas i helpu’r newyddian.

Ceir cyflwyniad eglur a dealladwy iawn mewn cyhoeddiad newydd gan Grove Books. Ysgrifennodd Simon J. Taylor bamffledyn – Imitation and Scapegoats: Pastoral Insights from the Work of René Girard – sy’n hynod o ddifyr a defnyddiol. O’i ddarllen â meddylfryd a phrofiad y Cymry, mae’n goleuo’n perthynas â’r byd mawr Seisnig ac ar werth a pherygl y traddodiad cystadlu eisteddfodol.

Gwnaed Girard yn aelod o’r Académie française yn 2015; roedd yn Athro Emeritws ym Mhrifysgol Stanford.

Hanner can mlynedd yn ôl dechreuodd ddysgu llenyddiaeth Ffrangeg – am fod angen gwaith arno. Doedd e ddim hyd yn oed wedi darllen rhai o’r llyfrau yr oedd i fod i’w dysgu! Yna, wrth iddo ddarllen Stendhal a Proust a chadw ar y blaen i’w fyfyrwyr o un wers dechreuodd sylwi ar batrwm syml a phwerus. Dynwared yw’r hyn sy’n gyrru ymddygiad dynol. Mae stori dda’n dibynnu ar wrthdaro rhwng cymeriadau, ond wrth ddarllen fel petai’n groes graen i ragdybiaethau a ffasiwn gyfoes, dechreuodd sylweddoli nad gwahaniaethau sy’n gwneud i bobl anghytuno, ond y tebygrwydd rhyngddynt. Maen nhw eisiau’r un peth. Maen nhw’n ymladd am eu bod yn chwennych yr un pethau (bwyd, rhyw, cyfoeth, parch) ac am eu bod yn dymuno i bobl fod yn eiddigeddus ohonyn nhw. Mae gan bobl ryddid i ddewis, ond gyda’r rhyddid daw ansicrwydd a pherygl, ac mae pobl yn chwennych yr hyn y mae eraill hefyd yn ei chwennych. Dyna beth yw ystyr ymadrodd Girard ‘chwennych (mimesis) dynwaredol’. Dyna sy’n gyrru’r byd hysbysebu, a chynnydd economaidd a byd addysg hefyd. Ac am fod pobl yn dueddol o chwennych yr un pethau, mae hyn yn arwain yn syth at eiddigedd a chystadleuaeth, sy’n arwain at dyndra cymdeithasol a themâu’r nofelwyr mawr i gyd.

Yn dilyn llwyddiant ei feirniadaeth lenyddol daeth awydd arno i ddeall sut roedd ei ddamcaniaeth yn egluro gorffennol y ddynoliaeth, ac aeth ati i astudio anthropoleg a mythau o bedwar ban y byd. Fe’i trawyd gan y pethau oedd yn gyffredin iddyn nhw – un myth ar ôl y llall yn sôn am drais y dorf. Dim ond un dyn all fod yn frenin, yr unigolyn y mae pawb yn cenfigennu wrtho. Ond mae pawb yn gallu ymuno i erlid un person (victim). Bydd cymunedau yn dod o hyd i undeb drwy ddinistrio un bwch dihangol. Damcaniaethodd Girard mai erlid y bwch dihangol sydd wrth wraidd y ddefod o aberthu, sail yr hen grefyddau. Yna trodd at y berthynas rhwng y defodau a’r gweithredoedd treisiol hynny, rhwng defodau aberthol a’r gweithredoedd sydd wrth wraidd llawer iawn o grefyddau’r gorllewin – gan gynnwys crefydd seciwlar yr Aroleuo: y Beibl Hebraeg a’r efengylau Cristnogol. Dehonglodd Girard y Beibl fel datguddiad graddol o anghyfiawnder trais dynol. Mae’r uchafbwynt, croeshoeliad Iesu, yn rhywbeth na welwyd ei debyg o’r blaen, nid am ei fod yn talu dyled ddynol i Dduw, ond am ei fod yn datguddio’r gwirionedd am aberth o bob math; mae’r un a erlidir gan y dorf bob amser yn ddiniwed a thrais torf yn anghyfiawn.

Ar y cyrion yr oedd Girard ym mhob maes, ond mae e wedi newid ffordd pobl o feddwl ynglŷn â llên, anthropoleg a chrefydd. Ond does dim rhaid bod yn academydd i ddeall y ddamcaniaeth. Mae dynward yn beth cyson a di-dor, erlid bwch dihangol yn demtasiwn parhaus a thrais yn beth drwg. Mae’r safbwyntiau hyn wedi datgloi ystyr mewn llawer o nofelau cyfoes, hen fytholeg, traddodiadau crefyddol a’n hymddygiad ni yn ein byw beunyddiol.

Heddiw mae cymuned fyd-eang o ysgolheigion yn adeiladu ar waith Girard er mwyn deall ein byd yn well. Mae Imitatio yn sefydliad anfasnachol sy’n cynorthwyo cynnydd ym maes datblygu a dehongli’n feirniadol ddamcaniaeth fimetig Girard. Gallwch fynd i wefan Imitatio i ddarllen ei waith ef ei hun, ac astudio gwaith academwyr amdano: http://www.imitatio.org/. Gallwch dderbyn cylchlythyr a dysgu am newyddion a digwyddiadau a thrafodaethau o São Paulo i Baris, o Tokyo i San Francisco.

Golygydd

Llwyd yw lliw gobaith

Trist oedd clywed am farwolaeth Irina Ratushinskaya, 63 oed, yn Mocso, ar Orffennaf 5ed. Yn 28ain oed cafodd ei dedfrydu i saith mlynedd mewn gwersyll llafur yn Moldofia a phum mlynedd o alltudiaeth fewnol. Bu’n ddifrifol wael ac nid yw hynny’n syndod o gofio amgylchiadau a chreulondeb corfforol a meddyliol y gyfundrefn Sofietaidd yn y cyfnod hwnnw. Yn wir, roedd hi a nifer o ferched eraill wedi eu caethiwo mewn ‘carchar o fewn carchar’ ac yn cael eu hystyried yn ‘ fygythiad gwleidyddol i’r gyfundrefn’. Mae wedi cofnodi ei phrofiadau yn y gyfrol Grey is the colour of hope, a gyhoeddwyd gyntaf yn 1988. Mae’n disgrifio profiad bardd ifanc a welodd obaith yn ei chyd-garcharorion, yn y pethau syml bob dydd, yn y weithred o greu ac o droi pethau cyffredin yn gelfyddyd, yn ei chred fod Duw yn gweu o fywyd y distadlaf batrwm o harddwch ac o gariad … ac o obaith. O’r caethiwed erchyll hwnnw hefyd daeth dros 200 o gerddi â ysgrifennodd yn gyntaf ar ddarnau o sebon, cyn eu cadw ar ei chof, ac yna ar unrhyw ddarnau o bapur gan gynnwys pacedi sigaréts. Arwydd gobaith oedd y peth cyntaf a welodd yn oerfel dychrynllyd y carchar:

Dywedaf wrthyt

am yr harddwch cyntaf mewn caethiwed –

ffenestr dan drwch o farrug,

glas disglair mewn ffram gyfyng –

enfys rhew!

Yn ddiweddarach cyhoeddodd nofel (cyfieithiad Saesneg, The Odessans) yn 1996 a dwy gyfrol o farddoniaeth ‘Na, does arna i ddim ofn’ ac ‘Yn y dechreuad’.

Yn wreiddiol o Odessa yn yr Ukraine, graddiodd Irina mewn Ffiseg ond penderfynodd fynd yn athrawes gynradd. O fewn cyfundrefn addysg oedd yn hyrwyddo anffyddiaeth, gwelodd Irina yn fuan fod yn rhaid meithrin plant i ymdeimlo â’r ysbrydol mewn bywyd. Cafodd ei hadnabod fel bardd Cristnogol a phan drefnodd hi a’i phriod, Igor, brotest yn gofyn am i’r gwyddonydd Sakharov a oedd wedi ei alltudio gael dod yn ôl i Rwsia, cafodd Irina ei chyhuddo o fod yn ‘wleidyddol beryglus’. Dyna pryd y cafodd ei charcharu. Ond gweithred wleidyddol oedd ei rhyddhau, ar ôl pedair blynddoedd o’i dedfryd, oherwydd digwyddodd hynny pan oedd Korbachev, fel rhan o’i bolisi perestroika, o fewn oriau yn unig i gyfarfod Ronald Reagan yn Reykjavik. Yn nes ymlaen treuliodd Irina gyfnod fel bardd preswyl mewn prifysgol yn Illinois. Erbyn hyn yr oedd yn adnabyddus drwy’r byd oherwydd yr ymgyrchu a fu i’w rhyddhau. Dan nawdd PEN fe fu hefyd am gyfnod yn Llundain.

Yn Aberystwyth

Rhan o’n paratoadau i sefydlu Canolfan Morlan oedd ei gwahodd i Aberystwyth ac fe gawsom y fraint o’i chwmni a’i chlywed yn siarad ac yn darllen rhai o’i cherddi nos Sul, 15 Tachwedd 1998. Er nad oedd ymysg y Cristnogion oedd yn cael eu herlid am nad oeddynt yn barod i dderbyn gwaharddiad ar bregethu, efengylu a dysgu – Bedyddwyr, Pentecostaliaid, Efengylwyr – tawelach, ond yr un mor gadarn a disglair, oedd ffydd Irina yn etifeddiaeth gyfoethog Eglwys Uniongred Rwsia. Yn wir, mae’n dathlu amrywiaeth a lliw’r ffydd Gristnogol yn Llwyd yw lliw gobaith. Yr oedd yn gwbwl gartrefol yn addoli yng Nghapel y Morfa.

Fel eraill, yr oedd yn gweld amrywiaeth ac ehangder Cristnogaeth yn gwbwl allweddol i’w lle a’i chyfraniad yn y byd.

I’w chroesawu i Gymru ac i Gapel y Morfa, cyfieithodd Mona Morris rai o gerddi Irina i’r Gymraeg a darllenwyd rhai ohonynt wedi iddi hi ddarllen y cerddi yn ei hiaith ei hun. Cawsom ein hysbrydoli gan ei hysbrydolrwydd dwfn a’i ffydd siriol, gan ei dynoliaeth a’i chydymdeimlad ac yn arbennig, efallai, o gofio iddi gael y fath driniaeth, am ei haddfwynder, ei goddefgarwch a’r weledigaeth o gymod oedd yn cydio’i chariad at ei gwlad gyda phob cenedl.

Wedi ei gwaeledd yng ngharchar dywedwyd wrthi na fyddai’n cael plant. Ond braf a bendith yw cael dweud iddi hi ac Igor gael efeilliaid, Sergei ac Oleg, sydd heddiw’n 24ain oed. Bu farw yng nghwmni ei theulu a’i hoffeiriad yn cadw gwylnos wrth erchwyn y gwely.

Mewn neges atom, ar drothwy’r mileniwm, meddai, ‘Diolch i Dduw, yr ydym fel teulu yn ôl yn byw ar gyrion Mosco … yr wyf yn gobeithio y caf ymweld â chi eto … mae’r byd bellach mor fach ac mor gyflym a’r e-bost fydd yn cario fy neges. 2000 o fendithion i chi – a mwy yn enw ein Gwaredwr. Irina.’

Pryderi Llwyd Jones

Sioned Webb yn sgwrsio gyda Pryderi Llwyd Jones

Mae doniau cerddorol, ei gwaith fel cerddor, offerynwraig, fel hyfforddwraig ac fel cyn-Gyfarwyddwr Artistig Canolfan Gerdd William Mathias wedi gwneud Sioned Webb yn enw cyfarwydd a phoblogaidd yng Nghymru ers blynyddoedd erbyn hyn. Pan gysylltais â hi i drefnu’r sgwrs hon, yr oedd, fel tiwtor addysgol, yn ymarfer gydag Only Boys Aloud ym Mro Morgannwg. Ddechrau Mai yr oedd hi ac Arfon Gwilyn, ei gŵr, yn lansio Canu Haf (detholiad o garolau haf), a olygwyd ar y cyd ganddynt a chan Cwmni Cyhoeddi Gwynn. Canu crefyddol a seciwlar yw carolau haf, wrth gwrs. Mae’r Sioned glasurol wrth ei bodd yn hyrwyddo a chanu gwerin hefyd. Yr oedd ar fin cychwyn ar daith yn Llydaw gydag Arfon ac wedi ei gwahodd, gyda’r gantores Siân James, i berfformio yn Uzbekistan ddiwedd Awst.

Wrth eich cyflwyno, Sioned – ac mae llawer mwy i’w ddweud am eich cyfraniad – mae’n siŵr ei fod yn wir dweud mai ‘cerddoriaeth yw eich bywyd’. Petaech yn dadlau fod cerddoriaeth yn rhagori ar unrhyw ffurf arall o gelfyddyd, sut fyddech yn amddiffyn honiad o’r fath?

Oherwydd bod cerddoriaeth yn ffynhonnell bywoliaeth i mi ac yn gyfrifol am dalu’r biliau, hawdd iawn yw mynd yn ddifater, yn or-bragmataidd, ac yn imiwn i brydferthwch a gogoniant y gelfyddyd. Mae ymarfer am oriau neu ddadansoddi darn o gerddoriaeth yn gallu glastwreiddio’r wefr ddisgwyliedig. Roedd adolygu’r opera Y Tŵr yn ddiweddar yn golygu na allwn ymlacio a gwrando’n gyfforddus fel lleygwraig ar y cynhyrchiad. Yn aml, mae darn o farddoniaeth neu ddarlun yn medru rhoi mwy o ysgytwad a phleser imi. Ond pan gaf i’r wefr honno sydd yn deillio o ddarn o gerddoriaeth, a hynny’n parhau i ddigwydd o bryd i’w gilydd ac yn gwbl annisgwyl, honno yw’r daranfollt sy’n fy ysgwyd i’m seiliau, sy’n profi mai cerddoriaeth, wedi’r cyfan, yw’r gelfyddyd sy’n treiddio’n ddyfnach na’r lleill.

Ar wahân i gerddoriaeth, pa ddylanwadau eraill fu ar eich bywyd? O gofio fod eich tad yn Weinidog (Y Parchedig Huw Jones, sydd bellach yn 97 oed) a’ch bod wedi eich magu yn y Bala, mae’n siŵr ei bod yn fagwrfa ddiwylliannol, gymdeithasol a chrefyddol, ac uniaith Gymraeg, wrth gwrs.

Roedd magwraeth y Bala yn gwbwl greiddiol i’r person wyf i heddiw. Dim ond plant y mans all uniaethu gyda’r arferion od a boncyrs sydd ynghlwm â thyfu i fyny yn y fath sefyllfa. Pwy ond plant y mans all ddyfeisio gêm fel ‘chwarae croeshoelio’ ar ddydd Gwener y Groglith oherwydd ein bod wedi’n siarsio i beidio â chrwydro a chadw twrw? Doedd y Parchedig ddim yn bles ein bod wedi tyllu’i lawnt nac wedi trio clymu’r gath i ddau ddarn o bren. Mae’n debyg fy mod wedi amsugno’r egwyddorion oedd yn perthyn i fy nhad – tegwch a chyfiawnder cymdeithasol, gwrthwynebu’r bwli ac ymgreinio i oresgynwyr, cariad at wlad, iaith a’r diwylliant Cymreig yn ei holl agweddau. Darllenais gyfrolau William Barclay pan oedd ffrindiau yn darllen Agatha Christie. Ar y llaw arall, roedd y ffug-barchusrwydd, yr ymdrech barhaus i drio byw fel y ‘dosbarth canol’ ar gyflog pitw yn fwrn, yn rhwystredigaeth ac yn ddiflastod llwyr ar adegau. Roedd gwylio fy ffrindiau’n mynd ar wyliau gyda’r ysgol i sgio yn embaras am nad oedden ni’n medru fforddio hynny. Ac mae’n gas gen i gymanfaoedd canu hyd y dydd heddiw. Un gytunais i i’w harwain erioed – a honno’n ddigon pell yn y Wladfa. Roedd y ffaith fod fy nhad yn ffigwr cyhoeddus ar wahân i’r pulpud hefyd yn ychwanegu at y cawl ar brydiau. Roedd ’na ffigurau cenedlaethol, yn ogystal ag ambell i drempyn crwydrol, yn dod drwy’r drysau, a’r naill a’r llall yn cael yr un croeso, ar orchymyn fy nhad. Ond gyda thyfu i fyny mewn lle fel y Bala, nid fy nhad fu’r unig ddylanwad o bell ffordd.

Soniwch am un neu ddau …

Bu nifer yn ddylanwadol. Roedd fy nhad bedydd, Islwyn Ffowc Elis, yn un o’r rhai oedd bob amser yn gwneud i mi feddwl y tu hwnt i fy milltir sgwar yn ysbrydol. Roedd gen i athrawon cerdd gwirioneddol ysbrydoledig: Catherine Evans, fy athrawes biano, a Bethan Smallwood, fy athrawes gerdd yn Ysgol y Berwyn. A fedra i ddim anghofio chwaith ddylanwadau’r ddau brifathro ges i: Meirion Jones yn yr ysgol gynradd ac Iwan Bryn Williams yn yr ysgol uwchradd – y naill yn dysgu englyn newydd inni bob wythnos a’r llall yn dangos fod modd cyfuno gwyddoniaeth, crefydd a barddoniaeth. Yn wleidyddol, fe gawsom gwmni, fel Aelwyd yr Urdd, Eifion Glyn a Delwyn Siôn. Efallai mai’r profiad mwya ysgytwol gefais i oedd pasiantau Capel Tegid, wedi’u seilio ar Basiant y Dioddefaint yn Oberammergau. A’r mwyaf dylanwadol efallai oedd fy ffrind mawr, Dafydd Owen, oedd yn gaplan ieuenctid yng Ngholeg y Bala.

Fel llawer iawn o’ch cenhedlaeth, a fu gwrthryfela neu siom, yn arbennig â’r dylanwad crefyddol?

Roedd gwrthryfela yn rhan o dyfu yn y mans, fel llawer o’m cyfoedion – blant i weinidogion – oherwydd mai dyna’r plant a berthyn i’r gweinidogion yr oedd fy nhad yn ymwneud â nhw. Roedd rhoi ‘sioc i rai o’r saint’ yn bleser digamsyniol ond hefyd yn aml yn brifo fy rhieni, ac roedd y ddau beth yn tynnu i gyfeiriadau gwahanol: ‘Po tynna fo’r llinyn, cynta y tyrr.’ Mi ddylen ni fod wedi siarad fel teulu am y peth. Ond doedd teuluoedd fel f’un i ddim yn siarad yn aml am deimladau cuddiedig a chymhleth, ac mae fy nhad yn berson preifat ddychrynllyd. Pendilio felly: ysu am dorri’n rhydd oherwydd rhwystredigaeth ac edifarhau ar y llaw arall am wneud hynny a dwyn anfri arnaf fi fy hun a’r rhai oedd yn annwyl imi. Roeddwn i’n fyfyriwr mewn coleg cyn i mi sylweddoli’n llawn nad oedd pob epil i weinidog yn ymddwyn fel hyn.

A oedd y ‘gwrthryfel’ yn fwy teuluol (er eich bod yn canmol a gwerthfawrogi eich magwrfa) yn hytrach na gwrthryfela yn erbyn y gyfundrefn grefyddol neu hyd yn oed y ffydd Gristnogol?

Roedd hi’n wrthryfel adref ar brydiau wrth reswm. Diolch am amynedd fy rhieni, a diolch am fy mam oedd yn arddangos caredigrwydd a thŷ agored i bwy bynnag ddeuai drwy’r drysau. Roedd hi hefyd yn gwneud yn siŵr fy mod yn trio edrych ar ôl pethau pwysig bywyd ac yn rhoi joch go dda o ddireidi a chwaeth a normalrwydd i rôl gwraig gweinidog. Dwi’n ei chofio yn rhoi pry copyn plastig yng nghwpan de ambell weinidog ddeuai draw – y rhai fyddai’n gallu ymgodymu hefo’r ffasiwn hiwmor, wrth reswm.

 Er y llwyddiant fel cerddor, a fu cyfnod(au) anodd? Os bu, mae’n amlwg eich bod wedi dod trwy gyfnod felly heb amharu ar eich gyrfa. Beth oedd yn eich cynnal?

Mae nifer o bobol sy’n perfformio’n gyhoeddus yn gwisgo mwgwd. Er mod i’n aml yn farw o nerfusrwydd y tu mewn, mae’r persona cyhoeddus yn parhau i fod yr un. Delio â’r peth yn hytrach na’i drechu sydd raid yn aml. A does neb yn licio trafod y peth. Dwi wedi gorfod darllen llyfrau hunan-gymorth a thrafod gyda ffrindiau da neu gwnselydd yn aml. Mae iselder yn medru arddangos ei hun mewn sawl ffordd. Pan oedd pethau’n drech na fi yn fy ugeiniau, roedd ffrind arbennig iawn i mi yn rhoi joban i mi ar Ynys Iona. Roedd Dafydd Owen, gweithiwr ieuenctid yng Ngholeg y Bala, yn gaplan ar Ynys Iona yn yr Alban. Cefais fy nghyflwyno i biano’r abaty ac yno yr oeddwn fel pianydd am y tymor. Yn eironig, felly, yn y tawelwch a’r caredigrwydd hwnnw, bu cerddoriaeth yn chwarae’i rhan i ddod â fi yn ôl at fy nghoed.

A’i cerddoriaeth mewn eglwys yn arbennig? Beth am awyrgylch yr addoli yn Iona, a gweledigaeth y gymuned?

Roedd bod ar Iona yn falm i’r enaid. Roedd myfyrdod aesthetig a thawel yn adnewyddu’r ysbryd. Dois i adnabod Cristnogion o bedwar ban byd a phrofi cariad rhwng cenhedloedd a dulliau addoli amrywiol. Nid pulpud a phregeth oedd yr unig ffordd i grisialu’r ffydd bob tro. Dydw i erioed wedi bod ar encil Gristnogol i fyfyrio achos fod gen i ormod o ofn colli rheolaeth. Dwi’n rhy ymwybodol o rym a phŵer yr ysbrydol a’i effaith arna i, a does gen i ddim amser ar hyn o bryd i fynd drwy drawma mawr.

Dwi’n sylwi eich bod yn cyfrannu yn weddol aml i gyfrif Facebook Cristnogaeth 21. Beth sydd yn eich denu, neu, wrth gwrs, beth sydd yn codi eich gwrychyn ynglŷn â Christnogaeth 21 ?

Mae Cristnogaeth 21 yn delio gyda’r union bynciau yr ydw i fy hun yn medru uniaethu hefo nhw. ‘Dwi’n hoffi’ch Duw chi, ond nid eich Cristnogaeth,’ meddai Gandhi. Ond mae diffyg goddefgarwch o’r naill begwn diwinyddol a’r llall weithiau yn fy mhoeni – ac mae goddefgarwch yn rhywbeth dwi wedi gorfod ei goleddu yn fy mywyd fy hun. Yng nghyfri ar-lein Cristnogaeth 21, mae’n iawn bod yn amheuwr ar brydiau, mae’n iawn herio ffwndamentaliaeth adain dde, mae’n iawn cefnogi Diwinyddiaeth Rhyddhad, mae’n ddyletswydd ar Gristion i herio’r rhai sy’n difrïo ffrindiau hoyw. Ac, wrth gwrs, mae angen joch go hegar o hiwmor. Mae’n iawn i gracio jôc. Un o hoff straeon fy nhad oedd honno am un o’i aelodau gerddodd yn ôl troed Mary Jones i nôl ei Beibl i’r Bala. Roedd y Fari gyfoes wedi ymlâdd ac yn gorwedd yn fflat yn festri Capel Tegid. ‘Wel, dyna chi wedi cwblhau taith Mary Jones,’ meddI Dad. ‘Ie, yr hen bitch,’ meddai hithau.

 Mae rhai holiaduron selébs mewn cylchgronau yn cynnig dewis y dyddiau hyn. Dyma un i chi, Sioned, gan fod llawer o sôn am WW eleni: Pantycelyn ’ta Carolau Haf? A pham?

Mi ddylwn i ddweud ‘Canu Haf’ wrth gwrs, ond yn rhyfedd iawn fe ddigwyddodd rhywbeth wrth i mi wrth osod cerdd dant yr wythnos hon. Defnyddiais eiriau WW fel mesur templad i fardd oedd am gadw cyfansoddi’i geiriau hyd y funud olaf fel eu bod mor ffres â phosib. Defnyddiais emynau 516 a 517 yn Caneuon Ffydd. Wrth eu canu ar alaw newydd, cefais wedd newydd, ffres ar y geiriau a than deimlad dwfn. Mae’r dwyfol a’r tragwyddol yn dod yn bersonol gan WW: ‘Dwed i mi, ai fi oedd honno?’ Moeswersi, os o gwbwl, sydd mewn carolau haf. Mae llawer o hwyl seciwlar ynddynt hefyd, rhai’n sôn am gymheiriaid yn mynd i ‘hela cnau’ pan fo’r gwanwyn yn gryf. A does dim o’i le yn hynny. Ond mae’r ysbrydol bob amser i mi yn cael y llaw uchaf ar foeswersi a WW mor berthnasol ag erioed.

Llawer iawn o ddiolch am eich amser, Sioned, a chithau wrthi’n paratoi i gyfrannu i ŵyl Lorient a Gŵyl Uzbekistan. A diolch am sgwrs ddifyr a gonest. Rydym yn gobeithio y byddwch yn parhau i gyfrannu i’n bywyd fel cenedl am flynyddoedd eto – ac yn parhau i gyfrannu i Cristnogaeth 21 hefyd, wrth gwrs!