SUL Y DRINDOD
– achos penbleth neu ryfeddod?

gan
Enid Morgan

Ar 10 Mehefin, y Sul cyntaf ar ôl y Pentecost (ac eleni’r Sul sy’n dilyn yr Etholiad Cyffredinol ar ddydd Iau, 8fed), y mae, yn ôl traddodiad y flwyddyn eglwysig, yn binacl y flwyddyn. O’r Adfent tan y Sul y Drindod y mae’r darlleniadau yn seiliedig ar hanes bywyd Iesu. Mae’r Suliau ar ôl Sul y Drindod, am weddill y flwyddyn, yn troi ar ei ddysgeidiaeth.

Un o rinweddau’r flwyddyn eglwysig yw ei bod yn rhoi ar bregethwyr a chynulleidfaoedd y ddyletswydd o edrych ar rychwant eang y ffydd, ac nid yn unig eich hoff ddarnau, beth bynnag yw’r rheiny! A chan fod nifer helaeth o ddarllenwyr Agora o gefndir capel, dichon y bydd amryw ohonoch yn rolio’ch llygaid neu’n codi’ch sgwyddau. Pa ots? meddwch. Ond bu i rywun rywdro ddannod i mi nad oedd rhai o bobl Cristnogaeth21 ‘hyd yn oed’ yn credu yn y Drindod, ac er i hynny fod yn dreth ar amynedd ambell un fe garwn yn y rhifyn hwn o Agora geisio amlinellu ffordd o ystyried yr athrawiaeth fel bendith gyfoethog  yn hytrach na dryswch ac achos penbleth.

Yn yr hen Lyfr Gweddi, ar y Sul hwn gorchmynnid adrodd credo Athanasiws gyda’i fygythion ar y sawl na chredai. Adroddai’r hen Archesgob Glyn Simon, mewn stori yn ei erbyn ei hun, ei fod un tro (pan oedd yn ifanc) wedi gofyn i oedolyn mewn gwasanaeth bedydd esgob sut yr oedd yn deall yr athrawiaeth am y Drindod.

Fel y digwyddai, roedd atal dweud ar yr ymgeisydd druan ond gwnaeth ei orau dair gwaith i ynganu’r geiriau Tri yn Un ac Un yn Dri. ‘Fedra i mo dy ddeall di,’ meddai’r Esgob. Yn sydyn, ddiamynedd o huawdl, meddai’r ymgeisydd ar ruthr: ‘Dy’ch chi ddim fod i’w ddeall e, dirgelwch yw e!’

Gyda hynny o wamalu, dyma ddwy erthygl yn ‘agor y mater’ o ddwy ongl wahanol, a hynny heb anghytuno.

‘Nawr ’te, Mam-gu,’ meddai fy wŷr hynaf wrthyf yn 23 oed, ‘beth yw’r busnes yma am Drindod?’

Mae’r disgrifiad o bregeth Paul i bobl Athen yn yr Agora yn rhoi cyfle i ni ystyried gweledigaeth o Dduw sydd gan amlaf heb gael sylw gan Gristnogaeth draddodiadol. Er bod toreth o athrawiaethau am y Drindod, diystyrwyd y traddodiad cyfoethog o banentheistiaeth  sy’n gyforiog yn y llên gyfriniol. I’r rheini ohonom sy’n ceisio cyfuno’r hyn a ddysgwn am realiti’r bydysawd â’r UN sy’n gorwedd yng nghalon realiti, mae panentheistiaeth yn darparu ffordd o siarad am Dduw sy’n symud y tu hwnt i gysyniadau am bersonoli’r Duwdod tuag at ymwybyddiaeth ddyfnach o bresenoldeb Duw ym mhob peth, ynghyd â’r sicrwydd fod popeth yn Nuw.

Well i mi ddechrau drwy egluro’r syniad sy’n datblygu yn pan-en-theistiaeth. Ceir y term yng ngwaith Hegel, y diwinydd proses Whithead ac yn ddiweddarach yng ngwaith Moltmann, Mathew Fox, Philip Clayton a Marcus Borg.

Mae’r gair yn cynnwys tri gair Groeg: pan = popeth, en = yn, theos = duw. Nid yw panentheistiaeth (yn wahanol i bantheistiaeth) yn dod i ben gyda’r syniad fod Duw ym mhobpeth, ond yn mynd ymlaen i gynnig mai popeth yw Duw. Mae Duw yn y cread a Duw y tu hwnt iddo; a Duw yn fwy na chyfanswm y cread. Ond ni ellir gwahanu’r cread oddi wrth Dduw. Mae Duw yn anadlu (yn pneuma, yn ruah) ynom, trwom a thu hwnt i ni.

Gall y term panentheistiaeth fod yn gymorth i Gristnogion yn yr unfed ganrif ar hugain, yn benodol i’r rheini ohonom sy’n ymdrechu i fynegi ein ffydd yng ngoleuni’r hyn rydyn ni’n ei ddysgu am y cread nawr. Mae’r tu hwnt o ddefnyddiol i’r rhai y mae ynddynt wrogaeth ddofn at y cread ac sy’n chwilio am ffyrdd o fyw mewn cytgord â’r cread drwy gamu’n ysgafn ar y ddaear.

Mae’r cysyniad o banentheistiaeth yn un sy’n bod mewn sawl ffydd ac yn darparu ffordd gyffredin o drafod y Creawdwr gyda’n gilydd. Ond, fel ein geiriau i gyd, nid yw’r gair yn llwyddo i ddal cyflawnder natur y Dwyfol. Offeryn yn unig ydyw i’n cynorthwyo i feddwl y tu hwnt i’r delwau a grëwyd gennym i fod yn wrthrychau ein haddoli.

Mynnodd Paul yr Apostol mai ‘yn Nuw yr ydym yn byw, yn symud ac yn bod’. Ac wrth i ninnau syllu i eithafoedd y nefoedd, gwelwn stori newydd amdanom ni ein hunain sy’n tyfu’n gyson. Fel yr oedd Paul yn ymdrechu i ddarganfod ffyrdd o fynegi natur y Dwyfol i’w gydoeswyr, mae Cristnogion ym mhob oes yn dal ati i geisio darganfod ffyrdd o fynegi natur y Dwyfol i bob cenhedlaeth newydd. Nid troi ein cefn ar ddoethineb a gynigiwyd gan rai a aeth o’n blaenau ydyn ni. Ond allwn ni ddim cau ein llygaid i’r doethineb sy’n cael ei ddatguddio i ni yma nawr, yn ein hamser a’n hoes yng nghymun y saint. Pryd bynnag y ceisiwn fynegi beth yw Duw, mae iaith yn ein gadael ni i lawr.

Gan amlaf, mae’r eglwys fel sefydliad wedi diffinio Duw mewn geiriau ac yn disgwyl i aelodau’r sefydliad gyffesu eu teyrngarwch i’r geiriau hynny. Mae llawer o’r geiriau a ddefnyddiwyd gan y sefydliad i ddisgrifio Duw yn llunio delwedd o Fod uwchnaturiol, lan  ac allan yn fanna, sy’n gyfrifol am y creu ac o dro i dro yn ymyrryd yn y ffordd y mae’n gweithio. Wrth i ni ddal ati i ddysgu mwy a mwy am anferthedd y cread, mewn amser a gofod, mae ein geiriau traddodiadol am Dduw yn ymddangos yn gynyddol bitw. Tra bydd rhai’n ymateb i’r wybodaeth gynyddol am Dduw drwy geisio gwneud i’n syniadau am Dduw ffitio i’r blychau bach caeth a luniwyd gan ein cyd-deidiau, mae rhai’n ceisio dod o hyd i ffyrdd o sôn am ‘greawdwr popeth sydd, neu a fu neu a fydd am byth’. Maen ein hymdrechion weithiau mor garbwl a chyfyngedig â’r hen ymdrechion, ond weithiau mae rhywun tebyg i Tillich yn anadlu bywyd newydd i syniadau ein cyn-deidiau a’r Duw ‘yr ydym yn byw, yn symud ac yn bod ynddo’, ac yn dod yn nychymyg Tillich yn ‘sail ein bodolaeth’.

Mae ystyried y bydysawd a’r lluniau cwbl ryfeddol o’r gofod, y sêr a’r planedau yn ffordd ardderchog o agor ein meddyliau ni a meddyliau pobl ifanc i ymaflyd yn y cwestiynau sylfaenol: ‘Pwy ydw i? O ble y des i? Pam ydw i yma? I ble rydw i’n mynd?’ Gall eu hymateb fod yn ysbrydoliaeth i ni’r rhai hŷn.

A dyma weddi o fendith wedi’i haddasu o waith John Spong:

Duw yw ffynhonnell bywyd, felly addolwch Dduw drwy fyw.

Duw yw ffynhonnell cariad, felly addolwch Dduw drwy garu.

Duw yw sail ein bod, felly addolwch Dduw

drwy ymgryfhau i fod yn fwy dynol

gan ymgnawdoli’r Dwyfol.

Ymuno yn y Ddawns
gan
Enid Morgan

 

Roedd gwneuthurwyr eiconau Eglwys y Dwyrain yn manteisio o allu gwneud cysyniadau’n weladwy. Yn wahanol i dadau’r eglwys, doedden nhw ddim wedi’u cyfyngu i eiriau. Gwelent yn stori Abraham (Genesis 18:1–15) ragfynegiad ffigurol o ddirgelwch hanfod Duw, na ellid fel arall ei ddeall. Ac fel wrth ddehongli geiriau’r Hen Destament, roedden nhw’n dirnad/deall/dehongli ar sawl gwastad neu haen. Po uchaf a symlaf fyddai lefel y stori, yr ail fyddai’r foesol, a’r drydedd yr ysbrydol – a gellid amlhau’r haenau yn ôl cyfoeth y manylion yn y stori. Yn y traddodiad eiconau, sy’n gallu edrych yn dra dieithr i lygaid y Gorllewin, mae’r haenau sy’n cael eu holrhain yn dynodi cymeriadau, stori, cefndir, lliwiau a strwythur y llun.

Felly, nid eglurhad rwy’n ei gynnig yma, ond rhyw fath o syn-fyfyrdod gwerthfawrogol ar Letygarwch Abraham, yr eicon gan Andrei Rublev, Rwsiad a mynach a ‘ysgrifennai’ ei eiconau yn ystod y bymthegfed ganrif ac a chwiliai am dangnefedd Duw ymhlith digwyddiadau gwaedlyd ei oes.

Darlun sydd yma yn dangos tri ‘angel’ yn eistedd wrth fwrdd. Ar y bwrdd mae cwpan ac ynddo ben llo. Yn y cefndir mae yna dŷ a choeden – derwen Mamre – a mynydd Moreia. Mae cyrff yr ‘angylion’ wedi’u gosod i lunio cylch cyflawn sy’n cyfleu eu hundod. Mae’r angel yn y canol a’r goeden uwch ei ben yn dynodi linell fertigol, ac mae’r angel yn y canol a’r un ar y chwith yn bendithio’r cwpan â’u llaw dde. Dywed Genesis 18 fod y patriarch Abraham yn eistedd wrth ei babell yng ngwres y dydd wrth y dderwen a bod tri dyn yn sefyll o’i flaen. Yn y bennod ddilynol angylion ydyn nhw. Mae Abraham yn eu croesawu, ac yn gorchymyn i Sara a’r gwas bach ddarparu’r llo; mae’n gosod y cwbl o’u blaen gan ddisgwyl wrthynt dan y goeden, heb eistedd wrth y bwrdd ei hun. Dyma pryd y mae’r Arglwydd (o ble daeth E?) yn dweud y byddai Sara’n esgor ar fab – a hithau’n chwerthin yn y babell.

Y peth od am y dweud yw fod y tri ymwelydd yn siarad fel Un, a hwnnw’n cael ei ddisgrifio fel ‘yr Arglwydd’; hyn yn ddiau sy’n gyfrifol am y dehongliad. Nid oedd yn bosibl i’r Duw goruchaf ymddangos i neb ond drwy’r triwyr/negeseuwyr hyn. Trwyddynt mae’r Arglwydd yn rhoi addewid i Abraham.

Dyna’r llun syml, heb lawer o’r manylion a geir yn yr Hen Destament. Beth sydd yma yw dehongliad, o safbwynt y Testament Newydd, o’r hyn oedd natur y digwyddiad a natur yr Un oedd yn cyfathrebu ag Abraham. Profiad Abraham o Dduw yn cyfathrebu yw’r ‘darlun’.

Dyma un dehongliad o’r symboliaeth. Yr angel ar y chwith sy’n cynrychioli Duw Dad. Ef mewn gwisg dryloyw sy’n bendithio’r cwpan ac fel petai’n estyn y cwpan i’r angel nesaf. Awgrymir mai Iesu yw’r angel yn y canol, sydd, fel petai, yng ngeiriau Gethsemane, yn derbyn cwpan ac yn yfed ohono. Y tu cefn i’r tri mae symbolau pellach. Awgrymir bod tŷ Abraham yn cynrychioli ewyllys Duw; y goeden yn bren y bywyd, sy’n ein hatgoffa o bren y groes; a’r mynydd yn cynyrchioli’r esgyniad ysbrydol a ddaw i’r ddynoliaeth drwy’r Ysbryd Glân. Mae undod y tri hefyd yn cyfleu cariad yn cael ei rannu ‘er mwyn iddynt fod yn Un’ (Ioan 17:21). Mae symboliaeth bellach yn y lliwiau: y brown yn cynrychioli’r daearol, y glas yn awgrymu dwyfoldeb, a’r gwyrdd yn cynrychioli bywyd yn tarddu yn ei holl ffrwythlondeb. Mae’r berthynas rhwng y tri yn berthynas sy’n gariad a chyd-ddealltwriaeth perffaith; mae’r naill yn derbyn sylw ac yn rhoi sylw i’w gilydd yn llif tangnefeddus.

Un peth olaf i oglais y dychymyg. Ar ganol blaen y bwrdd/allor mae amlinelliad hirsgwar, a chlywais ddau ddehongliad ohono. Dan bob allor ddwyreiniol ceir crair o sant neu ferthyr, sy’n uniaethu rhodd bywyd y sant â rhodd Iesu o’i fywyd. Amcan yr amlinelliad hirsgwar yw ein hatgoffa o’r hunan-berth sydd wrth galon y ffydd. Ond mae ail ddehongliad posibl. Dywedir bod arbenigwyr wedi sylwi bod glud wedi bod ar yr hirsgwar, ac mai’r amcan oedd gosod drych yno. Byddai’r un a syllai – chi neu fi – yn ei weld ei hunan yn y drych. Buasai hynny’n hynod anghyffredin mewn eicon, wrth gwrs. Ond y gwir yw fod bwlch yr ochr yma, ein hochr ni o’r llun. A bod y bwlch yno er mwyn i ni gamu i mewn i’r llun ac ymuno yn ‘nawns y Drindod’ yn y cylch perffaith o gariad, bywiogrwydd a thangnefedd.

Digon i fyfyrio arno.

YMATEB: Os hoffech chi ymateb i’r erthygl hon, cliciwch YMA i adael sylw.