Yn ei Ragymadrodd i argraffiad newydd o’r gyfrol The Span of the Cross, mae’r Athro Densil Morgan yn hallt iawn ei sylwadau ar Cristnogaeth 21. Dyma ddyfyniad o’i eiddo:

In 2000, a somewhat desperate last-ditch attempt to create what had been, forty years earlier, the ecumenical dream of a single Welsh Nonconformist church failed due to the noisy protestations of a phalanx of recalcitrant Independent ministers, but even more to the realization on the part of the Presbyterian Church of Wales that a putative centrally organized single Nonconformist church encompassing all the denominations would virtually bankrupt its own pension fund. Some of the key proponents of the abortive venture have since channelled their energy into doctrinal matters through the Welsh website Cristionogaeth (sic) 21 (Christianity 21) in which a reductionist theology, reminiscent of the 1960’s, is once more in vogue. Trinity, incarnation, the deity of Christ and the unique authority of the Word of God are said to be incompatible with the norms of the twenty first century world, and as such will have to be jettisoned. Such a program will itself run into the sand, but it is indicative of of the frustrations of a disillusioned generation of ministers who, at the close of their ministries, have witnessed massive and disheartening decline.

Isod, wele ateb y Parchedig Pryderi Llwyd Jones i’w sylwadau.

Mae ei ddisgrifiad o Annibynwyr 2000 ( a wrthwynebodd yr uno ) yn ddiamwys ac yn hallt (‘a phalanx of recalcitrant Independent ministers’). Yr Annibynwyr sydd i benderfynu a yw ei ddisgrifiad yn un teg. Yna mae brawddeg yn dweud mai rheswm pennaf tros fethiant yr uno (but even more ) oedd i Eglwys Bresbyteraidd Cymru sylweddoli y byddai’r cynllun yn ‘virtually bankrupt its own pension fund.’ I enwad a gefnogodd y cynllun, ac a gytunodd i barhau i drafod er nad oedd pwrpas i hynny yn y diwedd, nid oes sail i’r hyn a ddywed Densil am yr Eglwys Bresbyteriadd. Efallai ei fod wedi siarad gyda un neu ddau oedd yn poeni am effaith uno a’r gynllun pensiwn, ond ni fu yn ddadl dros wrthod y cynllun uno. Yn y cofnodion am y drafodaeth ( Cofnodion y Gymanfa Gyffredinol 2000/01/02 ) ni fu sôn am Gronfa Pensiwn. Go brin felly fod gan yr awdur yr hawl i wneud gosodiad o’r fath.

Yna fe ddaw y brawddegau sy’n ddirgelwch llwyr. Mae’n dweud mai ymdrech gan some of the key proponents y cynllun uno, ar ôl methiant hwnnw, oedd sefydlu Cristnogaeth 21. Dim ond dau ( cyn belled ag y gwyddom ) oedd ar unrhyw bwyllgor i drafod sefydlu’r eglwys unedig. Mae’r criw a sefydlodd y wefan yn gwbwl syfrdan gyda’r honiad. Mewn gwirionedd, ni fu ‘uno’r enwadau’ na ‘methiant uno’r enwadau’n rhan o’r drafodaeth a arweiniodd i sefydlu’r wefan o gwbwl a go brin bod unrhyw drafodaeth sydd yn ymwneud ag uno wedi bod ar y wefan chwaith.

Ond yna daw brawddeg sy’n bersonol iawn. Dywed yr awdur fod Cristnogaeth 21 yn deillio o the frustrations of a disillusioned generation of ministers who, at the close of their ministries, have witnessed massive and disheartening decline. Mae’n berffaith wir fod llawer o’r criw fu’n trafod sefydlu Cristnogaeth 21 yn rhai ar fin ymddeol neu wedi ymddeol. Yn un o’r cyfarfodydd cynnar yn 2004, roedd 8 o’r ugain yno yn weinidogion, 2 ohonynt wedi ymddeol , 6 yn leygwyr a 4 o ferched . Roedd y brwdfrydedd, y sêl genhadol, y drafodaeth fywiog ac argyhoeddiad dwfn o’r ffydd yn amlwg iawn yn ein plith Nid criw wedi ein siomi na’n dadrithio ydym ond nifer sydd wedi gweinidogaethu yn llawen tros y blynyddoedd ac wedi bod yn gyson yn ein argyhoeddiad a’n hymdrechion i ddehongli a chyflwyno Efengyl. Yr ydym hefyd wedi bod yn astudio, myfyrio, pregethu’r Gair yn ddiflino tros flynyddoedd lawer ac mae’r efengyl yn fythol newydd i ni. Yn wir fe hoffem fod yn ieuengach, ond gobeithiwn hefyd fod i’r rhai hyn gyfraniad i waith y Deyrnas. Yn fwy na dim gobeithiwn, yn wylaidd a gostyngedig, ond yn ymwybodol iawn o’n methiannau, ein bod wedi arwain ein pobl i addoli Duw, i ddyfnhau eu ffydd ac i dystio i’r Efengyl. Ein gweddi yw ein bod – ac yn parhau i fod – yn gwasanaethu ein Harglwydd. Nid ydym yn griw digalon a siomedig – mae’n argyhoeddiad a’n cred yn dyfnhau, nid pylu. Rhan o’n bwriad yw ceisio rhoi lle a llais i’r traddodiad radical Rhyddfrydol ( sydd wedi cael ei feirniadu yn ddidrugaredd a’i feio am yr holl ddirywiad , gan yr uniongredwyr traddodiadol ) ond mae’n lais yr un mor ddilys, Feiblaidd a hanesyddol na’r honedig draddodiad Beiblaidd efengylaidd Protestannaidd’. Dehongliad arall posibl o’r dirywiad yn y dystiolaeth Gristnogol yw nad yw’r iaith a’r dehongli sydd wedi eu defnyddio tros y cenedlaethau yn ddealladwy erbyn hyn – ciliodd y miloedd o’r eglwysi am nad yw’r diwylliant diwinyddol yn golygu dim iddynt. Mae angen llawer mwy nag ail adrodd ystrydebau. Mae Keith Ward yn ei gyfrol Rethinking Christianity ( ef oedd y gwr gwadd yng nghynhadledd Cristnogaeth 21, 2010 ) yn dangos yn glir fod yr eglwys ym mhob cyfnod wedi gorfod ail ystyried y ffordd y mae am gyflwyno yr Efengyl i’w hoes. Os nad yw’n gwneud hynny, traddodiad marw yw’r etifeddiaeth Gristnogol.

Cafodd Densil Morgan, yn dilyn beirniadaeth arall ganddo ar Gristnogaeth 21, wahoddiad i ymateb i erthygl ar y Drindod gan Vivian Jones ar y wefan hon ( gw. Erthyglau ). Yr ydym yn ei hystyried yn erthygl sy’n haeddu sylw oherwydd ei bod yn enghraifft o ddiwinydda gonest ac ystyrlon o’r radd flaenaf. Ni ddaeth ymateb. Nid yw’r erthygl yn gwadu’r Drindod ond y mae’n mynd yn ddyfnach nag ail adrodd athrawiaeth a luniwyd mewn cyfnod arbennig pan odd y pwyslais yn athronyddol a’r awyrgylch yn ddadleuol. Sut all unrhyw addolwr/wraig o Gristion wadu’r Duw sydd yn Dad, Mab ac Ysbryd Glan, oherwydd iaith addoli ydyw ? A dyna ydyw yn y Beibl hefyd. A yw Densil yn awgrymu nad oes ond un ffordd o fynegi cred yn y Duw byw, yn Arglwyddiaeth ei Fab ac yng ngrym a dylanwad yr Ysbryd ? Nid yw galw’r erthygl hon, er enghraifft, yn ddim ond reductionist theology ( Densil eto ) yn deilwng o hanesydd diwinyddiaeth. A phetai wedi bod mewn cyfarfod o Gristnogaeth 21 ddiwedd Medi fe fyddai wedi clywed digon o sôn am Iesu fel calon a chanol ein bywydau a’n cred. Ni allwn, wrth gwrs , siarad ar ran pawb sy’n gysylltiedig â’r wefan oherwydd nid oes unffurfiaeth barn yn ein plith – dyna yw natur C21 a’r grwpiau lleol sydd yn tyfu mewn ymateb i’r wefan. Pererindod yw’r bywyd Cristnogol a chan fod pobl wedi cyrraedd mannau gwahanol ar y bererindod honno, onid ydynt yn amrywio yn eu cyffes a’u cred ?

A hithau yn ganmlwyddiant geni Pennar Davies roedd yn ddiddorol darllen y geiriau yma yng nghofiant ardderchog Densil i Pennar, wrth sôn am feirniadaeth yn y Cylchgrawn Efengylaidd ar gyfrol Pennar Y Brenin Alltud : Ni chrybwyllodd ( h.y. yr adolygydd ) yr ysbryd defosiynol a oedd yn cynysgaeddu’r gyfrol, na’r canoli addolgar ar berson Iesu o Nasareth. Nid dyma’r tro cyntaf i efengylyddiaeth Cymru fod yn ddall i gymhellion didwyll a chrefyddol y rhyddfrydiaeth ddiwinyddol a mynnu barnu yn lle gwerthfawrogi. Hmm.

Nid ydym yn disgwyl gwerthfawrogiad, wrth gwrs. Mae beirniadu ac esgymuno o deulu’r ffydd yn rhan o hanes trist Cristnogaeth. Bychan ac ymylol yw ein cyfraniad ond credwn ei fod yn angenrheidiol er mwyn hygrededd a gwirioneddau’r Efengyl ei hun. Ond yr ydym yn disgwyl sylwadau mwy teg sydd yn dangos mwy o ddealltwriaeth o fwriad a nod gwefan Cristnogaeth 21. Mae hynny wedi ei nodi yn glir ar dudalen gartref y wefan. Mae Densil yn gwbwl rhydd i gyfrannu iddi ( ac yr ydym yn gwerthfawrogi yn fawr ei gyfraniad arbennig i’r etifeddiaeth Gristnogol yng Nghymru ) ac rwy’n siŵr ei fod yn cytuno y dylai diwinyddiaeth fod yn drafodaeth fyw rhwng yr academi a’r eglwys ac, yn bwysicach fyth, yn ein tystiolaeth i’r Efengyl yn y Gymru hon .

Fel y mwyafrif llethol ohonoch, mae’n siŵr, dw i’n gwbl argyhoeddedig mai llesol i’r Cristion yw darllen gwaith y mwyaf huawdl o’r anffyddwyr mawr. Dyna’n union pam nad oes wirioneddol rhaid i ni ddarllen gwaith Samuel Harris, Richard Dawkins a Christopher Hitchins! Gellid darllen cynnyrch y rhain er diddordeb; ond nid os ydym am wybod beth yw anffyddiaeth go iawn – anffyddiaeth â dannedd arni, anffyddiaeth â min iddi, gwell o lawer buasai darllen Bertrand Russell efallai, Albert Camus o bosib, ond Nietzche yn sicr!Mae anffyddwyr ‘pop’ ein cyfnod yn gyson annog pobl i ymwrthod â chrefydd, i wthio o’r neilltu yr hen ofergoeledd gwenwynig am Dduw creadigol a gwaredigol. Wrth ddarllen eu gwaith, mae’n amlwg fod y tri ohonynt yn credu y buasai diwylliant y Gorllewin, heb Dduw, yn parhau heb newid i bob amcan a chyfrif. Fe ellid, meddent, gadw’r golau er colli’r haul. Nid ydynt yn or awyddus i ddilyn llinyn eu syniadaeth i’w ben draw synhwyrol. Heb Dduw, heb grefydd, meddent, buasai terfysgaeth a ffwndamentaliaeth yn diflannu, buasai pawb yn gweld a chydnabod ei ffolineb, ac yn derbyn mai esblygiad yn hytrach na Duw creadigol yw gwraidd a bonyn pwy a beth ydym fel pobl.Buasai Nietzsche yn gwrido! Nid anffyddiaeth go iawn mo hyn. Chwarae plant ydyw – llawn gymaint o chwarae plant a Dynoliaeth y chwedegau. Bas ydyw, ond dyfroedd diogel yw’r dyfroedd bas. Mynnodd Nietzsche wthio i’r dwfn, ildiodd i lanw mawr ei ddamcaniaeth. Pan gollir ffydd yn Nuw, meddai, collir pob peth arall hefyd, collid y moesoldeb sydd wrth wraidd ein diwylliant.

Christianity is a system, a consistently thought-out and complete view of things. If one breaks out of it a fundamental idea – the belief in God – one thereby breaks the whole thing to pieces: one has nothing of any consequence left in one’s hands.

Nid wyf am awgrymu bod yn rhaid bod yn grefyddol i fod yn foesol. Perthyn moesoldeb (ac anfoesoldeb) i’r crefyddwr a’r anffyddiwr fel ei gilydd. Ond heb ffydd yn Nuw mae seiliau moesoldeb ein diwylliant yn gwegian – daw geiriau fel dyletswydd, gonestrwydd, teyrngarwch, ymddiriedaeth yn llai egniol, llai ystyrlon – ac ar y pethau hyn y adeiladwyd, ac adeiladir y diwylliant Gorllewinol. Hebddynt buasai’r cyfan oll yn dechrau erydu; mae’r peth yn digwydd nawr, a da yw cofio nad oes yn rhaid i ddiwylliant farw gyda bloedd sydyn, fe all farw gydag ochenaid hir, dawel.

Anffyddiaeth go iawn oedd anffyddiaeth Nietzsche, anffyddiaeth tu hwnt hollol i Harris, Hitchins a Dawkins gan na fuasai’r anffyddiaeth hwn byth yn gwerthu llyfrau! Anffyddiaeth onest, synhwyrol ydoedd – ynddo cawn gip olwg ar wir oblygiadau gwir anffyddiaeth, wedi gollwng gafael ar Dduw one has nothing of any consequence left in one’s hands.

Owain Llyr Evans

A oes gair yn y Gymraeg yn cyfateb i’r Saesneg ‘sensationalism’ ? ‘Cyffrogarwch’ a geir yng Ngeiriadur yr Academi, ond nid yw’n ymddangos yng Ngeiriadur y Brifysgol. Felly, meddwl oedd yn brif symbyliad cyfres o dair rhaglen deledu ar yr Hen Destament a ddangoswyd yn ddiweddar.
Cyflwynwyd y rhaglenni hyn gan Ysgrifennydd Cymdeithas Efrydu’r Hen Destament ym Mhrydain, Dr. Francesca Stavrakopoulou, sy’n uwch-ddarlithydd yn Astudiaethau’r Beibl Hebraeg ym Mhrifysgol Caerwysg. Mae hefyd am gyhoeddi mai anffyddwraig ydyw. Mae’n amlwg bod Adran Grefydd y BBC ym Manceinion wedi gwario llawer ar y rhaglenni hyn gan fod y gyflwynwraig wedi manteisio ar y cyfle i’n tywys i fwy nag un gwlad yn y Dwyrain Canol ac wedi dangos nifer o leoliadau yno y tybid eu bod yn berthnasol i’w dadleuon. Y modd yr aeth o’i chwmpas hi i gyflwyno’i safbwynt ar y testunau y dewisodd eu trafod oedd, mae’n rhaid imi gyfaddef, yn fy anesmwytho i.
Ei dull oedd gosod llythrenolwr, a hwnnw fel arfer yn Iddew, o flaen y camera gan wrando arno’n datgan i’w ddisgyblion y gellid credu pob manylyn a geir yn yr Hen Destament. Hwn felly oedd y cocyn hitio, ac aed ati yng weddill y rhaglen i wrthod ei safbwynt yn gyfangwbl. Yn y rhaglen gyntaf trafodwyd a oedd yr adroddiadau am y brenin Dafydd yn hanesyddol wir, a cheisiodd brofi drwy ein tywys at enghreifftiau o safleoedd archaeolegol nad oedd tystiolaeth hyd yn oed am fodolaeth y fath frenin, ac yn arbennig un a lywodraethai ar ymerodraeth yn ymestyn ar draws y Dwyrain Canol fel yr awgryma’r Beibl. Cymerodd, felly, safbwynt y ‘minimalists’, fel y’u gelwir, sy’n honni nad oes modd dibynnu ar gywirdeb y ffeithiau yn yr Hen Destament am hanes Israel cyn y Gaethglud .Ânt ymlaen i haeru mai wedi’r Gaethglud y cyfansoddwyd yr adroddiadau am gyfnod y frenhiniaeth yn Israel. Ond dylid dweud yn y fan yma bod gormod o’r enwau a’r manylion a geir yn yr Hen Destament yn gweddu’n well i gyfnod cynharach ac na fyddent yn hysbys i genedlaethau diweddarach i’w dyfeisio ganddynt.
Un peth â’m blinodd i oedd yr argraff a roddwyd mai yn gymharol ddiweddar y taflwyd amheuaeth ar ddilysrwydd hanesion yr Hen Destament am Ddafydd a’i debyg. Yn sicr nid peth newydd yw beirniadaeth o’r deunydd Beiblaidd: â yn ôl o leiaf ganrif a mwy. Eithr nid yw’r darlun a gyflewyd yma o ddau begwn ar y mater, a hynny’n unig, yn gwneud cyfiawnder â’r ddadl gyfoes ar y pwnc o bell ffordd. Mae’n fater llawer mwy cymhleth na hynny ac yn hawlio trafodaeth lawer mwy trylwyr nag a gafwyd ar y rhaglen deledu hon. Yn y cyswllt hwn carwn ddyfynnu geiriau Hugh Williamson, Athro’r Hebraeg ym Mhrifysgol Rhydychen, wrth iddo mewn erthygl yn The Expository Times yn Hydref,2007,ymateb i’r Cymro o Brifysgol Sheffield ac un o arweinwyr y ‘minimalists’, yr Athro Philip Davies. Gellir dadlau, meddai, dros y gosodiad ‘that talk of a crisis in the study of Israelite history is itself just hype in the academic media. Publishers and editors thrive on such talk, and unfortunately there are too many scholars on all sides who play up to this market by writing in ever more extreme and defamatory style about the iniquities or gullibility (as the case may be) of those with whom they disagree. Scandal can gain a momentum of its own, and in scholarship this is deleterious. People feel that they are being pushed into a corner in which they are obliged to take up more extreme positions and express them more stridently than they otherwise would wish. Only the extremes get a hearing, but truth seldom lies there.’ Atgoffa’r geiriau hyn fi o’r ddadl boethaf a mwyaf anghysurus a hefyd mwyaf personol imi wrando arni mewn deugain mlynedd o fynychu Cymdeithas Efrydu’r Hen Destament. Digwyddodd hynny mewn cyfarfod yng Nghaeredin; ie, a’r pwnc dan sylw oedd, gwerth hanesyddol y gyfrol honno.
Mae’n wir mai prin yw’r dystiolaeth archaeolegol ac ysgrifol o’r tu allan i’r Beibl am gyfnod y brenin Dafydd a’i olynwyr; ond fe’i ceir, ac mae’n werth cofio bod pob cyfeiriad at un o frenhinoedd Israel neu Jwda mewn ffynhonnell felly yn ymddangos gyda’r enw’n gywir, yn y drefn gywir a gyda’r dyddiad cywir.
Pennawd y Radio Times mewn erthygl yn cyflwyno’r rhaglenni hyn oedd ‘The woman who says God was married’. Yn yr ail raglen trafodwyd a oedd y dduwies Ganaaneaidd Astarte yn gymar i Dduw Israel. Nid peth newydd, wrth gwrs, yw ystyried ai amldduwiaeth oedd crefydd yr Israeliaid cynnar, ac mae’r Hen Destament ei hun yn frith o enghreifftiau o’r frwydr rhwng Iafe, Duw arbennig y genedl, a Baal, Duw’r brodorion Canaaneaidd, gyda phroffwydi fel Eleias ar flaen y gâd yn ceisio amddiffyn undduwiaeth. Anghywir i’m tyb i oedd honni mai mor ddiweddar â chyfnod y Macabeaid y daeth undduwiaeth yn gred sefydlog ymhlith yr Iddewon. I’r gwrthwyneb mae’r holl dystiolaeth sydd gennym,a hynny o du mewn i’r Hen Destament yn ogystal ag o’r tu allan iddo ,yn awgrymu bod gwreiddiau’r gred yn Iafe yn tarddu o du allan i diriogaeth Israel ei hun, h.y. i’r De iddi, a hynny o gyfnod cynnar iawn yn ei hanes, fel yr awgryma profiad Moses ei hun.
Hefyd roedd y rhaglen hon fel y gweddill ohonynt yn euog o orsymleiddio’r holl fater: methwyd â gwahaniaethu rhwng undduwiaeth yn yr ystyr o wadu bodolaeth duwiau eraill ac, ar y llaw arall, addoli un Duw yn unig er yn cydnabod y gallai cenhedloedd eraill addoli eu duwiau eu hunain. Y dewis olaf oedd y wir sefyllfa yn Israel, mae’n siwr, am rannau helaeth o’i hanes. Ond nid yw honni hyn yn tanseilio’r gred sylfaenol mewn un Duw, fel yr oedd y rhaglen hon yn ceisio profi.
Yn y rhaglen olaf y cafwyd, yn fy marn i, yr haeriad mwyaf anhebygol i gyd, sef mai y deml yn Jerwsalem yw lleoliad gwreiddiol Gardd Eden ac mai prif amcan yr hanes amdani yw egluro cwymp Jerwsalem a’i theml i Nebuchadnesar oherwydd pechod brenin Jwda. Dechreuodd y rhaglen gyda creadydd (‘creationist’) yn Eryri a honnai, wrth gwrs, bod yr hyn a adroddir ym mhenodau Llyfr Genesis yn llythrennol wir. Uniaethwyd y sarff â Satan – dehongliad sy’n gwbl gyfeiliornus yn fy marn i,ac aethpwyd ymlaen i danseilio’r athrawiaeth Gristnogol am bechadurusrwydd y ddyniolaeth. Gan nad oedd y stori wreiddiol yn gredadwy yn ei barn hi, tarodd y gyflwynwraig nodyn optimistaidd ar ddiwedd ei rhaglen, gan honni nad oedd raid inni fel pobl boeni am helynt pechod.
Yr argraff sylfaenol a adwyd arnaf i beth bynnag gan y rhaglenni hyn oedd bod yr awydd i greu cynnwrf a syndod wedi cymylu gwir ymchwil am y gwirionedd, ac yn wir bod yr holl drafodaeth yn hynod arwynebol ac yn gor-symleiddio materion reit ddyrys yn ddybryd. Wele, gyfle a gollwyd i osod gerbron y cyhoedd ddadleuon o’r naill du yn gytbwys ac yn deg, yn wir ychydig iawn o safbwyntiau gwahanol i’w rhai hi a glywyd ynddynt, er i’r ysgrif yn y Radio Times addo mai hynny fyddai’n digwydd. Mae’n ymddangos felly nad crefyddwyr yn unig all fod yn euog o ragfarn: mae’n gallu llywio safbwyntiau anffyddwyr hefyd !
John Tudno Williams

Yn wyneb yr argyfwng economaidd presennol mae`r ddelw o`r llo aur yn dal yn frawychus o fyw, ond y mae delw arall sydd yr un mor frawychus: ffwndamentaliaeth. I`r delw-addolwr, mae`r ddelw yn cyfleu yr elfen dragwyddol, ddi-gyfnewid. Mae pob peth arall yn newid ond nid y ddelw. Pan oeddwn i yn weinidog yn Llanberis ddiwedd y chwedegau, cefais gyfle i groesawu Cymry o Lanberis yn wreiddiol oedd wedi mudo i America. Roedden nhw wedi clywed pregeth y Sul cynt oedd yn eu hatgoffa o bregethu Cymru pan adawson nhw hanner can mlynedd ynghynt. Doedd dim wedi newid. Er yn y cyfamser y caed dau ryfel byd a chwmwl madarch uwchben ein byd.

Pam brawychus? Daeth llyfr allan yn ddiweddar sydd yn awgrymu mai ffwndamentaliaeth biau`r unfed ganrif ar hugain: “Shall the Religious Inherit the Earth?” Demography and Politics in the Twenty-First Century gan Eric Kaufmann, (Gwasg Profile Books.) Nid yw`n honni bod yn anffyddiwr ond y mae`n ddi-grefydd. Mae ganddo gydymdeimlad â chrefydd gymhedrol, y brif-ffrwd, sydd yn cael ei gwasgu oddeutu gan seciwlariaeth ar un llaw a ffwndamentaliaeth ar y llall. Yr hyn a olyga wrth grefydd gymhedrol yw crefydd anffwndamentalaidd.

Carn ei ddadl yw “.. across the western world the fertility rate of religious conservatives outstrips that of non-believers, so much so that Europe, North America and the Middle East will eventually become dominated by fundamentalists as mainstream Christianity, Islam and Judaism are squeezed by secularism and religious extremists.”

Yn wyneb ffwndamentaliaeth ar un llaw a secwlariaeth ar y llaw arall, fe garwn dynnu eich sylw at ddau arwydd gredaf fi sydd yn gymorth i ni symud ymlaen:

Gwefan C21
1. Un arwydd yw`r wefan sydd yn dwyn yr enw Cristnogaeth 21 sy`n trafod y ffydd Gristnogol mewn ffordd sy’n cydnabod y newidiadau hynny yn y byd eglwysig, crefyddol ac yn y byd o`n cwmpas. Datgan gweinyddwyr y wê: “Credwn fod lle i drafod y ffydd heb ddisgwyl unffurfiaeth. Ymdrech yw “Cristnogaeth 21” i gynnal fforwm i roi llais i ystod eang o safbwyntiau diwinyddol Cristnogol er mwyn miniogi a chyfoethogi meddylfryd Cristnogol Gymraeg”. Siom fawr yn ddiweddar oedd clywed lleisiau yn datgan nad oes gwerth i wefan o`r fath. Nid oes groeso i haearn hogi haearn. Ymddengys yn gam neu`n gymwys fod “Y Gwirionedd” uwchlaw trafodaeth. Onid o ran mewn drych y gwelir y gwirionedd beth bynnag? A`r her yn feunyddiol ydyw beth a olygwn wrth ystyried y Ffydd a roddwyd unwaith i`r Saint a`r ffydd honno sydd yn ceisio byw o eiliad i eiliad, o sefyllfa i sefyllfa, ac o her i her. Mae`r Ffydd yn agored i drafodaeth. Mae ffydd yn fyw.
Caeredin 2010
2. Arwydd arall yw Cynhadledd Caeredin 2010 a gynhaliwyd yn gynharach y mis hwn a`i phwysigrwydd ar gychwyn yr unfed ganrif ar hugain. Cynhaliwyd hi gan mlynedd union ar ôl cynhadledd gyffelyb yn 1910 yn yr un ddinas, ac yn yr un neuadd; un yn wynebu her yr ugeinfed ganrif, a`r llall yn wynebu her yr unfed ganrif ar hugain. Roedd cryn wahaniaeth rhwng y ddwy gynhadledd – canrif o wahaniaeth: yn hanes yr Eglwys Gristnogol ac yn hanes y byd.
– Yn 1910 cynhadledd Brotestannaidd, Ewropeaidd a chroenwyn oedd hi`n bennaf. Yn 2010 roedd yr Uniongred, y Pabyddol, yr Efengylaidd, y Pentecostaidd a`r Ecwmenaidd o bedwar ban byd yn bresennol. Yn 1910 roedd dros 1000 yn cynrychioli rhan fach o`r Eglwys, ond yn 2010 roedd llai (tua 300) yn cynrychioli`r Eglwys gyfan, yr eglwys yn fyd-eang.
– Yn 1910, un ganolfan oedd i`r Gynhadledd, ond eleni yr oedd y cynrychiolwyr wedi cyfarfod mewn canolfannau ledled byd wrth baratoi ar ei chyfer, ac roedd modd dilyn y gweithgareddau ar y wê. Ond Caeredin oedd canolfan y canolfannau, er i`r gynrychiolaeth o`r De holi pam na ellid bod wedi ei chynnal yn eu rhan nhw o`r byd. Yr ateb a gafwyd oedd; Caeredin oedd y ganolfan gan mlynedd yn ôl.

– Eglwysi ynghyd yn yr Alban a Phrifysgol Caeredin oedd yn gyfrifol am ei threfnu. Yn 1910, cenhadon oedd y cynrychiolwyr a`u consyrn oedd cenhadaeth y gwahanol eglwysi yn y byd. Yn 2010, academyddion oedd y cynrychiolwyr yn bennaf (dyna feirniadaeth arall ar y gynhadledd). Cenhadaeth yr eglwysi oedd consyrn 1910 ond cenhadaeth Duw oedd consyrn 2010 a rhan yr eglwysi yn y genhadaeth honno. Un genhadaeth ond sawl mynegiant ohoni; y cyfriniol, y gwleidyddol, y profiadol, yr ysbrydol a`r teuluol. Bu`r blynyddoedd o baratoi ar gyfer y gynhadledd yn ogystal â`r gynhadledd ei hun yn gyfle i ddeialog, sgwrsio, a thrafod rhwng y gwahanol draddodiadau.

– Roedd hyn yn arwain at drafod Cenhadaeth Duw yng nghyswllt amgylchiadau amrywiol gwahanol rannau o`r byd: tlodi, diwylliant lleiafrifol, crefyddau eraill ac amgylchiadau cymharol gyffyrddus, aml-ddiwylliant ac aml-ffydd y Gorllewin y mae Cymru yn rhan ohono.

Yn yr astudiaeth gyntaf o naw ar gyfer y gynhadledd y pwnc oedd sail ein cenhadaeth yng ngoleuni`r Beibl a`r byd sydd ohoni. Daeth tair agwedd ar y genhadaeth i`r amlwg:
– rhyddhad (iachadwriaeth) – yn nhermau`r dyn cyfan, yn gorff, meddwl ac ysbryd. Cyflawnder.
– deialog yn hytrach na chyhoeddi o bulpud aruchel, chwe troedfedd uwchlaw beirniadaeth. Gostyngeiddrwydd.
– cymod sef trwsio bywydau unigolion a chymunedau clwyfus a thoredig. Meddyginiaeth.

DEIALOG

Tair agwedd ydyn nhw sy`n pwysleisio ein perthynas â`r person arall a`r gymuned arall. Ond yr agwedd y carwn i ei bwysleisio heddiw ydy DEIALOG a chenhadaeth fwy gostyngedig. Gallwn uniaethu ein hunain â`r elfen o ostyngeiddrwydd a goddefgarwch sydd ynghlwm wrth ein diwylliant ôl-fodernaidd cyfoes yn ogystal ag â`r elfen hyfyw, hylifol sydd yn eiddo iddo heb orfod ildio i`w gasgliadau nac ildio ein argyhoeddiadau. Pererinion ydym ar gromen dysg. Ystyr deialog yw bod y naill ochr a`r llall yn dweud eu stori, ond hefyd yn gwrando ar stori`u gilydd.

Yn ei ddrama Racing Demon mae David Hare yn ymwneud â thensiynau sydd ynghlwm wrth ddweud stori`r ffydd, heb sôn am wrando ar stori rhywun arall. Drama am bedwar o offeiriadon Eglwys Loegr yw hon yn ymwneud â`u perthynas neu eu diffyg perthynas â Duw ac â phobl. Radical rhyddfrydol yw Lionel sydd yn medru siarad efo pobl ond yn methu â siarad efo Duw na`i wraig ei hun. Efengylwr yw Tony sydd yn medru siarad efo Duw ond yn fethiant llwyr efo pobl. Ucheleglwyswr hoyw yw Harry ac Ewan yn gariad iddo. Perthynas hapus a ddaeth ag anhapusrwydd iddo pan wnaed y berthynas yn hysbys (“outed”) gan iddo golli ei swydd. Cymeriad rhadlon, cymdeithasol a diddiwinyddiaeth yw Donald yn llawenhau gyda`r rhai sy`n llawen . Yn y ddrama ceir dau Esgob yn cynrychioli awdurdod Eglwys Loegr. Diplomat amwys a chyfawddawdus yw Esgob Kingston, ond Ceidwad y Ffydd yw Esgob Southwark gan nad ei farn ef sydd yn bwysig ond awdurdod ei eglwys.

CYDADDOLI A CHYDWEITHIO

Cymwynas Caeredin 1910 oedd peri bod yr enwadau Cristnogol er mwyn Cenhadaeth Duw yn closio at ei gilydd, yn siarad efo`i gilydd ac yn sgîl hynny yn dod i adnabod eu gilydd ac yn dod i berthynas aeddfetach â`i gilydd. Fe ddaeth cyd-drafod, cydaddoli a chydweithio yn fwy cyffredin yn ein mysg yn hytrach na chystadlu am eneidiau a sathru traed ein gilydd, gartref ac oddi cartref – dwyn defaid! Ar y bererindod hon fe ddaethom fel enwadau i weld mai dim ond darn o`r gwirionedd sydd gennym, ac nid y gwirionedd i gyd ac mai un teulu ydym.

Ond un peth yw siarad ym mysg ein gilydd, beth am siarad efo personau a chymunedau sy`n wahanol i ni. Un peth yw siarad ond pa fath o siarad? Deialog yw`r ateb eto. Mae deialog yn allweddol i`r ddau ddimensiwn arall mewn dwy ffordd wahanol. Wrth roi bwyd i`r newynog corfforol, ysbrydol a meddyliol, rhoi gwasanaeth iechyd i`r afiach, a chael cyfiawnder i`r gorthrymedig agorir drysau i ddeialog. Os am greu greu cymod mewn perthynas â`r person arall, y gymuned arall, ac yn arbennig bellach, cymuned o ffydd arall, mae deialog yn allweddol. Nid yw hynny yn golygu ein bod yn glastwreiddio ein argyhoeddiadau fel cydweithwyr Duw.

CYNHADLEDD 1910

(i). Y nôd a osododd cynhadledd 1910 iddi ei hun oedd “Lledaenu`r efengyl i`r holl fyd o fewn cenhedlaeth” mewn geiriau eraill mynd â Christnogaeth i fyd di-Gristnogaeth, yn sicr nid i fyd di-gred ond i fyd lle roedd pob math o grefyddau mawr a bach, cyntefig a datblygedig yn bodoli. Ond deialog unochrog ydoedd. Yr amcan oedd troi pobl oddi wrth eu ffydd gynhenid at y Ffydd Gristnogol. Un stori oedd i`w thrafod, ein stori ni a oedd i ddisodli eu stori nhw. Ond yng Nghaeredin 2010 rhoed y pwyslais ar rannu nid un stori, ein stori ni, ond ar rannu dwy stori; ein stori ni a`u stori nhw.

(ii). Os mai Caeredin 1910 oedd croth y babi Ecwmenaidd, fe roddodd yn y man enedigaeth i Gyngor Eglwysi`r Byd. Er na lwyddodd Caeredin 1910 i gyrraedd ei nod, fe lwyddodd yn yr ystyr fod pob rhan o`r byd bellach o fewn clyw i`r dystiolaeth Gristnogol. A Christnogaeth yw`r grefydd fwyaf niferus o hyd er nad oes gynnydd yn ei rhif, er gwaethaf y cynnydd yn y De. Y dirywiad syfrdanol yn y Gogledd yw`r rheswm am hynny. Ffrwyth deialog yn y gynhadledd hon oedd gweld gweision ac nid meistri yn y byd di-Gristnogaeth yn rhannu yr Efengyl yn hytrach na`I gorfodi. Drwy`r Cyngor sefydlwyd perthynas rhwng enwadau dros y byd gan osod llwyfan i ddeialog barhaus.

(iii).Eto, fel y gwelir oddi wrth y thema ni lwyddodd cynhadledd 1910 i ymddihatru`n llwyr oddi wrth ysbryd imperialaidd y ganrif flaenorol. Gwelid “pob cyfandir is y rhod yn eiddo Iesu mawr” trwy droi pobl oddi wrth eu ffydd frodorol at y ffydd newydd. Ymddengys mai`r nod oedd adeiladu Teyrnas yn hytrach nag agor y drysau i fynd i mewn iddi. Tybed a aeth yr eglwys yn gam neu`n gymwys yn gyfystyr â`r Deyrnas yn hytrach nag yn arwydd bywiol o`i phresenoldeb yn y byd? Ond ganrif yn ddiweddarach daeth newid ar fyd. Thema`r Wythnos Weddi ar ddechrau`r flwyddyn a thema cynhadledd 2010 oedd “Chwi yw`r tystion.” Roedd y pwyslais ar dystio yn osgoi defnyddio cenhadu â`i gysylltiadau imperialaidd o`r bedwaredd ganrif ar bymtheg. Credai penseiri`r gynhadledd fod tystio yn fynegiant mwy gostyngedig o`n tasg yn y byd.

(iv). Roedd ein perthynas â chrefyddau eraill yn bwnc yn y gynhadledd gyda phwyslais arbennig ar greu deialog rhwng y crefyddau â`u gilydd. Beirniadaeth un diwinydd oedd yn ymwneud â`r maes yng nghyfnod y paratoi oedd na chafodd cynrychiolwyr o`r crefyddau eraill gyfle i fod yn bresennol, i arsylwi ac o bosibl i ymateb i`r hyn oedd yn cael ei ddatgan yn y gynhadledd. Nid yw`r ddeialog rhwng crefyddau yn newydd. Fe gychwynnodd y ddeialog ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg mewn cynhadledd yn Chicago. Datblygodd y ddeialog yn hanner cyntaf y ganrif ddiwethaf i gymharu cred, addoliad a threfn y naill grefydd a`r llall – crefydd gymharol; canfod y tebyg a`r annhebyg. Ond erbyn i mi fynd i`r coleg roedd y pwyslais wedi symud o gymharu crefyddau i fod ar hanes crefyddau. A`r cwestiwn mawr oedd beth yw`r berthynas rhwng Cristnogaeth â`r crefyddau eraill. Roedd y ddeialog yn y ddau gyfnod yna rhwng academyddion â`i gilydd.

Ond erbyn hyn, nid pwnc pell, academaidd ydyw, gan fod y crefyddau eraill wrth garreg ein drws, nid yn unig yn ein dinasoedd a`n trefi, ond hefyd yng nghefn gwlad Cymru. Yr ydym yn y cyfnod hwnnw sydd yn her i`r academydd i siarad nid yn unig wrth academyddion eraill ond wrthym ni Gristnogion. Ond ble mae pobl fel Islwyn Blythin a Cyril G. Williams heddiw i wynebu`r her hon ac i barhau y ddeialog mewn ffordd ystyrlon yn y Gymru gyfoes, gan fod y ddeialog erbyn hyn yn digwydd ar lawr gwlad ar lefel bywyd bob dydd ac ar lefel gymdeithasol y tu allan i`r cylchoedd academaidd. Ar ba lefel bynnag, bydd deialog yn ein gwneud ni yn agored i her ysbrydol y grefydd arall, yn union fel y gobeithiwn ninnau eu herio hwythau wrth dystio i`r Ffydd Gristnogol.

IESU FEL ANGOR

Ar Fryniau Casia ddwy flynedd yn ôl wrth sgwrsio gydag arweinyddion yr Eglwys Bresbyteraidd yno mi soniais fod fy mab ieuengaf wedi priodi merch o Hindŵ. Parodd gryn syndod yn eu plith – Cristion yn priodi Hindŵ! Ymatebais innau gan ddweud nad oedd hynny yn anysgrythurol gan fod Paul yr hen lanc yn argymell i`r Cristion briodi y di-gred yn hytrach na llosgi. Ei obaith wrth gwrs oedd y byddai`r Cristion yn ennill ei bartner i`r Ffydd. Ond yn y sefyllfa gyfoes sydd ohoni mae enghreifftiau o`r gwrthwyneb yn digwydd.

Ein hangor mewn deialog ar lawr gwlad yw Iesu ac nid yr athrawiaethau amdano. I Paul Iesu oedd ei obaith tuag at Dduw a thuag at gyd-ddyn – ie pwy bynnag ydyw a beth bynnag ei amgylchiadau a beth bynnag ei gyflwr; beth bynnag ei ddiwylliant a beth bynnag ei grefydd. A nôd yr Apostol oedd dynoliaeth lawn dŵf. Gall Dawkins y ffwndamentalydd seciwlar a chynrychiolwyr yr holl grefyddau gydnabod Iesu o Fethlehem i`r Groes; i`r Hindŵ mae`n ymgnawdoliad o Dduw, ond yn un ymysg eraill; i`r Mwslim a`r Iddew mae`n broffwyd, ond nid y mwyaf ohonynt, ac i`r Bwdydd mae`n athro ymoleuedig fel y Bwda neu yr un tosturiol. Mae`n fan cychwyn i unrhyw ddeialog, ond peidiwn â meddwl y bydd unrhyw ddeialog yn brin o densiwn.

DIWINYDDIAETH YN ARF

Ar Wefan Cristnogaeth 21 ceir y dyfyniad hwn ymddangosodd ddoe gan un sydd yn galw ei hun yn Bysgodyn Piws:

“Am ganrifoedd bu ymddiddanion rhwng diwinyddion a wnaeth ddim byd ond caledu safbwyntiau. A pham? Am iddyn nhw siarad mewn ofn ac mewn diffyg ymddiriedaeth yn y naill a`r llall, gyda`r awydd i amddiffyn eu hunain ac i goncro eraill. Nid oedd Diwinyddiaeth bellach yn ddathliad pur o ddirgelwch Duw. Aeth yn arf. Aeth Duw ei hun yn arf.” (Patriarch Athenagoras.)

Sylwch nad am athrawiaeth y sonia, ond am ddiwinyddiaeth.

I gloi, mae`n debyg mai T.H.Parry Williams oedd yr un mwyaf praff ei astudiaeth o Lythyrau ac Emynau Ann Griffiths yn ei ysgrif arni yn ei gyfrol “Myfyrdodau”, Yn yr ysgrif deil bod Ann yn rhannu ei hamheuon yn ei llythyrau at John Hughes Pontrobert, ond yn mynegi ei hargyhoeddiad yn ei hemynau. Roedd tensiwn yn ei henaid tanbaid ond am densiwn creadigol ac eneiniedig. A chofiwn mai Parry-Williams a fynegodd yn ei gerdd i John Hughes a`r ferch o Ddolwar Fach y dyhead am

“Gyfnewid holl ddeniadau`r ddaear hon
Am ronyn o eneiniad Ann a John.”

– John Owen,(Agoriad i drafodaeth yn Sasiwn Llanidloes, Mehefin 2010)

(Dyma’r ail adroddiad o un o’r grwpiau trafod yn ystod cynhadledd Cristnogaeth 21 yn y Morlan, Aberystwyth ar Ebrill 24, 2010.)

1. Mae tair prif garfan ddiwinyddol yng Nghymru. Un yw’r efengylwyr ceidwadol. Credant hwy fod angen ffyrdd newydd o gyflwyno’r neges Gristnogol mewn byd cyfnewidiol, ond mynnant mai’r un yw elfennau hanfodol y neges ei hun bob amser, ac iddynt hwy mae’r elfennau hynny ynghlwm wrth y gred bod y Beibl yn llythrennol wir – cred gymharol newydd yn hanesyddol. Ond mewn gwirionedd detholiad yw’r elfennau hynny nad ydynt heb gysylltiad â diwinyddiaeth John Calfin. Tuedda eu dull o esbonio’r Beibl i arwain at ffyrdd ceidwadol iawn o ymateb i rai cwestiynau cymdeithasol, fel lle’r fenyw mewn byd a betws.

Gwna eu hagwedd at awdurdod Beiblaidd hi’n anodd iddynt drafod eu safbwynt â Christnogion eraill, a geilw’r ysgolhaig Beiblaidd Walter Brueggemann yr agwedd honno’n ‘coercive’. Weithiau ysgrifennant at bapur enwadol, ond yn fy mhrofiad i, pan gant ymateb, ni fyddant yn ymateb wedyn. Mae’r agwedd honno’n golled i ni i gyd: oni bai amdani dichon y gallem oll ddysgu oddi wrth ein gilydd, a chydweithio efallai, er lles i’r efengyl yng Nghymru.

2. Mae carfan o Gristnogion traddodiadol hefyd, sy’n fodlon ar ba ffurf bynnag ar y ffydd a gawsant rywbryd. Yn aml, ni fydd gymaint â hynny o wahaniaeth rhwng eu credo hwy a chredo’r efengylwyr ceidwadol. Gwnânt rinwedd moesol weithiau o lynu at ‘gredoau’r tadau’, a gwnânt ddefnydd o ymadroddion fel ‘Iesu Grist heddiw, yfory ac yn dragywydd’. Nid yw dysgu rhwydd y tu hwnt iddynt, sef ychwanegu at yr hyn a gredant eisoes, ond bydd dysgu anodd, dysgu sy’n golygu dad-ddysgu rhai hen gredoau, yn drech na hwynt fel arfer. Heb berchenogi credo bersonol rymus eu hunain gall eu diwinyddiaeth fod ar drugaredd crefydd boblogaidd, gan ddisgyn yn rhwydd i hunanfoddhad os nad ofergoel, gyda Duw sy’n ateb gweddïau am fân gymwynasau hunanol os nad dibwys.

3. Ond mae’r drydedd garfan yn gweld fframwaith diwinyddol y ddwy garfan uchod yn dadfeilio yn wyneb bywyd cyfoes a gwybodaeth newydd, a chredant fod yr eglwysi’n methu yn eu hymateb i’r sefyllfa. Mynycha rai o’r rhain le o addoliad o hyd, ond mwy mewn gobaith na disgwyl. Cadwa eraill ohonynt oddi wrth le o addoliad, eto heb golli diddordeb mewn ffydd. Cefais wahoddiad pa ddydd, gan feddyg nad yw’n mynychu lle o addoliad mwyach, i ymuno â grŵp a fydd yn trafod pynciau crefyddol. Pobl agored i ymatebion newydd, neu’n chwilio amdanynt, yw’r garfan hon.

Mae awduron sy’n cynnig ymatebion felly heddiw. Ysgrifennant mewn cywair gwahanol i gywair yr hen ddiwinydda. Mae mabwysiadu’r cywair hwnnw’n help, os nad yn amod, gallu croesawu’r ymatebion newydd. Gwedd o’r cywair hwnnw yw derbyn nad oes heddiw gymaint o atebion ag a feddai ein cyndadau yn y ffydd, a’n bod yn llai siŵr o’r hyn yr ydym yn siŵr ohono nag oedd ein cyndadau. Gwedd arall ohono yw derbyn bod amrywiaeth o atebion ym myd ffydd heddiw, a bod yr amrywiaeth hwnnw i’w groesawu. Gwedd arall eto yw amharodrwydd i wneud hawliau terfynol, fel y gwnâi Cristnogaeth y gorffennol, a fyddai yn amlach na pheidio yn gystadleuol os nad yn imperialaidd ynghylch eu cred.

Mae’r ymatebion a gynigia’r awduron hyn yn ymgasglu o gwmpas themâu megis anian a natur Duw, bywyd daearol Iesu, blaenoriaeth y moesol dros y gwyrthiol, ac ysbryd cynhwysol. Dyma enghreifftiau o ymatebion ynghylch un o’r themâu hynny, bywyd daearol Iesu, agwedd o’i hanes berson a esgeuluswyd yn ddirfawr yn y gorffennol.
(a) Yn A History of Christianity, cyfrol y seiliwyd cyfres deledu ddiweddar arni, dengys Diarmod MacCullogh, Athro Hanes yr Eglwys yn Rhydychen, cymaint y dibynnodd Cristnogaeth y Gorllewin ar lythyron Paul, nad oes son ynddynt am fywyd daearol Iesu – ar wahân i’r cofnod am sefydlu’r Swper Olaf.
(b) Dangosodd Pryderi Llwyd Jones yn ‘Iesu’r Iddew’, fel yr anghofiodd Cristnogion hyd yn oed mai Iddew oedd Iesu, a gwneud Gorllewinwr ohono nid yn unig o ran pryd a gwedd ond hefyd o ran ei ymatebion. Ni fyddai ef ei hun, medd Pryderi, yn adnabod y person a greodd yr Eglwys ohono, a chwyd Pryderi y cwestiwn o ba fath berthynas a fyddai’n bosibl i Iesu, fel Iddew, ei harddel a’i Dad.
(c) Cymdeithas o ysgolheigion Americanaidd, ynghyd a rhai fel Don Cupitt a Karen Armstrong o Loegr, yw’r Jesus Seminar, sy’n ceisio dysgu mwy am yr Iesu daearol. Dechreuodd ymchwil am yr Iesu hwn ddwy ganrif yn ôl, ond ymdawelodd wedi The Quest For The Historical Jesus Albert Schweitzer. Ailgododd y Jesus Seminar yr ymchwil drwy ddefnyddio dulliau na wnaeth neb o’u blaen.

Mae gwahaniaethau rhwng llawer o’r ysgolheigion hyn, ond cytunant ar rai materion, megis gwerth ambell efengyl, fel efengyl Tomos, na chafodd le yn y Testament Newydd, a lluosogrwydd agendau yr efengylau canonaidd, a phwysigrwydd y moesol ym mywyd Iesu rhagor y gwyrthiol, ac mai’r peth sicraf yn yr efengylau yw rhai o’r damhegion. Nid oes angen cytuno â phopeth yn eu gwaith i gredu, fel y dywedodd Daniel Jenkins un tro am gynnwys Honest to God yr Esgob John Robinson, a’r ymateb iddo, bod yma syniadaeth sy’n hawlio ystyriaeth sobr.

Does dim eisiau gofidio am yr hen fodelau Cristnogol a gynrychiolir gan efengylwyr ceidwadol a chredinwyr traddodiadol. Y modelau hynny sy’n cael y flaenoriaeth yn rhwydd ac o ddigon yn y Gymru Gristnogol anghydffurfiol o leiaf bellach – ei phulpudau, ei cholegau diwinyddol, ei mudiadau, ei chylchgronau, hyd yn oed ambell gyfarfod enwadol. Safbwynt yr efengylwyr ceidwadol yn arbennig yw’r default option mewn sawl man. Ond lle mae’r hen fodelau’n cael rhwydd hynt, mae llawer o rwystrau yn ffordd y modelau newydd sy’n ymddangos heddiw.

Un rhwystr yw’r dynfa gref tuag at y gorffennol sy’n nodweddu’r natur ddynol yn gyffredinol, ond a all fod yn gas yn y byd crefyddol. Gall hynny ei gwneud hi’n anodd i arweinwyr crefyddol, sy’n aml o ran eu personau, heblaw gwaddol eu gorffennol, wedi’u cyflyru i gredu mai peidio â tharfu ar neb, mai cadw’r ddysgl yn wastad, yw prif nod arweinyddiaeth eglwysig. Ar goedd felly tuedda llawer ohonynt i fod ymhell y tu ôl i’w gwir argyhoeddiadau. ‘Rwyt ti’n iawn wrth gwrs, ond fyddi di ddim yn dweud hynny mewn pregeth fyddi di?’
Yn ychwanegol at hynny, bydd efengylwyr ceidwadol a rhai credinwyr traddodiadol yn cysylltu syniadau Cristnogol newydd â’r label ‘rhyddfrydol’, label y cafodd un ffurf arno enw drwg dro’n ôl. I osgoi’r gair ‘rhyddfrydol’ felly, geilw rhai rhyddfrydwyr eu hunain heddiw yn progressives. Ond yn ôl Gary Dorrien, olynydd Niebuhr yng Ngholeg Union yn Efrog Newydd, does dim angen cywilyddio am y gair ‘rhyddfrydol’, mae tras anrhydeddus iawn iddo, ac yn ei farn ef mae pob diwinyddiaeth heddiw nad yw’n ffwndamentalaidd yn rhyddfrydol – gan gynnwys, er enghraifft, pob ffurf ar ddiwinyddiaeth ryddhad. Ei gred ef felly yw bod diwinyddiaeth ryddfrydol heddiw’n fyw ac iach iawn.

Ond gall rhyddfrydiaeth fod yn fwy cymhleth yn ddiwinyddol nag yw bod yn efengylaidd geidwadol, er enghraifft. Cofiaf dderbyn cylchlythyr misol ynghylch materion eglwysig, a gweld yn un rhifyn mai ychydig o bwysleisiau diwinyddol hanfodol sydd mewn eglwys efengylaidd geidwadol, ond bod nodweddion diwinyddol posibl eglwys ryddfrydol yn fwy niferus. Un canlyniad i hynny yw, tra bod aelodau eglwysi efengylaidd yn gwybod yn iawn beth a gredant, mae’r safbwynt ryddfrydol yn annelwig ac anniffiniedig i’r mwyafrif mawr o’r duedd honno. Gall hynny beri i aelodau ryddfrydol eu bryd deimlo’n ansicr ac annigonol, ond ni fu ac nid oes fawr o ymdrech yng nghylchoedd rhyddfrydol Cymru i’w helpu i roi llun ar eu cred.

Mae teithi meddyliol y meddylfryd newydd sydd ar gerdded ymhlith Cristnogion heddiw yn codi anawsterau arbennig i rai sy’n perthyn i eglwysi credoaidd (creedal), fel yr Eglwys yng Nghymru a’r Eglwys Babyddol, a gwelwyd hynny mewn un grŵp ac mewn un anerchiad yng Nghynhadledd ddiweddar Cristnogaeth 21 yn y Morlan yn Aberystwyth. (Mae gen i ffrind o Babydd sy’n hoffi dweud – â gwên – nad yw’n credu’r hanes am y Geni Gwyrthiol yn llythrennol pan fydd yn meddwl amdani’n bersonol, ond y bydd yn ei chredu’n llythrennol pan fydd yn adrodd y Credo Apostolaidd!) Byddai’n ddiddorol clywed oddi wrth Eglwyswr neu Babydd ar wefan Cristnogaeth beth iddo ef neu iddi hi yw bod yn rhyddfrydol yn ddiwinyddol.

Ond tra bod gan efengylwyr ceidwadol eglwysi sy’n galw eu hunain yn eglwysi efengylaidd, a mudiad a chylchgrawn a choleg iddynt eu hunain, nid oes adnoddau ffurfiol yng Nghymru ar gyfer rhyddfrydwyr. Nid oes hyd yn oed eglwysi sy’n disgrifio eu hunain fel eglwysi rhyddfrydol, er bod eglwysi sy’n rhyddfrydol eu hanian – rhai ohonynt a gweinidogion sy’n efengylwyr ceidwadol!

Un ffordd i hyrwyddo rhyddfrydiaeth ddiwinyddol yng Nghymru heddiw, yw i’r rhai sy’n dymuno ei hyrwyddo, ymddisgyblu i ddechrau i hepgor iaith a meddylfryd y carfannau efengylaidd ceidwadol a thraddodiadol. Son am y Beibl, er enghraifft, neu’r Ysgrythurau, yn hytrach na ‘Gair Duw’, neu ‘y Gair’, fel yn ‘bendithied Duw y darlleniad yna o’r Gair’ i ddechrau. A pheidio ag ofni mynegi meddyliau newydd hefyd, mewn sgwrs, neu o bulpud ac mewn anerchiad, neu mewn llythyr neu erthygl i bapur enwadol a chylchgrawn. Er i mi gael fy hen ragflaenu gan Pari Huws o Ddolgellau, cofiaf gymaint o boeri y bu rhaid i mi ei lyncu cyn dechrau gweddi am y waith gyntaf a’r geiriau ‘Ein Mam a’n Tad…’, ond yr oedd ymateb ambell enaid a allai flasu cyffro mor fach yn felys odiaeth. Nid cyhoeddi meddyliau newydd fel y gair olaf, ond er mwyn i bobl wybod nad yr opsiynau efengylaidd ceidwadol a thraddodiadol yw’r unig rai sydd ar gael. Ond dal ati, er hynny, i geisio cadw mewn cyswllt, ac i barchu carfannau eraill. Er na dderbyniwyd mohono, nid oedd yn ddibwys i aelodau Cristnogaeth 21 bod efengylwr ceidwadol yn cael gwahoddiad i annerch yn y Gynhadledd yn y Morlan yn Aberystwyth. (Pan godwyd cwestiwn ynghylch ffwndamentaliaid yn y Gynhadledd, er anghytuno a’u safbwynt, siaradodd y prif siaradwr, Keith Ward dros integriti’r rhai a gredai bod y Beibl yn anffaeledig.)

Un o werthoedd rhyddfrydiaeth ddiwinyddol yw pwysigrwydd cyfnewid profiadau a meddyliau gwahanol. Y rheswm pam mae’r Gorllewin wedi bod ar y blaen i weddill y byd y chwe chanrif ddiwethaf, medd Miroslav Volff, Athro yn Ysgol Ddiwinyddol Iâl yn yr Unol Daleithiau, yw grym syniadau a hogwyd mewn deialogau egniol. Gwneud deialogau felly’n bosibl yn y byd Cristnogol Cymreig cyfoes oedd un o amcanion sefydlu gwefan Cristnogaeth 21.

Gall hynny fod yn fater lletach na chyfarfod ag angen unigolion. Byddai’n braf pe bai pobl sy’n awyddus i hogi eu syniadau diwinyddol gael lle i wneud hynny yn eu heglwys eu hunain. A beth am hybu cyfarfodydd a all fod yn ddigon agored i gynnwys credinwyr (neu anffyddwyr) nad ydynt wedi cefnu’n llwyr ar fenter ffydd ond na theimlant yn gartrefol mewn unrhyw eglwys mwyach.

Un o’r datblygiadau mwyaf addawol o ran ei ansawdd a glywais amdano ers tro yw bod ambell eglwys nawr, drwy drafod agored parchus a helaeth ymhlith ei haelodau, yn ceisio adnabod a rhoi ar gof a chadw pa argyhoeddiadau sy’n eu clymu a’u cadw i gyd at ei gilydd. Gwelais un ddogfen orffenedig, un arall sydd ar y gweyll, a gwn am un sydd ar y gorwel. Ymddiddorais yn yr hyn a ddywed y ddwy gyntaf am Iesu, er enghraifft. Dyma a ddywed un: ‘Mae amrywiaeth mawr yn ein credoau ynghylch Iesu, eithr ceisiwn ddysgu mwy am Iesu’r dyn (sic) ac am y ffyrdd gwahanol y mae rhai mewn cymunedau eraill yn ei weld, ond mynnwn wneud gwersi ei fywyd a’i ddysgeidiaeth yn ganolog, a wynebu’r alwad i’w ddilyn drwy geisio byw y cariad a’r cyfiawnder a ymgorfforwyd ym mywyd a dysgeidiaeth Iesu’. Nid disgrifiad coercive o Iesu diffiniedig yw hynny, ond disgrifiad o Iesu estynedig y cwmni hwnnw o Gristnogion, disgrifiad sy’n parchu integriti cred pob aelod ohoni am Iesu.

Yn sicr, y mae angen i ni sy’n amau bod Duw ei hun yn ceisio dweud rhywbeth newydd
wrthym y dwthwn hwn, gofio’r materion sy’n y fantol. Ymhlith y materion hynny, y mae’r gwirionedd, ein hintegriti ni ein hunain, ein henw da ni yn y byd y tu allan, ein cyfraniad ni i gymdeithas – a phorthi’r praidd, yn enwedig rhai sy’n newynu.

Vivian Jones

Duw a’r degawd newydd

Ymateb i erthygl Yr Athro Densil Morgan yn Cristion Rhifyn 158, Ionawr 2010

“A fedrwn roi cynnig ar ddiwinyddiaeth ar gyfer y ddegawd nesaf ?” Dyna un o amryw gwestiynau Densil Morgan yn ei erthygl. Cwestiwn rhethregol ydyw, oherwydd mae’r awdur yn credu fod yn rhaid gwneud hynny. Wedi olrhain ein sefyllfa ar ddiweddi degawd agoriadol y ganrif a sôn am rai enghreifftiau ymarferol clodwiw – o ‘gyflwyno’r efengyl yn fentrus ac yn llawn dychymyg i gymuned ôl-ddiwydiannol mewn ffordd sy’n gweddu i ofynion yr 21ain ganrif’ yn ogystal â rhybuddio rhag cynnig ‘atebion slic, parod’ y mae Densil yn gwneud y datganiad hwn:

Yr hyn a’m trawodd yn bwerus iawn llynedd oedd y ffaith nad oes gennym ddiwinyddiaeth sy’n bwrpasol i’r sefyllfa newydd hon. Mae gennym yr hen ddiwinyddiaeth yr 20fed ganrif boed yn geidwadol, yn ‘efengylaidd’ neu yn fwy rhyddfrydol gymdeithasol……

Y syndod yw na sylweddolodd Densil hyn tan y llynedd. Ydi, mae diwinyddiaeth yn heneiddio dros y canrifoedd oherwydd mae diwylliant yn newid, mae’r byd yn newid ac er nad yw anghenion dyn ei hun yn newid, mae esbonio a rhannu’r Efengyl yn dasg dyngedfennol na allwn ei hymddiried i’r ‘un hen iaith’, neu’r un hen ddiwinyddiaeth. Cafodd rhai eu hargyhoeddi o hynny yn eu galwad i wasanaethu eu Harglwydd mewn cyfnod o drai ar grefydd gyfundrefnol a dieithrwch y diwylliant a’r iaith grefyddol. Nid mater o fod yn berthnasol ydyw, ond o fod yn ystyrlon. O gyfathrebu. Mae rhai wedi credu yn angerddol eu bod wedi eu galw i gyflwyno’r efengyl mewn iaith ystyrlon, nid yn unig i’r eglwys ac i’r saint, ond i’w cyfnod a’u cenhedlaeth.

Dyna pam fod y paragraff hwn yn gymaint o siom yn erthygl Densil :

Mae yna leisiau i’w clywed eisoes yn y Gymru Gymraeg sy’n dweud mai’r unig ffordd i wneud hynny yw trwy ddiberfeddu’r ffydd o’i chynnwys athrawiaethol – duwdod Crist, natur wrthrychol Duw ei hun, natur Drindodaidd Duw yn Dad, Fab ac Ysbryd Glٟân, yr ymgnawdoliad fel ffaith unigryw, yr iawn, yr atgyfodiad fel gweithred hanesyddol, gwyrthiau’r Testament Newydd ac yn y blaen – dyna, mae’n ymddangos, farn selogion y wefan Cristnogaeth 21. Gan gydnabod yr awydd canmoladwy i ysbarduno trafodaeth agored, frawdol, olau ac iach, ein busnes yw bod yn berthnasol, ie ond trwy gymhwyso ac nid trwy ddileu’r ffydd a roddwyd unwaith ac am byth i’r saint.

Fe hoffwn bwysleisio dau beth yn unig mewn ymateb. Fe fydd eraill yn ymateb yn uniongyrchol i Cristion efallai ac ymateb personol yw f’ymateb i, gan nad oes i Gristnogaeth 21 lais swyddogol.

1. Yn dilyn y cyhuddiad hwn y mae Densil yn mynd ymlaen i ddweud mai’ r ‘neges’ sydd gan y Cristion i’w chyhoeddi yw’r kerygma, sef pregethu’r eglwys fore sy’n barhad o neges Iesu o Nasareth. Dyma’r stori am Iesu – iddo fyw, iddo farw, iddo Atgyfodi, iddo lefaru geiriau’r bywyd, iddo gyhoeddi fod Teyrnas ei Dad wedi dod. Y mae Densil yn gwybod yn well na neb mai gwir radicaliaeth yr efengyl ar hyd y canrifoedd yw’r Iesu hwn, yr Iesu y mae’r awdur ei hun yn dweud ei fod wedi mynd ar goll yn niwylliant a bywyd yr eglwys. Fe ŵyr Densil hefyd fod Iesu wedi mynd ar goll mewn athrawiaethau diweddarach sydd ymhell o awyrgylch y Testament Newydd. Dyma’r athrawiaethau (ac y mae Densil wedi eu rhestru) nad ydynt yn ddealladwy i fyd a diwylliant sydd mor, mor wahanol i’r oes a’u lluniodd a’r amgylchiadau a’u ffurfiodd. Daeth y gair yn gnawd, meddai’r bardd Albanaidd, George Mackay Brown, ‘and we turned it back into words again’. Mae cyhuddo’r rhai sydd yn chwilio am iaith gymwys i’r athrawiaethau hyn o ‘ddiberfeddu’r ffydd’ yn gyhuddiad cwbwl annheg ac yn camarwain aelodau ein heglwysi. Eu dadbacio, ie, mae hynny’n rheidrwydd arnom, er mwyn Iesu a’i Efengyl. Ond nid eu diberfeddu. Nid yr ymdrech i ddadbacio sydd wedi glastwreiddio’r efengyl yn ôl honiad llawer, ond gwrthod gwneud hynny sydd wedi dieithrio sawl cenhedlaeth bellach o galon y Duw byw yn Iesu. Gwelodd Iesu’r Gyfraith yn mynd yn faich dianghenraid ar y bobl. Mae hynny wedi digwydd gyda iaith ein crefydda hefyd. Mae iaith Iesu a iaith y Beibl yn llawer mwy deinamig ac agored na’r iaith athrawiaethol sy’n cau yn hytrach nag agor, yn gwahardd yn hytrach na chroesawu, yn cyfyngu yn hytrach na datgelu.

Gwrth ddweud?
A dyma’r gwrth-ddweud yn erthygl Densil. Pan â ymlaen yn y paragraff hwn i sôn am ‘gynnwys athrawiaethol y ffydd’ – duwdod Crist, natur Drindodaidd Duw, yr iawn, yr ymgnawdoliad a.y.b. – nid son am y kerygma ac am Iesu y mae, ond am y mynegiant o athrawiaethau diweddarach Cristnogaeth gan gredu, wrth gwrs, eu bod yn gwbwl ganolog i Gristnogaeth glasurol athrawiaethol ac efengylaidd. Ond nid athrawiaeth yw’r ymgnawdoliad – ac y mae Densil ei hun yn dweud hynny – ond hanfod ymwneud Duw â ni yn Iesu. Mae’r Beibl yn llawer mwy cyffrous, bywiog a pherthnasol na’r athrawiaethau astrus hyn ac y mae’n gyfrifoldeb a galwad arnom i’w dehongli a’u cyfathrebu. Mae hynny yn gofyn am ddychymyg, parodrwydd i fentro a pharodrwydd i ollwng gafael ar yr ‘hen ganiadau’ os oes raid.

Y mae nifer o bobl, fel Densil, sydd yn barod iawn i ddweud fod yn rhaid ‘cymhwyso’ a bod angen ‘diwinyddiaeth sy’n bwrpasol’. Ond o’r holl athrawiaethau y mae Densil yn cyhuddo C21 o’u dileu nid yw yn mentro un enghraifft o’u cymhwyso mewn iaith newydd er iddo ddweud fod gwir angen gwneud hynny. Beth yw ystyr athrawiaeth yr iawn i’n hoes (a pha athrawiaeth) ? Pam mynnu cywirdeb athrawiaeth y Drindod (nad yw yn athrawiaeth Feiblaidd) os yw byw’r Drindod yn gwbwl naturiol i’r Cristion? Mae’n hawdd iawn y dyddiau yma i gael ein perswadio mai dulliau cyfoes sy’n cymhwyso neu’n creu’r ddiwinyddiaeth bwrpasol honedig. Ond os nad yw’r dulliau cyfoes yn gwneud dim mwy nag ail adrodd yr hen iaith ystrydebol, yna nid oes cymhwyso, nid oes cyfathrebu. Mae’n ffordd i Gristnogion o gyffelyb fryd ag anian gyfathrebu â’i gilydd, wrth gwrs, ond go brin ei bod yn iaith gymwys i’r rhai ag y mae’r Beibl a’n diwylliant crefyddol, yn gwbwl ddieithr iddynt.

2 Gair amdanom ni, ‘selogion’ C21 (disgrifiad Densil). Mae ein datganiad o fwriad ar ein tudalen gartref yn gwbwl glir. Mae’n wir mai criw o weinidogion a lleygwyr ydym a ddaeth i sylweddoli fod gwir angen trafodaeth eang a chyfrifol ar natur ein Cristnogaeth yn yr 21ain ganrif. Er i ni fwriadu ysgrifennu nifer o erthyglau daeth yn amlwg yn fuan mai’r Bwrdd Clebran/Seiat yw rhan bwysicaf y wefan. Bu llai o erthyglau felly ond yr ydym yn barod i dderbyn erthyglau na fyddai pawb o fewn C21 yn cytuno yn llwyr â’u cynnwys efallai, ond ei fod yn egwyddor sylfaenol i roi lle a llais i amrywiaeth dystiolaeth y Ffydd. Wedi’r cyfan, mae gormod o eglwysi na fyddai llawer ohonom yn cael gwahoddiad i gynnal trafodaeth, heb sôn am bregethu, ynddynt. Ac y mae’n drist cydnabod fod yna rai o bwyslais mwy ceidwadol a thraddodiadol sydd wedi mynegi na fyddent yn trafferthu trafod ar wefan C21. Mae yr un mor drist i gydnabod mai pobl ifanc o argyhoeddiadau a phrofiadau mawr yn eu perthynas â Iesu yw nifer o’r rhain – ar wahân i un enghraifft glodwiw. Ar yr un pryd mae nifer o Gristnogion sy’n barod i ymwrthod ag argyhoeddiadau dwfn a llwyddiant y dystiolaeth efengylaidd gyfoes, sydd yn gwbwl lugoer, diog a di-ymrwymiad yn eu tystiolaeth i’w Gwaredwr nes codi amheuon dwfn ynglŷn â dyfnder eu cred. Nid ydynt yn gwybod am fodolaeth Cristnogaeth 21 heb sôn am gyfrannu i’r wefan! Ai gorau cael eich cyhuddo o ddiberfeddu neu eich anwybyddu yn llwyr, sydd yn fater o farn!

Llenwi bwlch ?
Ac y mae hynny yn fy atgoffa o rywbeth arall, llai pwysig. Mae’r mwyafrif llethol ohonom a aeth ati i sefydlu C21 wedi rhoi blynyddoedd i wasanaethu ein Harglwydd yn y Gymru hon: i rai bu’n flynyddoedd o bregethu’r Gair, myfyrio yn y Gair, esbonio’r Gair, bugeilio pobl Dduw a gwasanaethu ein Gwaredwr. Ffaith syml yw hynny, nid hunan ganmoliaeth. Oherwydd bu’n flynyddoedd o fethiant hefyd. Nid oes lle i ganmoliaeth – buom ninnau yn rhan o’r dirywiad. Fe fu’n fraint ac yn gyfrifoldeb mawr, wrth gwrs, er bod llawer ohonom yn anghyfforddus o fewn y cyfundrefnau crefyddol y buom yn eu gwasanaethu. Loes i ni, er enghraifft, yw clywed o dro i dro (ac yn ddiweddar eto) na fu Crist y Rhyddfrydwyr yn ddim ond ‘gweithiwr cymdeithasol’. Ond, fel plant ein cyfnod, mae’n rhaid i ni fyw gyda hynny ac mae ‘rhyddfrydol’ erbyn hyn, yn air drwg. Ond nid yw ein galw yn ‘ryddfrydwyr’ yn gywir chwaith, oherwydd mae’n ddisgrifiad rhy gamarweiniol, fel pob label. Ond oherwydd mai addoli’r Duw byw yw canol ein bywyd – ac arwain eraill i wneud hynny fu gwaith pwysicaf ein bywyd – yna nid athrawiaethau yw’r Drindod neu’r iawn neu’r atgyfodiad yn gyntaf inni, ond perthynas sy’n cael ei dyfnhau mewn cymuned â’r Duw byw hwnnw. Nid criw bychan sy’n peryglu’r ffydd ydym, ond rhan o dystiolaeth rymus gyfoes ac yn cael ein hysbrydoli gan gorff eang o ddiwinyddiaeth, gweithgarwch cenhadol, ysgolheigion a hir fyfyrdod yn y Gair. Yn anffodus prin yw’r dystiolaeth hon i’w chlywed yng Nghymru (am wahanol resymau) ac y mae hynny hefyd yn arwydd o Gristnogaeth ddi-liw a difywyd. Nid oes neb yng Nghymru, er enghraifft, wedi cynnal deialog adeiladol fel y gwnaeth Marcus Borg a Tom Wright gyda’i gilydd. Rhan o fwriad C21 yw gwneud cyfraniad bychan i lenwi’r bwlch. Ond rhaid peidio â’n cyhuddo o ddiberfeddu’r ffydd. Nid yw hynny yn sail gadarn i drafodaeth nac i arweiniad yr Ysbryd.

Rwy’n cymryd yn ganiataol fod Densil wedi darllen yr erthyglau sydd ar wefan C21 ac wedi dilyn ambell drafodaeth ddiddorol ac adeiladol ar y Bwrdd Clebran. Yn well fyth, fe fyddai ef a’i gydweithwyr ym Mangor yn anrhydeddu C21 trwy gyfrannu tuag at y wefan. Fe allai hynny fod yn help i gau’r bwlch sydd yn aml rhwng yr eglwys a’r academi, neu hyd yn oed, rhwng y pulpud a’r gynulleidfa yn ogystal â’r eglwys a’r gymdeithas. Yr ydym yn ddiolchgar iawn iddo am ei gyfraniadau cyfoethog iawn a phob un o’i gyfrolau wedi goleuo’r meddwl Cristnogol a dyfnhau ein gwreiddiau Cristnogol yng Nghymru. Mewn cyfnod pan yw Cristnogaeth Cymru yn crebachu, nid yn unig o safbwynt bywyd yr eglwysi, ond – ac yn bwysicach – o safbwynt y crebachu a’r caethiwo a’r cyfyngu sydd ar Efengyl gynhwysol, adnewyddol a chwyldroadol Iesu, mae gennym i gyd dasg gyffrous a braint aruthrol.

Pryderi Llwyd Jones

Ionawr 2, 2010

Journey of a Lifetime yw teitl dyddiaduron John Morgans sydd newydd eu cyhoeddi. Cyfrol hardd Saesneg o 650 o dudalennau – detholiad o ddyddiadur dros 50 mlynedd gan ŵr arbennig iawn a ddaeth (gyda Norah ei briod ) â’r eglwys fyd-eang, unedig, liwgar i gymuned Penrhys yn y Rhondda. Tra roedd capeli’r Rhondda’n cau roedd Penrhys yn gweld Duw ar waith yn eu plith. Gweinidog ordeiniedig gyda’r Eglwys Unedig Ddiwygiedig (URC) yw John, ond sydd hefyd yn Gatholig-Anglican-Uniongred-Crynwr ac Anghydffurfiwr. Nid yw John yn rhugl ei Gymraeg ond y mae yn Gymro brwd. Dyma ddetholiad bychan iawn o’r dyddiaduron.

Chwefror 3, 1988

Nid yw rhai ymgeiswyr yn addas i’r Weinidogaeth : y ceidwadwr haerllug a ddywedodd wrth ei gynulleidfa nad oeddynt yn gymuned Gristnogol; y myfyrwyr na fyddai’n fodlon i’w deulu fyw ar stad cyngor gan y byddai hynny’n cyfyngu ar eu cyfleoedd; y myfyriwr a fyddai’n gwrthod bedyddio babanod ond a fyddai yn fodlon aros o fewn yr eglwys nes i’r eglwys (URC) ddod i gytuno ag ef.

Mawrth 2,1988
Cynnyrch yr Ysgrythurau yn iaith heddiw yw Anghydffurfiaeth ac yn greadigaeth cymuned sy’n cynnig parch a chyfeillgarwch. Dyna rhai o’r rhesymau dros ymdrechu gyda’n cenedl.

Medi 28, 1993
Fel ymgeisydd am y weinidogaeth yr oedd fy nhaith brawf yn mynd a fi i Ebeneser (dymchwelwyd), Tabernacl, Ferndale ( dymchwelwyd), Trerhondda (fandaleiddiwyd) a Ramah (dymchwelwyd ). Nid adeiladau yn unig, ond pobl! Fel cymdeithas yr ydym yn medi oherwydd na fu hau’r foeseg Gristnogol ers 40ain mlynedd. Ond y mae digon o bethau eraill wedi eu hau.

Medi 26,2000
Daeth Duw i ganol fy mhrofiad ym Madagascar. Cefais yr hyn nad oeddwn wedi gofyn amdano – Na, Na, Na – cefais , ond nid yn annisgwyl, gan y tlotaf o dlodion byd. Cefais gan blant y tomennydd sbwriel yn Antananarivo…….y perl amhrisiadwy, y maes sy’n werth fy holl eiddo.

Rhagfyr 22,1987
Yr wyf wedi gweld yr haul yn machlud ar y dydd hiraf, ac yn codi ar y dydd byrraf…..yr oedd yn fath o farwolaeth-geni o olau a bywyd; math o farw ac atgyfodiad. O ffenestr y llofft gwelais yr haul yn codi tu ôl i hanner dwsin o goed uwchben Wattstown; gwelais, yn fy nychymyg , ei olau yn goleuo Mair a’i phlentyn, tra yn y cefn yr oedd y ffenestr wedi troi yn aur a’r holl stad ar dân. Magnificat yn awr! Yn y gaeaf noethlwm, yr oedd buddugoliaeth y golau.

I brynu copi o Journey of a Lifetime(Cyhoeddwyr : John a Norah Morgans. Pris £10.00 ) fe allwch gysylltu â’r cyhoeddwyr. 01686 414800 neu jonomo@btinternet.com.

Os ydych chi rywbeth yn debyg i ni yr Annibynwyr, fe fyddwch chi’n wynebu sefyllfaoedd heddiw na fyddech chi wedi breuddwydio y byddech yn eu hwynebu ddeugain mlynedd yn ôl. Mae’r ddaear yn symud o dan ein traed ni. Yng Nghymru dros gan mlynedd yn ôl, yr oedd ein hen dadau ni yn agor capel newydd bob pythefnos. Erbyn hyn yr ydym ni yn cau capel bob pythefnos. Fe ddaeth hi’n ddydd o brysur bwyso, ac un o’r pethau y bydd yn rhaid i ni ei ystyried yn ddifrifol yw beth yw’r hanfodion. Beth sy’n hollol hanfodol ar gyfer gwaith Teyrnas Dduw yn y ganrif sydd o’n blaenau ni.

Un o’r pethau pwysig i’r Eglwys Babyddol yw fod pawb yn credu yn yr un ffordd.
Roedd Paul yn credu’n hollol bendant mewn uniongrededd, sef yr uniongrededd yn ôl Paul, a gwae neb a ddysgai’n wahanol. Fel yn Galatiaid 1.8: “…Petai rhywun, ni ein hunain hyd yn oed, neu angel o’r nef, yn pregethu i chwi efengyl sy’n groes i’r Efengyl a bregethasom ni ichwi, melltith arno!” Dyna i chi ddweud mawr! A dyn hyderus iawn yw’r un sy’n medru dweud wrth angylion y nef ble maen nhw wedi mynd yn rong.

Breuddwyd gwrach yw uniongrededd Cristnogol. Oherwydd mae’n rhaid holi ar unwaith wedyn, “Pa uniongrededd”? Pa uniongrededd yw hi i fod heddiw? Ai uniongrededd y Pabyddion, yr Anglicaniaid, neu’r gwahanol ganghennau eraill sy’n perthyn i Brotestaniaeth?

Delfryd llawer crefydd neu gangen o grefydd yw cael uniongrededd ymhlith ei haelodau, ac mae Cristnogaeth draddodiadol yn un ohonyn nhw. Felly o’r dechrau fe gaed yr awydd mewn gwahanol garfanau i fynnu fod pawb yn meddwl yr un peth. O fewn i brif ffrwd yr hen eglwys Gatholig fe gaed seintiau gloyw eu gweledigaeth ond anuniongred eu daliadau, a doedd yna ddim byd amdani ond eu torri nhw mas o’r eglwys. Yn wir mewn llu o achosion, eu lladd nhw, neu eu llosgi nhw’n fyw, fel y gwnaeth John Calfin â Servetus am iddo wadu athrawiaeth y Drindod a dwyfoldeb Iesu. A does dim rhaid i ni fynd i’r Cyfandir. Dyna i chi John Roberts Trawsfynydd a laddwyd gan Eglwys Loegr am iddo fod yn Babydd. Fel y dywed Waldo yn ei gerdd fendigedig:

John Roberts Trawsfynydd. Offeiriad oedd ef i’r tlawd,
Yn y pla trwm yn rhannu bara’r unrhawd,
Gan wybod dyfod gallu’r gwyll i ddryllio’i gnawd.

Hereticiaid
Yn y canrifoedd cynnar mae’n debygol iawn mai Cymro Cymraeg, oedd un o’r disgleiriaf ymhlith yr hereticiaid, sef Pelagiws, gyda’i argyhoeddiad am ryddid ewyllys yr unigolyn. Ond yn ei ddydd fe dagwyd llais Pelagiws yn ddidrugaredd gan Awstin a’i ddilynwyr gyda’u hymlyniad hwythau wrth athrawiaeth y pechod gwreiddiol. Fe frigodd daliadau amrywiol i’r golwg yn syniadau llawer o feddyliau ac eneidiau gorau’r eglwys dros y canrifoedd dilynol. Ond druain ohonyn nhw fe gawson nhw eu gwasgu’n ddim gan stîm-roler yr Eglwys. Ac o ganlyniad chafodd fawr neb weld disgleirdeb eu syniadau nhw. Fe gawn hynny’n digwydd hyd yn oed heddiw. Ple bynnag y cewch chi hyd yn oed enwadau bach sy’n meddwl fod credu llythyren rhyw ddogma yn holl-bwysig, allan nhw ddim goddef unrhyw lais gwahanol. Os oes yna feddyliau gwahanol i’n barn ni, torrwch nhw mas!

Yr ydym ni yng Nghymru, rai ohonom ni, yn ymneilltuwyr oherwydd un o’r hen hereticiaid herfeiddiol yna a fu’n ddraenen yn ystlys yr Eglwys Babyddol, sef Martin Luther. Nawr petai’r eglwys yn gorff iach fe fyddai hi wedi gadael iddi hi ei hun gael ei diwygio a’i datblygu gan syniadau hereticiaid fel hwnnw. Ond yr unig ymateb gafodd e oedd bygwth ei ladd e.

Roedd yr un peth yn wir am grefydd yr Iddew. Fe gâi y cwlt yn Israel ei galw i gyfri dro ar ôl tro gan leisiau’r proffwydi. Meddyliwch er enghraifft am system yr aberthau a’r defodau yn y deml. Fe glywid lleisiau yn protestio yn erbyn y pethau hynny hyd yn oed yn Llyfr y Salmau, ac yna yn well wedyn ym mhennod gynta Eseia:

1.11 “Beth i mi yw eich aml aberthau?” medd yr ARGLWYDD. “Cefais syrffed ar boethoffrwm o hyrddod a braster anifeiliaid; ni chaf bleser o waed bustych nac o ŵyn na bychod. Peidiwch ag aberthu rhagor o aberthau ofer; y mae arogldarth yn ffiaidd i mi.

Fe ddylai’r grefydd honno fod wedi derbyn cael ei diwygio gan rybuddion yr hereticiaid proffwydol hyn. Ond roedd ceidwadaeth yr hen drefn yn llawer rhy gadarn, a dal i aberthu anifeiliaid ac adar wnaethon nhw, a dal at eu sabothau a’u newydd loerau, er mwyn ennill ffafrau Duw.

Dylai Cristnogaeth hithau dros y canrifoedd fod wedi manteisio ar weledigaeth ei seintiau hereticaidd er mwyn cywiro eu chamgymeriadau. Ond os seiliwch chi eich holl system ar awdurdod uniongred, a draddodwyd un waith ac am byth, mae’n amhosib i awdurdod felly dderbyn ei gywiro. Ac ymlaen y rhygnodd yr eglwys am ddwy fil o flynyddoedd.

Y Diwygiad Protestannaidd
Beth am y Diwygiad Protestannaidd meddech chi: roedd rhan helaeth o’r hen Eglwys wedi dod mas ac wedi dilyn gweledigaeth newydd. Yn anffodus i ni roedd hyd yn oed gweledigaeth Luther a Calfin yn gyfyngedig. Er mwyn ymosod ar gaer gadarn yr Eglwys roedd yn rhaid iddynt hwythau gael craig wahanol o dan eu traed, a’r un a oedd wrth law yn gyfleus oedd y Beibl. Felly wrth gael gwared ar ddelwaddoliaeth y Pabyddion, a oedd wedi gwneud awdurdod yr Eglwys yn ddelw ac yn dduw, fe wnaeth y Diwygwyr y Beibl yn ddelw ac yn awdurdod terfynol. Fe drwciwyd anffaeledigrwydd yr Eglwys a’r Pab am anffaeledigrwydd oesol yr Ysgrythur. Ac mae ysgolheictod y canrifoedd dilynol bellach wedi dangos mai traed o glai oedd i’r ddelw honno hefyd, ac na ddylai hithau ychwaith gymryd lle Duw. Beth yr ydwy i yn ei chael hi’n anodd ei egluro i rai pobol yw fod Duw i mi yn fwy na’r Beibl. ’Dyw Duw ddim wedi tewi wedi ysgrifennu adnod ola Llyfr Datguddiad. Mae Ysbryd Duw yn dal i ysgrifennu ar lech y galon, a’i neges yn medru’n syfrdanu ni wrth ddod o fannau cwbwl annisgwyl.

Dymuniad Iesu yw ein dwyn ni at Dduw. Ond os yw crediniwr o Fwslim yn cael ei ddwyn at Dduw drwy’r Corán, ardderchog! Byddai’n anodd iawn i mi, yn fy anwybodaeth i am grefydd Islam, ddweud wrth Fwslim am beidio gwneud Allah yn dduw iddo. Fe ddylem ddiolch am bob Mwslim defosiynol am ei fod yn gweld fod yna ddimensiwn ysbrydol i fywyd. Nid Islam yw ein gelyn mawr ni, ond y fateroliaeth ddi-dduw sy’n llechu yn ein calonnau ni ein hunain y funud hon.

Cofiwch, mae gan Fwslemiaeth yr un anhawster â ni, sef y ffwndamentaliaeth ddall sy’n troi rhai yn annioddefol o unllygeidiog. Rwy’n gobeithio i’r byw y bydd yna rai hereticiaid o fewn i Islam a fydd yn eu rhybuddio hwythau na ddylen nhw wneud y Corán na Mohamed yn dduwiau iddyn nhw. Ond os byddwn ni fel Cristnogion yn mynnu glynu wrth lythyren ein Beiblau ni fel petai’n gyfystyr â Duw, fydd yna ddim traed oddi tanom ni i argyhoeddi’r Mwslim eithafol i beidio â gwneud hynny gyda’i “Feibl” ef.

Paul yr Iddew
Mae traddodiadaeth a cheidwadaeth yn gadwyni cadarn iawn ym meddylfryd y ddynoliaeth. Anodd iawn torri’n rhydd ohonyn nhw. Ac er gwaetha hyd yn oed y Diwygiad Protestannaidd fe etifeddwyd tomen yr hen athrawiaethau eglwysig fel athrawiaeth y Drindod, nad oes iddi sail hyd yn oed yn y Beibl, athrawiaeth yr ymwacâd, a’r geni gwyrthiol, athrawiaeth y disgyn i uffern sy’n rhan o gredo’r apostolion, ac athrawiaeth y purdan. Doedd hyd yn oed athrawiaeth yr Iawn ddim yn rhan o gred y Cristnogion cynnar tan iddi ddechrau cael ei llunio gan Paul.

Iddew arbennig o alluog oedd hwnnw, ond un a drwythwyd yn hen syniadau rhyfedd yr aberth dros bechod. Ni lwyddodd y profiad ar y ffordd i Ddamascus dynnu’r hen elfennau Iddewig yna o’i enaid e. Ac mae’r uniongrededd Brotestannaidd wedi ei chlymu ei hun druan ynghanol clymau dryslyd hen gredoau Paul ac eraill a’i dilynodd.

Yr wrtheb syfrdanol o ryfedd i mi yw fod hyn wedi digwydd yn enw Iesu a oedd wedi gweld oferedd llwyr yr addoliad aberthol lle’r oedd yr unigolyn yn medru ennill ei achubiaeth bersonol ar sail aberth. Yn wir roedd Iesu wedi gweld mor ffug a dibwrpas oedd llawer o addoliad y deml gan ddweud mai mewn ysbryd a gwirionedd y byddai gwir addolwyr yn addoli Duw, nid mewn addoldy.

Yn waeth na’r cyfeiliorni dybryd sydd wedi digwydd dros yr holl ganrifoedd, yr ydym fel eglwys wedi gwneud camgymeriadau affwysol yn y ffordd yr ydym wedi trin Iesu. Drwy roi’r pwyslais i gyd ar ddwyfoldeb Iesu fe’i tynnwyd yn llwyr allan o gyswllt â’n cyflwr meidrol ni yng nghanol ein bywydau. Trwy roi’r pwyslais ar farwolaeth ac atgyfodiad Iesu, a’r Iawn a dalodd i Dduw drosom ni bechaduriaid colledig, fe’n hudwyd i feddwl fod achubiaeth bersonol drwy gredu mewn bwndel o arthrawiaethau yn gwneud ein hoblygiadau moesol yn amherthnasol. “Pecca fortiter”, “pechwch yn hyderus” meddai Luther, ” mae Iesu wedi marw drosoch chi.”

Nid Iesu fel yna a welwn ni yn yr Efengylau. Iesu’r chwyldröwr a welwn ni yno. Yr un oedd yn herio awdurdod gwag pedlerwyr crefydd, ac yn herio materoliaeth a bydolrwydd: un a heriai ei ddilynwyr i garu’r tlawd a’r diamddiffyn, un a orchmynnai i’w ddisgyblion garu eu gelynion, ac i droi’r rudd arall pan gaent eu treisio; un a orchmynnai i’w ddilynwyr faddau i’r eitha, fel y mae Duw yn maddau.
Torri’r rhwymau
Pan anfonodd Iesu ei ddisgyblion o gwmpas y wlad i bregethu’r efengyl, beth oedd yr efengyl honno? Dweud wrth bobol fod yn rhaid iddyn nhw gredu yn y creu yn ôl Llyfr Genesis? Credu yn athrawiaeth yr Ysbryd Glân? Credu yn athrawiaeth y Drindod? Chreda i fawr. Beth fyddai ei ddisgyblion yn ei bregethu fyddai hawl a her dyfodiad Teyrnas Dduw. Cyhoeddi dyfodiad Teyrnas Dduw fydden nhw yn ei wneud, fel y clywodd rhai ohonyn nhw hi yn cael ei chyhoeddi gan Iesu yn y Synagog yn Nasareth neu yn y Synagog yng Nghapernaum. Pregethu perthynas fywiol â Duw a fyddai’n rhoi cyfeiriad newydd i fywyd.

Ond fel y dwedodd un brawd yn gyhoeddus wrthyf yn ddiweddar, pwy ydych chi druan bach i ddweud fod mawrion y Ffydd ar hyd yr oesau wedi cael eu camarwain? Nawr mae’n wir fod meddylwyr mawr wedi bod yn ganolog yn hanes yr eglwys ar hyd y canrifoedd, er y buaswn i yn ystyried rhai ohonyn nhw fel Anselm yn fwy o athronwyr na diwinyddion. Ond cofier fod yna gewri hefyd ymhlith y rhai a wrthodwyd gan yr eglwys pobol fel Marcion ac Arius. Ac mae’n drueni na wrandawodd y Diwygwyr Protestannaidd fwy ar Erasmws a Philip Melanchthon a llai ar Calfin yr hen gyfreithiwr.

Ond dyna fe, mae ceidwadaeth crefydd yn cydio’n gryf. Mae’n ddiddorol am y gair Saesneg “religio”, mai’r elfen ganolog yn y gair yna yw “lig”, elfen a gewch chi yn y geiriau “ligament” a “ligature” sef rhwymyn. Rhywbeth sydd yn cadw rhwymau am gymdeithas yw crefydd. Ond pan gewch chi berson fel Iesu yn cerdded i mewn i fywyd unigolyn, dyna i chi dorri’r hen rwymau i gyd. A phan mae efengyl y Deyrnas yn dod i fywyd cymdeithas a gwladwriaeth, dyna i chi weledigaeth diwinyddiaeth rhyddhad.

Y mae yna un anhawster arall yn rhwystr i Efengyl Teyrnas Dduw lwyddo i ddenu’r torfeydd. A dyma yw hwnnw: sôn am achubiaeth bersonol biau’r emosiwn. Doedd yna ddim ecstasi yng nghalon y disgyblion pan glywon nhw y bregeth ar y mynydd. A gyda llaw pregeth dawel i’r disgyblion oedd y bregeth honno. “Pan welodd Iesu y tyrfaoedd efe a esgynnodd i’r mynydd; ac wedi iddo eistedd i lawr daeth ei ddisgyblion ato. A dechreuodd eu dysgu…” Her ddifrifol yw’r bregeth ar y mynydd. Felly nid gorfoledd oedd yng nghalon y deuddeg, ond dos anferth o gydwybod. Gall Billy Graham a’i debyg ofalu am y canu a’r hysteria torfol; bydd Iesu am eistedd gyda’r rhai mae e wedi eu galw i’w ddilyn.

Yn y diwygiad yng Nghymru gan mlynedd a mwy yn ôl, hysteria oedd yn llywodraethu. Doedd gan Evan Roberts fawr o ddiddordeb mewn athrawiaeth, a llai fyth o wybodaeth am athrawiaeth, fel y byddai ei hen athro, John Phillips Castellnewydd Emlyn yn tystio. Ond roedd gydag e garisma a phresenoldeb oedd yn medru cyffroi’r emosiwn. Popeth yn iawn os mai gorfoledd ac ecstasi rych chi’n moyn. Ac yng ngwres yr emosiynau mae’n wir y newidiwyd miloedd o fywydau er gwell o ran moesau eu harferion cymdeithasol. Ond mae yna drannoeth y ffair yn dod wedyn pan ych chi’n gorfod mynd yn ôl at y gaib a’r rhaw. Yng Nghymru yn yr ugeinfed ganrif fe fu’n rhaid inni fyw drwy drannoeth y ffair, ac fe welon ni nad oedd fflamau emosiynau yn para’n hir iawn.

Mae dirywiad yr eglwysi yng Nghymru erbyn heddiw yn fwy o argyfwng nag y gallem ni fod wedi ei ddychmygu ugain mlynedd yn ôl. Ac mae’r cilio yn cyflymu drwy eglwysi gwledydd y gorllewin. Wrth gwrs y gytgan glywn ni y dyddiau hyn yw fod trai a llanw yn naturiol yn hanes y ffydd fel yn natur y môr. Pan mae hi’n drai yn un ochr y byd mae’n llanw yr ochr arall. Felly y mae hi medden nhw gyda Christnogaeth. Mae yna ferw a brwdfrydedd mawr mewn eglwysi yn Asia a rhannau o Affrica. Yng ngwledydd tlota’r byd mae’r eglwysi a’r capeli’n llawn. Peidiwn â thwyllo’n hunain. Arhoswch chi i weld beth fydd hanes y brwdaniaeth yna pan fydd y bobloedd hynny wedi dechrau ymbesgi ar fateroliaeth.

Tua’r dyfodol – Iesu radical
O fewn i’n henwadau ni fe glywn ni ambell air o gysur am ryw gynhadledd ieuenctid lle bydd yna frawd neu chwaer o’r newydd wedi rhoi ei chalon i’r Gwaredwr. Fi fyddai’r diwetha i ddilorni na dibrisio penderfyniad ifanc fel yna. Ond a ddylem ni wedyn anwybyddu cyflwr y miloedd ar filoedd o ieuenctid eraill sydd heb obaith ac heb Dduw yn y byd?

Dyna yn union lle y dylem fod yn barod i gyflwyno Iesu iddyn nhw, yr Iesu radical. Nid Iesu wedi ei lapio yn iaith gyntefig ein hymadroddion crefyddol ystrydebol ni, nid Iesu wedi ei wisgo’n daclus yn nillad athrawiaethau gofalus a rhesymegol y canol oesoedd, nid yr Iesu esmwyth ar wely cyfforddus yr hen draddodiadau saff a ddefnyddiwyd gan ein tadau a’n cyndeidiau. Ond Iesu’r rebel a’r chwalwr delwau. Yr Iesu peryglus i fod yn ei gwmni. Yr Iesu heriol, real a wynebodd awdurdodau crefyddol ei ddydd a’u gwneud yn ddifrifol o anghyfforddus. Pan gawn ni ein gorfodi i ddod wyneb yn wyneb â’r Iesu hwnnw fe fydd yn ein harwain ni i ddeall o’r newydd beth yw cael ein trawsnewid i fywyd yn ffordd Crist. Y mae hyn yn golygu bywyd mewn cymundeb â Duw.
Ystyr gwreiddiol y gair “credu” yw gafael. Ni ddylai credu yn Iesu olygu ei wneud yn wrthrych addoliad. Roedd Iesu yn gwrthod gadael i bobol i’w alw’n dda hyd yn oed heb sôn am ei addoli. Ni ddylem addoli neb ond Duw. Ond y mae credu yn Iesu yn golygu gafael yn rhywbeth. Na, gwell fyth, “gafael yn rhywun”. Na gwell fyth wedyn, cael rhywun i afael ynoch chi, nes eich bod chi yn rhoi eich calon iddo. A chanlyniad hynny yw bywyd newydd wedi ei drawsnewid yng Nghrist.

Felly ar gyfer ein plant a’n hieuenctid i mewn i’r dyfodol, rhaid inni holi ein hunain yn ddwys: beth yw hanfodion bod yn ddisgyblion Iesu? Ai credu mewn athrawiaethau amdano neu adael i Iesu afael ynom ni? Mae mân athrawiaethau ddoe yn mynd i edrych yn fwy amherthnasol bob dydd wrth imi feddwl am fywydau’r wyrion a’r wyresau. A ddylen ni feichio eu bywydau nhw ag arferion traddodiadol am iddyn nhw fod yn anhepgorol yng ngolwg y tadau? Yr her i mi fel Annibynnwr yw anghofio’r hen egwyddorion am lywodraeth eglwys, a oedd yn ddelwau cysegredig yng ngolwg cewri fy enwad i.

I’r Bedyddwyr, ydi bedydd crediniwr yn beth hollol hanfodol i lwyddiant efengyl y Deyrnas, neu a ddilynwch chi esiampl Iesu, na ffwdanodd fynd â’i ddisgyblion yn agos at afon Iorddonen cyn eu rhoi nhw ar waith? Cofiwch hyn: nid y pethau sy’n ddibwys i chi fydd Iesu am i chi eu gadael nhw ar ôl wrth fynd mewn i’r mileniwm nesaf yma, ond y pethau hynny y bydd hi’n wewyr calon i chi eu gadael nhw ar ôl. Yn wir, meddai Iesu, mae e fel gofyn i rywun adael tŷ ac anwyliaid ar ôl

Ond, byddwch chi’n gofyn, os ydym yn gollwng yr hen arferion a’r hen athrawiaethau eglwysig, beth sydd gyda ni ar ôl. Yr ateb syml yw Duw a’n harglwydd ni, sef Iesu. Iesu nerthol ei ddysgeidiaeth, heriol ei raglen, digyfaddawd ei hawl arnom i’w ddilyn. A Duw uwchlaw’r cyfan i’n cynnal ni, ac un y medrwn ni rannu ein bywyd gydag ef yn ein gweddïau.
John Gwilym Jones

Hanner canrif a mwy yn ôl, un o’r darlithiau cyhoeddus blynyddol mwyaf poblogaidd ym Mhrifysgol Caergrawnt oedd eiddo’r Canon Charles Earle Raven ‘Crefydd a Gwyddoniaeth’ Cof gen i am un achlysur pan fu raid i’r trefnyddion symud y gynulleidfa gyfan i ddarlithfa fwyaf y brifysgol – gymaint oedd yr awydd i wrando ar neges Raven.. Yn Athro Diwinyddiaeth ym Mhrifysgol Caergrawnt, roedd Raven hefyd yn naturiaethwr o gryn fri, yn awdur nifer o lyfrau pwysig ar hanes cynnar bioleg ac yn adarwr ymarferol; cai ei dderbyn felly fel cryn awdurdod yn y ddau faes – crefydd yn ogystal â gwyddoniaeth. Efallai nad oedd ei ddadleuon ‘Paleyaidd’ – gweld ym myd natur arwyddion clir o ymyrraeth Dduwiol – yn llawn daro deuddeg bob amser, ond prin yr amheuai neb ei brif gymhelliad, ei awydd i ddwyn elfen o gymodi i’r trafod.Hyd at ganol y bedwaredd ganrif ar bymtheg derbynnid yn lled gyffredinol fod modd i grefydd a gwyddoniaeth gyd-fyw yn ddigon hapus. Roedd y rhan fwyaf o wyddonwyr Ewrop hyd at ddiwedd y ddeunawfed ganrif yn Gristnogion proffesedig (hyd yn oed Priestley, yr Undodwr!) a nifer ohonynt yn argyhoeddedig fod eu gwyddoniaeth yn ategu eu cred ym mhwerau a doethineb Duw a bod arwyddion o’r Duwdod i’w canfod yn eglur yn y greadigaeth.

Cafwyd hyd yn oed yng Nghymru enghreifftiau o deuluoedd a oedd yn gynrychioliadol megis o’r ddau wersyll, a chyfrifid fod hyn yn beth hollol normal. Gŵyr pob Cymro am ymroddiad Howell Harris i hyrwyddo Methodistiaeth tra bu ei frawd Joseph yn awdur llyfrau gwyddonol o beth pwysigrwydd – ei Of the Globes and the Orrery … and the Solar System a’i A Treatise of Optics; bu James Owen o Abernant yn ddiwinydd ac yn awdur cynhyrchiol yn y Gymraeg a’r Saesneg tra oedd ei frawd Charles yn awdur llyfr pwysig An essay towards a natural history of serpents – llyfr a sgrifennwyd, yng ngeiriau’r awdur, i ddangos ‘The Divine Wisdom so variously displayed in the Works of Nature’ .

Ond newidiwyd y cyfan yn 1858 wrth i Charles Darwin a Alfred Russel Wallace gynnig damcaniaeth chwyldroadol i gyfrif am ymddangosiad bywyd ar y Ddaear – a hyn ar yr un adeg ac yn llwyr annibynnol ar ei gilydd. Mae cymharu cefndir a phersonoliaeth y ddau arloeswr hyn yn ddiddorol. Meddai Darwin ar fanteision a weithiai o’i blaid fel naturiaethwr. Yn gefnog, yn aelod o’r Sefydliad Seisneg, yn berchen llyfrgell wych a chanddo gylch o gyfeillion dylanwadol, llwyddodd i fod yn naturiaethwr llawn amser heb orfod poeni dim am broblemau ennill bywoliaeth; ac fel pe bai hyn oll yn annigonol, gallai alw ar ei afiechyd seicosomatig i’w amddiffyn pan fyddai pethau’r byd yn gwasgu’n ormodol.

Roedd Wallace am y pegwn arall. Cafodd ei eni ym Mryn Buga yng Ngwent yn 1823 (dair blynedd cyn marwolaeth Iolo Morganwg – fel pe bai’r naill yn disgwyl am farwolaeth y llall, a’r ddau mor debyg i’w gilydd mewn sawl cyfeiriad !) Am gyfnod bu’n gweithio fel tirfesurydd ym Mhowys ac yn ardal Abertawe a Chastell Nedd. Ni dderbyniodd unrhyw addysg uwch, ac ni lwyddodd ar hyd ei oes i gael unrhyw swydd deilwng o’i alluoedd amlwg. Gorfu iddo wynebu problemau ariannol ar hyd ei oes hir ac oherwydd ei syniadau cymdeithasegol anuniongred bu raid iddo wynebu dirmyg a sen ar law nifer o’i gyd-naturiaethwyr – gymaint yn wahanol i fyd diogel Darwin oedd eiddo Wallace. Dysgodd Gymraeg, mynychai wasanaethau Cymraeg yn y capeli lleol, a bu’n dra phleidiol i’r iaith Gymraeg a’i diwylliant. Rhyfedd felly fod dau mor wahanol wedi cyrraedd at yr un eglurhad ar gyfer tarddiad pethau byw ond yn llwyr annibynnol ar ei gilydd. Ac yn fwy fyth o ryfeddod i’r rhai ohonom sy’n cyfrif fod ein syniadau, i raddau helaeth iawn, yn gynnyrch ein hamgylchfyd a’n magwriaeth.

Hanfod damcaniaeth Darwin a Wallace oedd fod man amrywiadau wedi digwydd ymhlith pethau byw a bod rhai o’r amrywiadau hyn yn creu ́΄fersiynau’ a oedd yn fwy addas na’i gilydd ar gyfer goroesi – felly’r cysyniad o ‘oroesiad y cymhwysaf’. Yn y modd hwn datblygodd ein cymhlethdod biolegol a seicolegol presennol, gam wrth gam, oddi wrth yr organebau mwyaf cyntefig posibl. Roedd hyn oll, wrth reswm, yn llwyr groes i’r math o Greu Neilltuol a ddisgrifiwyd yn Llyfr Genesis. Dyna gychwyn felly ar agor gagendor rhwng dau ddehongliad posibl o realiti.
At ei gilydd, bu cryn gytundeb rhwng syniadau’r ddau naturiaethwr. Ond newidiodd pethau. Disgrifio proses fiolegol noeth a wnaeth Darwin. Iddo ef, nid oedd angen dim byd arall i egluro ymddangosiad bywyd ar y ddaear. Nid felly Wallace. Chwap ar ôl iddo lunio ei ddamcaniaeth cyfaddefai Wallace ei fod yn cael anhawster i dderbyn fod esblygiad biolegol yn ddigonol i gyfrif am y cyfan ac yn enwedig am y trawsnewidiad o anifail i ddyn ac fe gyflwynodd nifer o ddadleuon biolegol i ategu ei safbwynt. Awgrymodd fod Llaw Anweledig megis wedi gweithredu yn y cefndir drwy dywys y broses i gyfeiriad rhagarfaethedig a rhagordeiniedig.

Ffromodd Darwin pan glywodd am hyn a chyhuddodd Wallace o fod ‘wedi llofruddio ein plentyn’ Ond daliodd Wallace ei dir. Cyfeiriai bellach at Yspryd a oedd â rhan hanfodol mewn esblygiad ac ymhen ychydig flynyddoedd daeth yn un o brif ladmeryddion Ysbrydegaeth ym Mhrydain. Aeth ymhellach na hyn trwy ddadlau mai rôl foesol a dyletswydd dyn bellach oedd gweithio yn erbyn natur y broses esblygiadol – hynny yw, daeth yn wrthwynebydd cryf i unrhyw amlygiad o ‘werthoedd’ esblygiad mewn cymdeithas ac i’r perwyl yma sgrifennai’n helaeth yn erbyn anghyfartaleddau cymdeithasol, cyfalafiaeth (= ‘goroesiad y cryfaf’), rhyfel, a chynhyrchu arfau; bu’n bleidiol felly i fudiadau megis sosialaeth, pasiffistiaeth, gwladoli’r tir a hunan-reolaeth i Gymru.

Felly, gwedd gyfoes ar y gwahaniaeth rhwng Darwin a Wallace yw llawer o’r dadlau presennol rhwng crefyddwyr ac anffyddwyr – rhwng y gwyddonwyr caeth sy’n cyfrif fod esblygiad biolegol yn hunanddigonol i egluro’r cyfan, a’r rhai sy’n dirnad elfen ysbrydol y tu ôl i’r broses. Mae’r dadleuon traddodiadol sy’n seiliedig ar ganfod man arwyddion o Dduw ar waith ym myd natur, (neu, o chwith, sy’n cynnig Duw fel eglurhad ar gyfer ffenomenau na ellir ar hyn o bryd eu hesbonio o safbwynt gwyddoniaeth), bellach wedi colli peth o’u grym – wedi’r cyfan, mae’r momentwm rhesymegol bob amser yn rhwym o fod o blaid gwyddoniaeth. Bellach, mae’r pwyslais ar annigonolrwydd esblygiad i egluro presenoldeb elfennau moesol yn y byd ac ar arwyddocâd syniadau nad yw gwyddoniaeth yn gymwys i’w trafod.

Sy’n dod â ni, yn ddiddorol iawn, at un o’r dyfyniadau Cymraeg a gynhwyswyd gan Wallace yn ei hunangofiant, a hyn , yn ei eiriau ef, ‘to show the grand nature of the [Welsh] language’ sef, Salm 90, adnod 2: ‘Cyn gwneuthur y mynyddoedd a llunio ohonot y ddaear, a’r byd; ti hefyd wyt Dduw, o dragwyddoldeb hyd dragwyddoldeb’ Dewis annisgwyl braidd gan un a luniodd ddamcaniaeth esblygiad; ond er hynny, yn ddyfyniad sydd yn ein hatgoffa am ddehongliad deuol Wallace o natur realiti.

R. Elwyn Hughes