Cyhoeddwyd erthygl gan Rwth Tomos yn rhifyn mis Medi, lle ’roedd hi’n dadlau ein bod wedi mynd yn ddiog iawn ein mynegiant ym myd crefydd, yn defnyddio’r un hen eiriau, mewn emyn, gweddi a phregeth, heb ystyried beth maen nhw’n ei olygu i’r genhedlaeth ifanc. Yn yr erthygl hon, mae’n cynnnig ffordd ymlaen.
IAITH ADDOLI – FFORDD YMLAEN
Rwth Thomas
Rydym yn wynebu sefyllfa lle mae mwyafrif helaeth y Cymry Cymraeg o dan oed ymddeol yn anllythrennog ynglŷn â chrefydd. Mae’r dewis o’n blaen yn syml: naill ai derbyn y bydd y ffydd Gristnogol yn marw yng Nghymru mewn llai na chwarter canrif neu estyn allan i’r rhai sydd wedi cefnu ar oedfaon mewn iaith sydd bellach yn annealladwy iddynt. Felly, mae angen deunydd ar gyfer addoliad sy’n defnyddio geirfa heddiw a heb gyfeirio at ddarnau o’r Ysgrythur sydd yn anghyfarwydd iawn i’r mwyafrif.
Mae rhai pethau y gallem eu gwneud: y cam cyntaf yw derbyn iaith gynhwysol yn llawn (fel mae’r gymdeithas seciwlar wedi’i wneud) wrth gyfeirio at wragedd a dynion. Rhaid diwygio gweddill ein geirfa grefyddol hefyd. Nid oes modd cyfyngu Duw i ychydig eiriau. Mae pob gair a ddefnyddiwn am Dduw yn annigonol, ond down yn agosach at ryw fath o ddealltwriaeth rhannol o’i natur wrth ehangu ein geirfa. Mae’r Beibl yn llawn geiriau gwahanol i bortreadu Duw, e.e. arweinydd, bugail, bydwraig, crochenydd, cynghorydd, doethineb, mam, eryr, pobyddes a llawer mwy, ac mae Iesu wedi’i ddarlunio’i hun mewn nifer o ffyrdd, gan gynnwys y saith dywediad sy’n dechrau: ‘Myfi yw’. Mae yna gyfoeth geirfa, dim ond i ni fod yn effro i’r ehangder sydd ar gael.
Mae rhai esiamplau o’r math yma o arbrofi â geirfa addoli ar gael (yn y Saesneg yn bennaf). Efallai eich bod yn gyfarwydd â gwaith Cymuned Iona a Brian Wren.
Awdur arall sydd wedi arbrofi’n helaeth yw Janet Morley. Yn ei llyfr All Desires Known (1988), defnyddiodd batrwm gweddïau Anglicanaidd ond gydag amrywiaeth eang o eirfa’r Beibl i geisio darlunio profiadau o Dduw; mae rhywfaint o’i gwaith wedi’i gyfieithu i’r Gymraeg. Mae’r emynydd June Boyce-Tillman wedi cyhoeddi emynau sydd wedi’u gosod ar alawon cyfarwydd, boed yn emyn-donau neu’n ganeuon gwerin, ond gyda geiriau sy’n newydd, yn fywiog ac yn hawdd eu canu. (Ymddangosodd cyfieithiad Pryderi Llwyd Jones o’i hemyn mwyaf adnabyddus, ‘Ymlaen yr Awn’, a genir ar ‘[London]Derry Air’, yn rhifyn mis Medi o Agora). Prin yw’r esiamplau yn y Gymraeg o ddeunydd cyfoes sy’n defnyddio’r un cyfoeth o eiriau.
Er bod Cymru’n enwog am ganu ac am ei chyfoeth o emyn-donau – ac mae emyn-donau’n fyw ac yn iach ar derasau pêl-droed a rygbi yn ogystal ag mewn cymanfa ganu – siomedig yw’r iaith a ddefnyddir.
Ystyriwn un esiampl yn unig. Mae’r emyn-dôn ‘Cwm Rhondda’ ymhlith y rhai mwyaf adnabyddus, ond ydy’r miloedd sydd yn ei chanu yn Gymraeg yn gwybod pwy yw’r Rhosyn Saron sy’n sefyll rhwng y myrtwydd? A ydynt yn gwybod pam y dewiswyd y ddelwedd hon? Ydy’r disgrifiad ‘gwyn a gwridog, teg o bryd’ yn ystyrlon pan mae’r cantorion yn gyfarwydd â lluniau teledu o bobl sy’n byw ar arfordir dwyreiniol Môr y Canoldir? (Efallai y gall Agora drefnu cystadleuaeth am eiriau newydd, cyfoes, syml i’r dôn ‘Cwm Rhondda’.) Mae angen geiriau newydd i nifer o emyn-donau a buasai’n braf gweld geiriau sy’n mynegi’r ffydd Gristnogol wedi’u gosod i alawon caneuon gwerin hefyd, ac efallai i ‘Hymns and Arias’ ac ‘Yma o Hyd’ a chaneuon eraill adnabyddus i’r Cymry sydd ddim yn mynychu oedfaon yn rheolaidd.
Mae cyfraniad y Gymanfa Ganu yn bwysig. Gan fod yno organydd ac arweinydd profiadol, maent yn darparu cyfle ardderchog i datblygu gwybodaeth y gynulleidfa o donau a geiriau newydd. Oni ddylai rhaglenni cymanfaoedd gynnwys dewis helaethach o emynau a ystyrir yn ‘newydd’ yn Caneuon Ffydd, addasiadau o rai emynau sydd wedi heneiddio ac emynau a ysgrifennwyd ar ôl cyhoeddi Caneuon Ffydd.
Er bod yr enwadau ymneilltuol wedi dibynnu ar un unigolyn i baratoi oedfa, clywir yn aml ei bod yn anoddach dod o hyd i bregethwyr i lenwi’r Suliau. Prin yw’r pobl sy’n hyderus i arwain oedfa gyfan ac erbyn heddiw prinnach fyth yw’r rhai a fyddai’n gysurus i fentro i gwrdd gweddi heb wybod fod rhywrai wedi paratoi ac na ddisgwylir iddynt weddïo o’r frest. Mae angen dirfawr am ychwaneg o lyfrau sy’n darparu gweddïau a myfyrdodau byr mewn iaith gyfoes a fyddai’n cynorthwyo cyfarfodydd grwpiau bychain lle mae haner dwsin yn cymryd rhan. Mae angen hefyd am ddeunydd cyfoes ar gyfer myfyrdodau personol. (Gall rhywfaint o’r deunydd hwn gael ei ddefnyddio ar gyfer y ddau diben.) Ymhlith y rhai fyddai’n elwa ar ddarpariaeth o’r fath y mae athrawesau (ac ambell athro) ysgol Sul. Mewn nifer o gapeli mae yna genhedlaeth sydd wedi mynychu’r ysgol Sul pan oeddent yn plant, wedi cilio o’r oedfaon yn eu hieuenctid a dychwelyd pan mae ganddynt blant sy’n ddigon hen i fynychu’r ysgol Sul yn eu tro. Ond er y disgwylir i famau (yn bennaf) ymgymryd â’r gwaith o ddysgu, prin iawn fu’r cyfle iddynt gyfoethogi eu mynegiant. Byddai llyfr o fyfyrdodau a gweddïau mewn iaith sy’n ystyrlon heddiw yn anrheg Nadolig ardderchog gan gapeli i’r athrawesau hyn.
Y tu allan i fyd yr eglwys a’r capel mae yna bobl sy’n arddel rhyw fath o gred, ddigon niwlog ar y cyfan, sy’n cael ei mynegi pan mae damwain neu drychineb yn digwydd, ac yn gosod blodau, baneri a theganau. Yn eu plith cyfeirir at angylion gwarchodol, sêr newydd yn y nef, croesi pont yr enfys, a drysau o un byd i’r nesaf. Mae angen deunydd sy’n mynegi’r ffydd Gristnogol yn syml, ond sy’n osgoi rhoi argraff ein bod yn ‘pregethu’.
Fel etifeddion y rhai a ymdrechodd i gael Beibl a Llyfr Gweddi yn iaith y werin yn hytrach nag yn yr iaith Ladin, oni ddylem anelu at sicrhau bod iaith ein haddoli a’n cred yn ddealladwy i genhedlaeth newydd? Buasai’n braf petasai Agora yn annog aelodau C21 i gyfrannu deunydd o’r fath gyda’r bwriad o gyhoeddi’r goreuon mewn llyfr. (Wedi dechrau annog! Gol.)
YMATEB Os hoffech chi ymateb i’r erthygl hon, cliciwch YMA i adael sylw.