GOLYGYDDOL: Addoli – Pam a Sut?
I lawer iawn o garedigion C21 mae geiriau addoli mewn perygl o fynd yn broblem. Mae mynegiant llawer o weddïau traddodiadol ac ieithwedd llawer o emynau yn peri mesur o swildod, naill ai am eu bod yn rhy benodol neu’n rhy aneglur eu hystyr. Mae ambell emyn yn wirioneddol dramgwyddus! Byddai’n help llythrennol i ysgafnhau’r llyfrau emynau.
Penderfynodd grŵp C21 yn y Morlan yn Aberystwyth arbrofi ychydig yn nhymor yr hydref eleni. Bu’n waith caled: chwe chyfarfod i feddwl am natur addoli, y traddodiad Cristnogol, ein harferion cyfoes yng Nghymru a’n hiraeth am rywbeth gwahanol, gan lunio a defnyddio gwasanaeth ‘arbrofol’ i glymu’r cwrs. Y rheswm am fentro i’r maes oedd synhwyro nad yw arferion capel nac eglwys yn ‘gweithio’ nac yn gyfrwng mynegiant perthnasol i’r genhedlaeth sydd wedi troi ei chefn arnynt. Y gobaith oedd mynd yn ôl i’r gwreiddiau a cheisio bod yn ‘radical’ – ac yn ddoniol ddigon bu’n fethiant yn hynny, er i’r gwasanaeth fod yn fendithiol.
Daethom i sylweddoli bod yna wahaniaeth eglur rhwng profiadau ysbrydol personol a bod yn rhan o gynulleidfa sy’n fwriadus ddod at ei gilydd i ymroi i’r ‘gwaith’ o addoli. Dyna, wedi’r cyfan, ydi litwrgi. Roedd yn ddiddorol mynd ar ôl hanes addoli Cristnogol a gweld y gwreiddiau yn y synagog ac yn y deml, a sut y bu i iaith, symboliaeth a pherfformio defodau’r deml lywio iaith a chynnwys y ddefod honno a darparu delweddau oedd bryd hynny’n ystyrlon i’r disgyblion.
Ond mae’r gair defod yn un peryglus. Tuedd capelwyr ydi rhoi dim ond o flaen y gair. Ond cafodd y capelwyr blwc o chwerthin wrth sylweddoli o’r newydd mor ddefodol yw ymddygiad cynulleidfa capel wrth ddod ynghyd. 
Ar y pegwn arall, dieithr hollol i’r mwyafrif fyddai’r arfer mewn eglwysi uniongred o gynnau cannwyll, a chus
anu eicon y dydd â’i ddelwedd draddodiadol yn darlunio’r efengyl a gosod y gannwyll i losgi gyda chanhwyllau gweddill y gynulleidfa. I’r dieithryn, testun swildod neu ddieithrwch ydi symlrwydd gweithredoedd fel plygu a chyffwrdd a hyd yn oed gusanu’r llawr. Nodwyd mai ystyr y gair Groeg am addoli yw ‘mynd tuag at i gusanu’. Camu i bresenoldeb Duw’r creawdwr a’i anrhydeddu mewn ‘parchedig ofn’ mewn gweithredoedd bach corfforol, fel ymgroesi. Nid yw hyn, wrth gwrs, er mwyn effeithio ar Dduw, ond i effeithio arnom ni, i ymgnawdoli ein hagwedd fewnol at y trosgynnol, dragwyddol Dduw sy’n ymbresenoli yn ein plith mewn cariad a thrugaredd. Gall ddirywio’n ofergoel neu’n swyngyfaredd, ond gall ystum heb lol, na swildod, fod yn hynod brydferth ac ystyrlon.
Y bardd W. B. Yeats sy’n crynhoi’r peth: ‘Where but in custom and in ceremony are innocence and beauty born?’
Ystyriwyd traddodiadau addoli o gyfnod ymgasglu Pobl y Ffordd yn y deml. Efallai eu bod yn canu cantiglau sydd wedi cael eu cadw yn Efengyl Luc: caneuon yr angylion, Mair, Simeon a Sachareias.
Ystyriwyd y ‘cynnwys’ sydd wedi bod yn rhan o’r fframwaith addoli: y dynesu, y diolch, y cyffesu, yr eiriol, yr ymbil, ynghyd â’r strwythurau: darllen yr ysgrythur (Gweinidogaeth y Gair) ac Ordinhad Swper yr Arglwydd (Gweinidogaeth y Sacrament). 
Ychydig o sylw a dalodd y diwygiad Protestannaidd i addoliad y deml; cweryl ydoedd am y ‘pethau’ – y bara a’r gwin a beth oedd yn ‘digwydd’ iddynt.
Mewn cymdeithasau economaidd llewyrchus, pan ddaeth y cyfoethog i mewn i’r ffydd yr oedd modd rhoi pwys ar geinder celf a chân ac urddas corfforol. A bu cyfnodau o ymateb chwyrn yn erbyn hynny. Mae cerdd T. Rowland Hughes i’r ‘Blychau’ ymneilltuol yn ddwys ei hargyhoeddiad wrth anrhydeddu traddodiadau gwerin. Ond pan aeth cymdeithasau Cymraeg yn fwy cysurus eu byd, buan iawn yr aed ati i ddefnyddio coed a phlastar a phaent i harddu’r addoldai a chreu capeli ‘cadeiriol’ yn y frwydr i gystadlu â’r eglwys. Digon tlodaidd oedd eglwysi Cymry o’u cymharu â rhai Lloegr. (Disgrifiodd Emrys ap Iwan y ddadl honno fel un ‘rhwng pechaduriaid a rhagrithwyr’ – ac rydyn ni’n dal i fyw ar sorod a chwerwder y frwydr.)
A oes modd datblygu patrwm addoli sy’n cyfuno gorau ein traddodiadau? Byddwn ofalus gan ein bod yn sefyll ar ‘dir sanctaidd’ iaith ac estheteg ac ysbrydolrwydd sydd wedi bod yn gyfryngau bendith i genedlaethau lawer erbyn hyn. Ydi’n gweithredoedd/defodau/geiriau’n cael eu cyfeirio at ein gilydd, neu i’r tu hwnt, at Dduw? Ydi’n testunau ni i fod yn feiblaidd yn unig, neu a oes modd ychwanegu cynnyrch diwylliannol heb droi addoli’n gyngerdd? Mae’n fater o bwys ysbrydol, am fod addoli a’n sacramentau ni yn gyfrwng i’n newid ni. Natur ein haddoli sy’n arddangos ein credo (lex orandi, lex credendi).
Dysgodd y grŵp yn fuan iawn mor beryglus yw geiriau! Mae mater iaith gynhwysol yn enghraifft o hynny – anaml y mae gwrywod yn sylweddoli mor batriarchaidd yw iaith swyddogol addoli, ac mae llawer o’r gwragedd wedi arfer â’r peth. Mae bod yn fyddar i’r mater yn llesteirio bod yn agored i newid o unrhyw fath. Gochelwyd rhag defnyddio delweddau benywaidd i osgoi ymdebygu i grefyddau ffrwythlondeb. Ond beth am y peryglon o feddwl am Dduw fel gwryw, neu filwr neu frenin?
Mae arddull yn destun tramgwydd hefyd, a rhyddid y weddi o’r frest ac arddull y colect cynnil, eglwysig yn ymddangos yn groes i’w gilydd. Mae’r naill yn dibynnu ar addasrwydd i’r funud bresennol a dilysrwydd personol y gweddïwr. Mae’r llall, y colect cynnil, yn dibynnu ar y cof ac ar gymhwyso meddwl ac ysbryd y gwrandawyr i ystyr y weddi. Dyna hanfod y Weddi Gyffredin. Gwnaeth John Bell a chymuned Iona waith da – ond nid yw’r patrymau bob amser yn gweithio am eu bod yn syrthio rhwng dwy stôl, ond o leiaf maen nhw’n ymdrech at ysgogi meddwl a chalon mewn ffordd wahanol.
Tystiolaeth yr eglwyswyr yw bod cael geiriau’r colect i ffrwtian yn greadigol yn y galon yn rheitiach profiad na chwilio am wreiddioldeb ymadrodd i’w edmygu. A phrofiad capelwyr yw bod brys a llafarganu’n llesteirio ymateb. Parodd gweddi capel i un plentyn o eglwyswr amau bod ‘dwy bregeth’. Gall barddoniaeth fod yn ‘effeithiol’ (a beth yw ystyr y gair yna yn y cyd-destun hwn ?), ond onid oes angen gochel rhag gwneud gwasanaeth yn flodeugerdd o hoff ddarnau?
Bu llawer iawn o waith datblygu adnoddau mewn defod briodol a geiriau hardd a cherddoriaeth gain. A gall technoleg wneud mwy na bwrw geiriau ar sgrin! Ond mae angen gwaith ac ymroddiad i arbrofi â litwrgi (gweithredoedd o addoli) sy’n gyfrwng bendith i ni yn ein cyflwr heddiw.
Mae mwy iddo na chwifio breichiau yn yr awyr neu fynd i hwyl wrth ganu. (Mynnai Aneirin Talfan gynt mai canu pop a ddifethodd bob diwygiad a fu yng Nghymru. Y cwbl sy ar ôl ydi ambell Gymanfa Ganu.) Hawdd gwneud hwyl am ben chwifio breichiau wrth ganu emyn – ond cyfaddefodd cyfaill fod gwneud hynny wedi peri iddo sylweddoli ei fod fel petai wedi bod yn addoli mewn staes! Mae llawer o’n addoli ni’r Cymry mewn staes. Fel canu emyn Ann Griffiths: ‘Gwna fi fel pren …’
Dyma gynnig rai o’r gwersi i’ch sylw:
- Dysgu sut i ddefnyddio distawrwydd a thywys grŵp drwyddo.
- Bod yn llawer mwy ymwybodol o allu geiriau i gyfleu ac i dramgwyddo.
- Diogelwch arfer cyson.
- Yr angen am arbrawf.
- Bod angen clymu gweddi a mawl wrth thema’r bregeth.
- Bod colli ymwybyddiaeth o’r hunan ac ymgolli mewn mawl yn fwy na mynd i hwyl.
- Rhoi lle i rywbeth i ddigwydd?
Mae a wnelo addoli â’n hanghenion a’n briwiau, â’n dyheadau a’n hiraeth dwysaf. Awn ati mewn cylchoedd bychain i chwilio ac arbrofi, heb ofni defnyddio trysorau’r gorffennol, a chwilio am eiriau priodol i ni heddiw sy’n gyfoethog ac yn gryf, yn gelfydd ac yn gain am mai dim ond y gorau sy’n deilwng o Dduw a dim ond y gorau sy’n gweithio i ni.
Dyma ble o’r galon, felly. Cynigiwch eich hadnoddau i Agora er mwyn i ni gasglu a rhannu gyda’n gilydd.
YMATEB Os hoffech chi ymateb i’r erthygl hon, cliciwch YMA i adael sylw.