EIN TIR SANCTAIDD

Andrew Sully

Eleni, mae hi’n bum can mlynedd ers i Martin Luther ym 1517 hoelio’i 95 her ar ddrws yr eglwys yn Wittenberg. Blwyddyn briodol felly i gyhoeddi arolwg o’r profiad Cristnogol Cymraeg a Chymreig drwy lygaid dau fugail doeth a phrofiadol a fagwyd ac a feithrinwyd yn y traddodiad Diwygiedig Cymreig. (Our Holy Ground, John I. Morgans a Peter C Noble; Gwasg y Lolfa, 2016)

Cyfunir yr arolwg hanesyddol â disgrifiad o bererindod gyfoes o gwmpas safleoedd a mannau o ddiddordeb yng Nghymru, pererindod a ddigwyddodd dros gyfnod o rai blynyddoedd. Ar y dechrau a’r diwedd ceir lluniau o gerfluniau o Fair ym Mhenrhys a’r Un Dienw yn Six Bells, Ceidwad y Cymoedd. Ceir atgynhyrchiadau hardd o ffotograffau a gymerwyd gan Peter sy’n gofnod gweladwy o’r amrywiaeth rhyfeddol o fannau sanctaidd a mannau cysylltiedig â phersonoliaethau sydd wedi cyfrannu at y tapestri o brofiadau a lleisiau a luniodd hanes Cristnogaeth yn y rhan fechan ond gwerthfawr hon o deyrnas Dduw.

Mae eu hymroddiad i’r Efengyl, i genhadu ac i’r mudiad eciwmenaidd, yn ogystal â fersiwn mwy blaengar a chynhwysol o Gristnogaeth, yn eglur. Fe’i gwreiddiwyd yn anghydffurfiaeth wleidyddol a rhyddfrydol y bedwaredd garif ar bymtheg ac mewn sosialaeth ddewr a radical a wnaeth y cymoedd yn fagwrfa fyrlymus i anghydffurfiaeth ganrif yn ôl.

I Morgans a Noble, mae’n eglur fod rhywbeth wedi mynd o chwith yn y ganrif sy newydd fynd heibio a bod yr eglwysi fel sefydliadau, gan gynnwys anghydffurfiaeth, yn ymddangos fel pe baent ar goll ac yn ddi-weledigaeth. Mae’r weledigaeth a ysbrydolodd y ddau eciwmenydd a’r ddau genhadwr profiadol hyn i ymlafnio dros undeb organig rhwng yr eglwysi ’nôl yn y chwedegau er mwyn croesawu Teyrnas Dduw i raddau wedi gwywo ar y winwydden. Cymerwyd ei lle gan ymlyniad llwythol mwy amddiffynnol, mwy ceidwadol, mwy Ukipaidd ar ran y prif enwadau. Gwelwyd hyn yn ymdrech olaf Enfys (y pum eglwys gyfamodol yng Nghymru) i sefydlu cyfeiriad newydd yn eu cyfarfod yn Aberystwyth yn 2012. Dyma gyfaddefiad yr awduron:

 A challenge facing Welsh Christianity is whether its leadership and the dwindling and ageing memberships of the mainline churches will grasp the vision and provide the determination and stamina to create a new form of united Christian community. Only then will the vision break out of its imprisonment within denominationalism and become a practical programme which could help transform the Christian presence throughout Wales. (t.187)

 Ydi popeth wedi ei golli felly? Neu a oes yna unrhyw arwyddion fod blagur newydd yn torri trwodd ar y Tir Sanctaidd? Mae ’na rai, yn fy marn i, ond mae fel petai’r awduron wedi bod yn edrych yn y mannau anghywir amdanyn nhw. O ganlyniad, ni sylwyd ar yr arwyddion newydd, gobeithiol yn y cyfnod arbennig hwn o’n profiad Cristnogol – efallai am fod y llyfr yn canolbwyntio ar sefydliadau. Pam, tybed, na roddwyd sylw i’r farddoniaeth a’r celfyddydau gweladwy a ffactorau diwylliannol eraill sy’n ffurfio ymwybyddiaeth Gristnogol y Gymru gyfoes?

Nid oedd darlun R. S. Thomas o Anghydffurfiaeth ar ôl yr Ail Ryfel Byd yn ei ddrama radio The Minister (1952) yn un deniadol:

Protestantism – the adroit castrator
of art; the bitter negation
of song and dance and the heart’s innocent joy
– you have botched our flesh and left us only the soul’s
terrible innocence in a warm world.

I RS, lluniwyd enaid Cymru cyn belled yn ôl â’r bumed a’r chweched ganrif OC pan fu i’r seintiau ‘Celtaidd’ honedig sefydlu cymunedau o ddysg ledled Cymru a ddatblygodd yn ganolfannau pwysig i weddi, dysg a lletygarwch. Trwy’r canrifoedd cynnar hyn y pethau oedd yn hawlio sylw oedd y farddoniaeth fywiol, gadarnhaol a defosiwn â’r greadigaeth yn ganolog iddo. Mae rhai ysgolheigion diweddar ar ysbrydolrwydd a’r ddiwinyddiaeth Gymraeg, Donald Allchin yn bennaf oll, wedi ceisio dadlau, ar waethaf y dylanwadau mwy Calfinaidd ers y Diwygiad, na fu i’r traddodiad mawl Catholig ddiflannu’n llwyr, er iddo fynd ‘dan ddaear’ am gyfnod ac ailymddangos yn yr ugeinfed ganrif ym marddoniaeth Saunders Lewis, Gwenallt, Waldo Williams ac Euros Bowen.

Mae awduron Our Holy Ground yn sicr yn derbyn mai helpu pobl i ailgysylltu â chariad dwyfol yw’r ffordd i’r eglwys ‘ddysgu’r Efengyl’ i genhedlaeth heddiw, ond dydyn nhw ddim fel petaen nhw’n gallu gweld sut a ble y gallai eu traddodiad ymneilltuol gynnig arwyddion i’r dyfodol:

The world has been confused and angered by the way Christians have not loved one another, and the world has walked its own way. (t.184)

Serch hynny, mae’r alwad i garu yn parhau’n fater o angen dwys iddyn nhw:

You are to love. You must love. Duw cariad yw. God is love. Our journey had ended, or had it only just begun? (t.201)

Tybed? Hwyrach fod yr allwedd i’r dyfodol mewn peidio â phoeni cymaint am y gorffennol er mwyn cynnig Cristnogaeth ôl-Brexit, Gatholig, Geltaidd i Gymru heddiw. Dyna’r math o weledigaeth a anogwyd gan Rowan Williams yn ei waith cyfoethog, yn ddiwinyddol ac yn ysbrydol. Yn rhyfedd iawn, does dim un cyfeiriad ato yn y gyfrol hon. Ni cheir cyfeiriad chwaith at y cyn-Archesgob Barry Morgan na’r diweddar Gethin Abraham-Williams, cyn-Ysgrifennydd Cyffredinol Cytûn – dau a geisiodd gysylltu’n greadigol ac yn gadarnhaol â’r rhai sy’n sychedu’n ysbrydol ac yn chwilio am ffordd ymlaen heddiw.

Bydded cariad yn ddigon.

Ficer Llangollen yw’r Parchedig Andrew Sully