Newyddion

Arwyddion yr Amserau

Mae Jude Kelly, fel Cyfarwyddwraig Canolfan y Southbank yn Llundain wedi cyflwyno rhaglen gyffrous ers pan mae hi wrth y llyw. Ond eleni mae’n cyflwyno rhaglen fydd yn ymestyn am flwyddyn gyfan ar rai dyddiau bob wythnos. Cred a thu hwnt i gred  yw teitl y rhaglen ac fe fydd yn dechrau ar Fawrth 4-5 gyda seminar a chyfraniadau dros deuddydd,  ar y  thema Sut y gallwn fyw gyda marwolaeth. Yn ystod gweddill y flwyddyn fe fydd sesiynau cerddorol yn ymwneud â dioddefaint a’r Groes, ysbrydolrwydd a chrefydd, crefydd mewn carchar, crefydd a gwleidyddiaeth yn America – a llawer mwy.

Jude Kelly

“Yr oeddwn yn teimlo”, meddai Jude Kelly, “mewn cyfnod lle mae llawer o anllythrennedd ysbrydol, fod angen creu gofod lle y gall pobl siarad am bob agwedd o gred ac amheuon… mae pobl angen siarad am foesau a ffydd, gobaith a chariad a chymeryd mwy o sylw o’u  tirlun mewnol.“

Mae’n stori gyfarwydd ymysg artistiaid a phobl greadiol.  Cafodd Jude Kelly fagwraeth grefyddol yn Lerpwl, ond mae wedi pellhau o grefydd gyfundrefol ers blynyddoedd.

Codi’r groes ym Mosul

Mae croes anferth wedi ei chodi ar gyrion Mosul gan Gristnogion Caldeaidd Catholig, fel arwydd o fuddugoliaeth y ffydd wedi blynyddoedd o fod dan ormes ac erledigaeth IS ( Y Wladwriaeth Islamaidd ) yn Irac. Mae mis Chwefror wedi gweld rhyfela erchyll rhwng milwyr Irac a’r IS (gyda chefnogaeth awyrennau America Phrydain) ac mae cannoedd wedi eu lladd. Ar Chwefror 19eg dathlwyd yr offeren gyntaf ers dwy flynedd ym mhentref Telekuf-Tesqopa ar gyrion Mosul, pryd y codwyd y groes. Meddai Patriarch Babilon, a fendithiodd y groes, “Dyma’r arwydd cyntaf o’r goleuni yn holl ddinasoedd gwastatir Ninefe wedi tywyllwch ISIS”.

Dim Gwobr!

Er i’r ffilm Hacksaw Ridge gael ei henwebu am y ffilm orau yng Ngwobrau yr Oscars, ni fu’n llwyddiannus. Yn ôl Matrin Saunders mae’n ffilm ag iddi neges Gristnogol rymus a chyfoes. Mae’n sôn am fywyd Desmond Doss, Americanwr, ac aelod o Adfentyddion y Seithfed Dydd, oedd yn wrthwynebydd cydwybodol yn yr Ail Ryfel Byd  ar sail ei ffydd Gristnogol.

Ymunodd â’r combat medic  ac ef yw yr unig wrthwynebydd cydwybodol i dderbyn Medal Anrhydedd America am ei arwriaeth a hynny ym mrwydr  Okinawa yn achub 75 o filwyr. Er mor bwysig ei ddewrder yn eu hachub,  pwysicach na hyd oed hynny, meddai Saunders eto, yw dewrder ei argyhoeddiad a dyfnder ei ffydd. Derbyniodd y Fedal gan yr Arlwydd Truman. Bu farw Desmond Doss yn 2006 yn 87 oed.

Codi Pontydd

Olav Fykse Tveit o Gyngor Eglwysi’r Byd yn cyfarfod Mahmoud Abbas, Arlywydd Palestina.

Wrth groesawu Benjamin Netanyahu, Prif Weinidog Israel, i’r Tŷ Gwyn mae’r Arlywydd Donald Trump wedi creu llawer o ansicrwydd ynglŷn â’r gobaith o greu dwy wladwriaeth fydd yn caniatáu i’r Israeliaid a’r Palestiniaid fyw ochr yn ochr yn heddychlon. Mae’r argyfwng yn dwysau ac mae Trump wedi cefnogi’r gwladychu cynyddol ar diroedd Palesteinaidd. Ddoe (Chwefror 28) roedd Mahmoud Abbas, Arlywydd Palesteina, yn annerch Cyngor y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Dynol gan dynnu sylw at y sefyllfa ffrwydrol a allai yn hawdd arwain at ryfel arall. Ar Chwefror 25ain yr oedd Abbas yn  cyfarfod  Dr Olav Fykse Tveit, Ysgrifennydd Cyffredinol  Cyngor Eglwysi’r Byd yng Ngenefa (gw. y llun).  Mae Abbas yn gwerthfawrogi’r hyn  mae Cristnogion yn ei wneud i hybu heddwch cyfiawn drwy ddulliau di-drais ym Mhalesteina ac Israel. Meddai Tveit:  “Ni ddylai hawliau dynol gael eu hatal rhag unrhyw gymdeithas o bobl,  fel sydd yn diwgydd i’r Palestiniaid. Mater o anghyfiawnder yw’r gwrthdaro rhwng Israel a’r Palestiniaid, ac ni ddaw heddwch heb gyfiawnder. Y mae  meddiant anghyfreithlon Israel o Ddwyrain Jerwsalem, y Llain Orllewinol a Gasa ers bron i hanner can mlynedd erbyn hyn  yn amser maith ac annerbyniol i anghyfiawnder barhau.”

Grawys yn wir!

Mae rhifyn Gwanwyn/Haf o gylchgrawn Cymorth Cristnogol wedi ei gyhoeddi. Ymysg llawer o bethau eraill mae cyfeiriad at  Cyfrif dy fendithion sef taith y Grawys o gwmaps y byd sydd bellach yn cael ei gyhoeddi’n flynyddol. Mae’n rhoi arweiniad ardderchog i ddysgu a gweddïo dros eraill ac ar yr un pryd i gyflawni gweithred fechan yn ddyddiol. Nid oes adnodau yn cael eu dyfynnu eleni, tan yr Wythnos Fawr, ond mae’n adnodd cyfoethog iawn i’r eglwysi. Mae’r rhifyn yn lansio Apêl Argyfwng De Swdan hefyd lle mae 3 miliwn o bobl , sef un rhan o dair o’r boblogaeth, yn wynebu difodiant oherwydd y rhyfel sydd wedi rhwygo’r wlad.

Mae clawr y rhifyn yn rymus tu hwnt.

 Mae’n fwy effeithiol am fod yn rhaid chwilio tu mewn i’r clawr am y geiriau mewn print mân yn dweud mai dyma fedd David, 17 oed, a ddychwelodd gyda’i deulu yn ôl i Dde Swdan, er mwyn dechrau bywyd newydd.

Cafodd niwmonia ac oherwydd adnoddau prin y teulu, bu farw cyn i’r teulu lwyddo i gael meddyg i’w weld.

Golygyddol

Pryderi Llwyd Jones

Diwygiad ynteu diwygio? Mae’n hen gwestiwn ac yn codi ei ben eto yn 2017. O fewn y gymuned Gristnogol Gymraeg yn arbennig (a sylw wrth fynd heibio, efallai, yn y gymuned Gristnogol Saesneg yng Nghymru ac yn fyd-eang) fe fydd cofio Williams Pantycelyn yn gyfrwng i bwysleisio’r angen am ddiwygiad ysbrydol fydd yn rhoi Cymru ar dân unwaith eto.

William Williams, Pantycelyn (1717-1791)

Mae’r weddi a’r dyhead hwnnw yno yn barhaus, wrth gwrs, ac yn rhan o etifeddiaeth Gristnogol cenhedlaeth na ŵyr ddim am ddiwygiad. Mae twf y dystiolaeth efengylaidd garismataidd (yn ei hamrywiol weddau) yn llawn tystiolaeth o brofiadau a thröedigaethau unigolion a hynny, fel arfer, yn eu harwain i eglwys gydag arweinydd a phobl sydd yn rhannu yr un profiadau. Ond mae diwygiad mawr yn wahanol i hynny. Petai diwygiad felly yn digwydd – ac y mae digon o arwyddion, gan gynnwys arweinwyr ifanc (nid mor ifanc â diwygwyr y ddeunawfed ganrif, efallai) a allai fod yn gyfrwng i gynnau’r tân diwygiadol, fe fyddai’n creu problem a bygythiad arall i iaith Pantycelyn. Ond damcaniaethu yw dweud hynny.

Cofgolofn Martin Luther yn Wittenberg

Mae diwygio yn wahanol. Cyn diwedd y flwyddyn (31 Hydref yw’r dyddiad) fe fydd cofio Martin Luther a’i Ddatganiad 95 yn Wittenberg 500 mlynedd yn ôl a oedd yn ddechrau cyfnod cythryblus i geisio diwygio’r Eglwys Gatholig. I Luther, fe ddaeth hyn yn dilyn profiadau ingol, cythrybus, adnewyddol a’i harweiniodd i brofi rhyddid trwy ras Duw a ddatguddiwyd iddo yn y Beibl. Un canlyniad i hynny (ac fe fu llu o ganlyniadau, da a drwg) oedd bod yn rhaid i Eglwys Dduw gael ei diwygio’n gyson os yw am gyflawni ei gwaith.

Mae ‘diwygio parhaus’ yn un o egwyddorion mawr Protestaniaeth. Thema’r cofio am Luther a’r Diwygiad eleni yw ‘Ein rhyddhau gan ras Duw’.

O safbwynt gwaith cyntaf yr eglwys heddiw – sef ei chenhadaeth – ym mhlith y Cymry (gan ein bod wedi sôn am Williams), y mae’r angen i ddiwygio ein cyfundrefnau crefyddol. Nid yw ambell i uno, amrywio patrwm gweinidogaeth neu ofalaeth yn ddim ond crafu’r wyneb. Mewn gwirionedd, yr ydym mewn sefyllfa o ddechrau o’r dechrau mewn pentrefi a chymunedau (eled yr eglwysi trefol, maestrefol, a dinesig i’w ffordd eu hunain – ni fu Duw erioed yn ffafrio unffurfiaeth!) ac y mae galw arnom i ddiwygio’n llwyr yr hyn sydd gennym er mwyn rhannu’r efengyl ac ehangu’r deyrnas. Ein gwaith yw adfywio cymuned yn ogystal â meithrin addolwyr newydd, yn rhydd o gaethiwed y traddodiad sy’n mynnu bod yn ddigyfnewid. Efallai na ddaw hynny drwy un dyn fel Luther, na thrwy gynlluniau enwadol chwaith, ond trwy Gristnogion yn eu bro yn credu y gall diwygio radical, gydag ysbryd dewr, angerddol  a chwyldroadol Luther, agor y drws i Ysbryd adnewyddol Duw.

Pantycelyn

Fentrwn ni sôn (yn iaith Pantycelyn) am ‘seiadau newydd’ sy’n barod i addoli a gweithredu heb eu cyfyngu na’u caethiwo a phwyso am ddiwygio’r strwythurau sy’n fwy addas i gystadleuaeth na chenhadaeth bro?

I’r eglwysi Cymraeg o bob traddodiad, onid yw argyfwng ysbrydol ein heglwysi a’n gwlad, yn ogystal ag argyfwng ein diwylliant a’n hiaith, wedi dod â ni at amser (kairos yw’r gair Beiblaidd) aeddfed i ddiwygio sylfaenol ar yr hyn nad yw bellach yn gyfrwng teilwng i’r alwad hon. Dyna yn 2017, blwyddyn Pantycelyn a Luther, fyddai ein rhyddhau drwy ras rhyfeddol, annisgwyl a diderfynau Duw.

(Nid drwg o beth fyddai atgoffa ein hunain o neges R. Williams Parry yn ei soned enwog ‘Cymru 1937’ a gyhoeddir yn yr adran nesaf.)

YMATEB
Os hoffech chi ymateb i’r erthygl hon, 
cliciwch YMA i adael sylw.

Absenoldeb-Presenoldeb

Hefin Wyn

Treuliais y bore yn cynorthwyo i gynnal gwasanaeth mewn capel diarffordd ym mherfeddion cefn gwlad. Serch hynny, cysylltid ei enw â thref lan-y-môr brysur gerllaw. Ond roedd ei leoliad o’r neilltu, ar y cyrion, fel pe bai’n drosiad am ei statws o fewn y gymdeithas bellach.

Ni thramwya fawr neb ar hyd y feidr mwyach – boed ddiwrnod gŵyl, boed Sabath neu ddiwrnod gwaith. Roedd y llwybrau wedi glasu. Doedd yna fawr o raen i’w weld ar yr adeilad. Prin oedd y lle parcio. Doedd dim galw am helaethu’r llecyn parcio. Fe fu yno brysurdeb a gogoniant bid siŵr ryw dro. Clymid ceffylau tra byddai’r saint yn addoli.

Hefin Wyn

Dros ganrif a mwy yn ddiweddarach aed trwy’r mosiwns. Emyn ac adnod a gweddi ac ychydig sylwade. Pawb yn gyfarwydd â’r drefn. Yn or-gyfarwydd falle. Ni theimlwn fod yna gyfathrebu’n digwydd. Anelwn fy sylwade at gynulleidfa ddychmygol ar y llofft. Twyllwn fy hun fod y gynulleidfa anweledig ar y galeri yn gwrando’n astud.

Gwnaed y casgliad, wrth gwrs, a chafwyd y Cyhoeddiade. Soniwyd bod yna lyfr bro ar fin ei lansio yn llawn o hanes ddoe ac echdoe. Cedwid at y defodau. Roedd dodrefn ein crefydda yn eu lle. Rhoddid sylw i’r hyn a fu ond nid i’r hyn a fydd.

Gwasgarodd pawb wedi’r oedfa. Rhyw funud neu ddwy o sgwrs rhwng dau neu dri ac yna ffarwelio tan y tro nesa. Roedd holi hynt cydnabod yn brawf o gyfeillgarwch. Gyrrais yn hamddenol bensyfrdan ar hyd y feidr i gyfeiriad y ffordd fawr. Sylwais fod y dail yn dal i ddisgyn yn gawodydd ysgafn oddi ar y colfenni ac y bydden nhw’n dal i wneud am getyn eto. Prysurdeb oedd y norm ar hyd y ffordd fawr.

Cafwyd hoe yn y prynhawn cyn gwrando ar wyth o gantorion lled-broffesiynol yn cyflwyno amrywiaeth o ganeuon yn ymwneud â chyfnod yr Adfent gyda’r hwyr. Cafwyd darlleniadau pwrpasol gan actores oedd newydd ddychwelyd o Efrog Newydd ar ôl cyfnod yn actio mewn drama newydd yno. Roedd hyn oll yn un o gapeli mwyaf enwad yr Annibynwyr yn Sir Benfro. Ac oedd, roedd yna gynulleidfa ar y galeri.

Roedd y canu yn dechnegol gywrain. Rhoddwyd gwrandawiad teilwng. Rhoddwyd rhybudd rhag blaen na ddylid cymeradwyo yn dilyn pob datganiad rhag amharu ar y naws. A da o beth oedd hynny. Wedi’r cyfan oedfa grefyddol oedd wedi’i threfnu.

Roedd nifer o’r datganiadau’n ddieithr i’r lleygwyr cerddorol ond cyfoethogi’r profiad a wnâi’r detholiad. Cafwyd nifer o garolau cyfarwydd W. Rhys Nicholas. Teimlwyd ysfa ymhlith y gynulleidfa i gydganu. Gwelwyd nifer yn gwefuso’r geiriau. Roedd pobl ei gynefin yn bresennol.

Hwyrach fod y cywirdeb technegol yn drech na’r enaid yn y geiriau ar adegau. Wedi’r cyfan, roedd y gynulleidfa hefyd am ddatgan fod y ‘nos yn fwyn ym Methlehem’ a bod ‘yr awel neithiwr yn finiog oer a llithrai dieithrwch dros wedd y lloer’. Roedd y geiriau’n rhan o’u cynhysgaeth.

Do, rhoddwyd cymeradwyaeth wresog. Digwyddodd hyn oll yng ngolau canhwyllau gan ychwanegu at y naws slawer dydd. Cafodd yr achlysur ei ffilmio. Cafodd gwin cynnes a bishgis eu cynnig yn y festri. Roedd yno gymdeithas a chyfle i rannu gorfoledd. Fe’n dyrchafwyd yn un ac oll.

Ymneilltuodd rhai ohonom i dafarn gyfleus a chlyd o fewn tafliad carreg i’r capel. Buan y pylodd fy niddordeb yn anturiaethau Ant a Dec ar y teledu wrth i un o’n plith gyfeirio at y gerddoriaeth a glywai yn y gerdd ‘Cofio’, a hithau wedi dod at y Gymraeg fel oedolyn.

Traethai â’r brwdfrydedd hwnnw sy’n nodweddiadol o’r sawl sy’n sylweddoli fod dysgu iaith yn agor ffenestr o’r newydd unwaith y llwyddir i’w meistroli. Mae’n frwdfrydedd heintus i glustiau’r sawl sy’n ei chael yn anodd dirnad fod yna arwyddocâd arbennig i’r hyn a gymerir yn ganiataol.

Ac roedd Waldo wedi’i fagu yn y pentref hwnnw, wedi mynychu’r ysgol gynradd yno o dan brifathrawiaeth ei dad nes iddo fynd i Ysgol Sirol Arberth. Fy ffiol oedd lawn. ‘Un funud fach cyn elo’r haul o’r wybren, Un funud fwyn cyn delo’r hwyr i’w hynt’.

Mynachlog ar lethrau Troodos

Ond yn gopsi ar y cwbl dyma fy nghydnabod yn sôn am wyliau diweddar a dreuliodd yng Nghyprus gan ymweld â’r fynachlog ar fynydd Troodos. Cofiwn inne dreulio noson o dan ddisgo’r sêr a’r lloer yn y cyffinie flynyddoedd lawer ’nôl. Roedd yr aer yn denau yno.

Gwyddwn hefyd fod fy nghydnabod, a oedd o gefndir Anglicanaidd ond yn gwbl gyfarwydd â’r traddodiad Anghydffurfiol, wedi colli merch, a’i bod dros nos wedi gorfod bod yn fam yn ogystal â mam-gu i’w hwyrion. Er iddi alaru, roedd hi’n ei chael yn anodd dygymod â’r ffaith bod mam ifanc wedi cael ei chymryd oddi ar ei phlant.

Eisteddodd yn y fynachlog a chyneuodd gannwyll. Myfyriodd. Gweddïodd. Teimlodd bresenoldeb yn ei hymyl. Yr unig fynach a oedd yn y fynachlog mwyach. Gan amlaf byddai’n encilio pan fyddai ymwelwyr oddeutu. Prin y byddai neb yn ei weld. O ble y daethai? Beth a’i hysgogodd i’r fan?

Ni fu sgwrs rhyngddynt. Yr hyn a ddywedodd y mynach yn ddigymell oedd ‘mae hi’n iawn nawr’. Roedd pendantrwydd yn y dweud. Cododd a diflannodd. Ni chlywodd fy nghyfeilles erioed eiriau mor gysurlawn. Bu’r ychydig eiriau hynny yn fodd iddi fwrw o’r neilltu ei amheuon a bwrw ati o’r newydd i greu bywyd o ansawdd i’w hwyrion. ‘Dwi’n cysgu’n well nawr, twel,’ meddai. Dychwelodd asbri wedi’r tristwch llethol.

Cyd-ddigwyddiad, mae’n siwr, oedd y ffaith mai’r Angel oedd enw’r dafarn. Roedd yna fendith yn y Cyhoeddiade yno. Symudwyd rhywfaint ar ddodrefn ein crefydda.

Rhyfedd yw llwybr taith y bererindod.

YMATEB
Os hoffech chi ymateb i’r erthygl hon, 
cliciwch YMA i adael sylw.

Agora yn holi

Meurig Llwyd, Archddiacon Ffrainc,

Diolch am gytuno i gael sgwrs ar gyfer darllenwyr Agora. I lawer fe fydd yn rhyfedd meddwl fy mod yn sgwrsio ag Archddiacon Ffrainc. Mae gofalaethau gweinidogion Wesle yng Nghymru yn ddigon mawr ond mae dy ofal di yn wlad gyfan. Dau gwestiwn yn un: sut wyt ti wedi cyrraedd fan hyn a beth mae’r swydd yn ei olygu?

Ar lawer ystyr, dwi mewn rôl berffaith, hyd yn oed os ydi hynny’n golygu treulio oriau mewn gorsafoedd trên a meysydd awyr! Mae Ffrainc yn golygu llawer i mi ac ers hanner canrif bellach dwi wedi treulio cyfnodau o mywyd yma. Mae ei diwylliant, ei hiaith a’i ffordd o edrych ar y byd yn rhan bwysig ohona i, heb anghofio’i bwyd.

 Beth ydi ffordd Ffrainc ‘o edrych ar y byd’?

‘Liberté, Egalité, Fraternité’, wrth gwrs! Mae o leia dri pheth yn deillio o hyn. Yn gyntaf, hyd yn oed os oes rhaniadau cymdeithasol ac economaidd dychrynllyd yn Ffrainc ar hyn o bryd, rwy’n dal i gredu fod y reddf at gydraddoldeb yn greiddiol i feddylfryd Ffrainc. Yn ail, er na alla i ddweud yn union pam, i mi mae cymdeithas Ffrainc yn llai unigolyddol nag yn y Deyrnas Unedig.

Ardal Limousin, lle mae Meurig wedi ymgartrefu

Efallai fod hynny i’w ddisgwyl mewn gweriniaeth, ond cyffredinoli difrifol fyddai hynny. Yn olaf, mae’r tir mawr Ewropeaidd yn gwybod beth yw balans gwaith a gorffwys. Wedi byw am bedair blynedd yn ne-ddwyrain Lloegr lle mae bywyd yn un rhuthr gwyllt, rwy’n ddiolchgar am gael y profiad o fyw mewn cymdeithas sydd yn fwy hamddenol wrth reddf. Mae hyn yn feiblaidd, wrth gwrs! Wedi dweud hynny, mae gen i atgofion melys am dreulio oriau hamdden yn cerdded o amgylch arfordir Môn, heb sôn am lonyddwch bendigedig Pen Llŷn.            

Felly, a mynd yn ôl at fy swydd, mae bod yn Archddiacon Ffrainc yn cyfuno dwy reddf a hoffter – Ffrainc a chalonogi offeiriaid a’u cynulleidfaoedd. Mae gan Esgobaeth Ewrop (sy’n perthyn i dalaith Caer-gaint yn Eglwys Loegr) ryw gant o gynulleidfaoedd yn Ffrainc, y mwyafrif ohonynt yn defnyddio Saesneg fel cyfrwng addoliad a thystiolaeth. Ond mae gennym hefyd gynulleidfaoedd sydd yn addoli trwy gyfrwng y Ffrangeg a Malgache. Mae ’na gynulleidfaoedd dinesig, ym Mharis, Lyon, Nice a Bordeaux er enghraifft, a chynulleidfaoedd mwy gwledig, yn y Midi-Pyrenees a Poitou-Charentes. Mae llawer o’r cynulleidfaoedd yn tyfu ac yn rhyngwladol eu cymeriad. Dyna sy’n gwneud y gwaith yn gyffrous. Mae’r amrywiaeth yn rhyfeddol.

Fe wn dy fod yn rhugl mewn Ffrangeg, ond os yw’r gynulleidfa’n rhyngwladol, ydi’r addoli’n ddwyieithog (Saesneg/Ffrangeg )? Sut mae Eglwys Loegr yn ymwneud ag amlieithrwydd yn Ffrainc?

Mae’r Cymundeb Anglicanaidd yn deulu rhyfeddol o wahanol daleithiau. Y cam nesaf, naturiol efallai, ydi i Esgobaeth Ewrop lansio’i chwch ei hun i’r dŵr a dod yn dalaith annibynnol, fel y gwnaeth yr Eglwys yng Nghymru yn 1920.

Eglwys Anglicanaidd Sant Siôr ym Mharis, lle’r urddwyd Meurig yn Archddiacon Ffrainc

Mae Eglwys Loegr yn dod yn fwyfwy ymwybodol o amlddiwylliannedd. Yn Llundain er enghraifft, mae cynulleidfaoedd Anglicanaidd yn addoli mewn amryw o ieithoedd. Mae ’na offeiriad o Nigeria sydd wedi’i benodi gan esgobaeth Llundain i ofalu am y llu o Nigeriaid Anglicanaidd sy’n byw yn y ddinas. Mae cynlluniau ar droed i sefydlu cynulleidfa sy’n addoli yn yr iaith Dwrceg yn Llundain. Yn bersonol, mae hwn yn fater o bwys i mi wrth gwrs, ac mae fy mhrofiad yn yr Eglwys yng Nghymru, gobeithio, yn cyfoethogi fy nghyfraniad i’r berthynas rhwng iaith, diwylliant ac addoliad. Wedi dweud hynny, mae’n rhyfeddol pa mor bwerus yw’r Saesneg. Rwy’n cofio’n dda pan oeddwn yn gofalu am gynulleidfaoedd Anglicanaidd yr Iseldiroedd fod y gwrthwyenbiad i addoli mewn Iseldireg yn dod gan yr Iseldirwyr eu hunain, nid gan fewnfudwyr o gyfandiroedd eraill. Ond gŵyr y darllenwyr yn dda am rym yr iaith Saesneg!        

Dwi wedi bod yn archddiacon ers deuddeng mlynedd a bydd rhai o’r darllenwyr yn fy nghofio fel Archddiacon Bangor rhwng 2005 a 2011 pan gefais wahoddiad gan Esgob Bangor ar y pryd, Anthony Crockett, i ddod yn archddiacon ym mro fy mebyd. Roedd yn fater o dristwch dwfn i lawer ohonom pan fu farw Tony yn 2008 a hynny’n llawer rhy gynnar, wedi gweinidogaeth nodedig ym Mangor pan fu twf mewn hyder a dychymyg.

Ym mis Mai 2011 roeddwn yn dechrau ar weinidogaeth newydd gyda’r Esgob Geoffrey Rowell, Esgob Anglicanaidd Ewrop, diwinydd, hanesydd ac arbenigwr ar y berthynas rhwng Eglwysi Anglicanaidd ac Uniongred. Bu i ni gyfarfod am y tro cyntaf yn angladd y Canon Donald Allchin yn Rhydychen, gyda llaw!

Erbyn 2012 gofynnwyd i mi fod yn archddiacon yr Iseldiroedd, Gwlad Belg a Lwcsembwrg, ac am bedair blynedd rwyf wedi treulio amser yn gofalu am offeiriaid ein cynulleidfaoedd mewn dinasoedd hyfryd fel Utrecht, Den Haag, Amsterdam, Brugge, Gent, Liege, Eindhoven a Maastrich. Ers Hydref 2016 rwyf wedi bod yn Archddiacon Ffrainc ac yn falch o fod mewn olyniaeth nodedig, yn enwedig y diweddar Roger Greenacre, eciwmenydd oedd â gwybodaeth eang o’r Eglwys Gatholig Rufeinig yn Ffrainc.        

Meurig (ail o’r chwith) yn cael ei groesawu i Eglwys St Paul, Monte-Carlo yn rhinwedd ei swydd newydd.

Mae bod yn archddiacon yn golygu gweithio’n agos iawn gydag esgob, â digon o le gwag rhyngom i greu annibyniaeth barn a gwrthrychedd pan ddaw at benderfyniadau o bwys sy’n aml yn benderfyniadau anodd.

Pa faterion anodd, tybed?

Fel ‘oculus episcopi’, yn draddodiadol mae archddiacon yn llygad yr esgob. Ond mae hefyd yn ffigwr doniol i rai ac yn destun ofn a braw i eraill! Pwy all anghofio’r archddiacon yng nghefn y tacsi yn y gyfres deledu diweddar Rev? Mae’n rhaid gwneud penderfyniadau bugeiliol a gweinyddol lu pan fo dyn yn archddiacon. Dwi’n ymwybodol iawn o’r pwysau sydd ar offeiriaid y dyddiau hyn, ac felly ar eu teuluoedd, pwysau sy’n aml yn deillio o’r alwad i fod yn berson cyhoeddus. Dyw hi ddim yn gyfrinach fod y mwyafrif o offeiriaid Anglicanaidd yn berchen ar broffil seicolegol sy’n eu rhoi yn y categori ‘Mewnblyg’! Mewn eglwys sy’n credu mewn trefn, weithiau hyd at syrffed, mae’n rhyfeddol faint o anhrefn sy’n codi ei ben. I rai offeiriaid, mae’r cyfan yn mynd yn ormod ac mae llu o weinidogaethau wedi dirwyn i ben dan amgylchiadau trist. Dynol ydym wedi’r cyfan!     

Rwyf wedi gweithio gyda dau esgob yn Ewrop. Roedd y Dr Rowell yn Eglwyswr o’r garfan draddodiadol sy’n dal i brofi anawsterau diwinyddol pan ddaw at weinidogaeth merched. Mae’r esgob presennol, Dr Robert Innes, yn Efengylwr Agored – rydym yn hoff o labeli yn y traddodiad Anglicanaidd! Yn fy mhrofiad i, mae meithrin cyfeillgarwch ar draws ffiniau barn a gwahaniaeth yn cyfoethogi dealltwriaeth dyn o ffydd, Duw a’r byd. Rwyf wastad wedi cael egni o’r gwahaniaethau hyn. Yn y pen draw, mae gweithio tuag at gyfeillgarwch gyda rhywun sy’n gweld pethau’n wahanol i mi yn lleihau’r diffyg ymddiriedaeth sydd rhyngom. Trueni na fyddai mwy o hyn yn digwydd ar draws y gwledydd y dyddiau hyn.        

Yn dy bererindod ysbrydol, Meurig, fe fu Taizé yn ddylanwad mawr arnat. Wnei di rannu efo ni natur y dylanwad hwnnw?

Y tro diwetha i mi fod yn Taizé oedd yn 1999, ond mae’n siŵr fod y dylanwad yn parhau heddiw. Yn Taizé y sylweddolais am y tro cynta beth oedd ystyr perthyn i eglwys fyd-eang. Yna, cefais fy swyno gan y syniad o weddi gyffredin. Yn ola, oherwydd Taizé daeth yr ewcarist yn ganolog i’m ffydd. Yn y bôn, roeddwn yn gweld fod modd cyfuno pwysleisiau Catholig a Diwygiedig, a bod y naill yn cyfoethogi’r llall.

Gwasanaeth yn Taize, Ffrainc

Yn ganolog i ’ngweinidogaeth i heddiw a thros y chwarter canrif diwetha y mae’r gred fod addoliad yn waelodol i bopeth a wnawn, a bod ein hymwneud â chymdeithas yn gyffredinol yn tarddu o’r addoliad hwn. Taizé oedd yn gyfrifol am ddeffro hyn oll ynof. Ond mae’n rhaid symud ymlaen. Yn wir, rwy’n credu y baswn yn ymwrthod â Duw pe na byddwn wedi symud ymlaen a gwreiddio’r hyn a ddysgais yn Taizé yn y weinidogaeth fel mae’r traddodiad Anglicanaidd yn ei deall. Ond mae miloedd o bobl ifanc yn dal i dyrru i Taizé. Yr hyn sy’n apelio, dwi’n meddwl, ydi’r symylrwydd a’r parodrwydd i gyfuno gweddi a gweithred.

Ond mae llawer wedi cydnabod dylanwad Taizé heb adael eu cartref ysbrydol, fel yr wyt ti wedi’i wneud o draddodiad y Bedyddwyr Cymraeg.

Er mor flinedig braidd yw’r trosiad y dyddiau hyn, mae bywyd yn bererindod. Erbyn cyrraedd pen unrhyw daith, mi fydd y daith wedi newid pob un ohonom. Fe gawn ein hysbrydoli gan leoedd sydd yn annwyl i ni, lleoedd sydd wedi ein meithrin, ond mae ffydd yn golygu bod yn barod i gofleidio dimensiynau newydd i fywyd. Fe ddaw cyfleon newydd ar y daith. Rwy’n cofio Rupert Hoare, prifathro fy ngholeg diwinyddol (Westcott House, Caer-grawnt) yn ein hatgoffa ar ddiwrnod cynta ein tymor cynta: ‘Rydych wedi cyrraedd er mwyn i chi adael.’ Fe gymerodd hi dipyn o amser i mi ddeall hynny, ond rywle yng nghefn fy meddwl maent yn dal i’m herio. Mae’n siŵr fod llawer o ffactorau’n symbylu rhywun i chwilio am gartref ysbrydol. Yn fy achos i, roeddwn i’n chwilio am gartref ysbrydol oedd yn cynnig y rhyddid i fyw, i ddiwinydda ac i addoli gyda dychymyg.

Mwy o ryddid na’r traddodiad anghydffurfiol sydd, yn hanesyddol, wedi tyfu o’r angen am ryddid rhag pob awdurod ar wahân i ‘awdurdod y Gair’?

Schleiermacher ddywedodd am gyfnod y Diwygiad Protestannaidd: ‘Gwaherddir popeth dirgel a rhyfeddol. Nid yw’r dychymyg i gael ei lenwi gan ddelweddau cymylog’. A dyna i mi, i raddau, y broblem gydag ysgaru ‘Awdurdod y Gair’ oddi wrth unrhyw awdurdod arall, hyd yn oed pe bai hynny’n ddynol bosibl. Mewn gwirionedd mae’n amhosibl ysgaru’r Gair oddi wrth y dimensiynau mwy diriaethol i fywyd (megis datblygiad iaith, y corff, y synhwyrau, y celfyddydau) sy’n daearu’r Gair ac yn ein hatgoffa mai ffydd ymgnawdoledig yw’r ffydd Gristnogol.

Meurig (ar y chwith) gyda’i gydweithiwr, Paul Vrolijk

Cymerwn enghraifft o ddatblygiad addoliad. Mae litwrgi Anglicanaidd, ar ei gorau, yn ysbrydoli oherwydd ei bod wedi ei throchi yn yr Ysgrythur ond mae hefyd yn ein tywys i fannau gwahanol sy’n medru taflu goleuni newydd ar yr Ysgrythur. Tybed beth yw ystyr ‘iachawdwriaeth’ a ‘datguddiad’ i bobl heddiw? Fawr ddim, fentrwn i ddweud, ond mae’r sialens yn dal yno: i chwilio yn y presennol am ffyrdd newydd o ddirnad y posibiliadau digamsyniol ar gyfer y dyfodol sy’n perthyn i ‘iachawdwriaeth’ a ‘datguddiad’. Mi welwch, gobeithio, sut mae iaith, addoliad litwrgaidd a chreu cymuned Gristnogol yn gyffrous i mi a’u posibiliadau yn ddi-ben-draw. 

Heb os, Taizé a’m helpodd i glywed galwad i’r weinidogaeth Anglicanaidd.

Rhyfeddod Anglicaniaeth yw ei bod yn medru cyfuno trefn ac anhrefn – a dioddef y ddau! Mae’n cynnig patrwm byw (neu reol buchedd) ac, er ei gwendidau, mae’n realistig ynghylch y cyflwr dynol. Wrth ymweld ag arweinwyr rhai o eglwysi’r Dwyrain, mewn lleoedd fel Serbia a Moscow, rwyf yn aml yn teimlo fod yr arweinwyr hyn yn edrych ar yr Eglwys Anglicanaidd â pharch ac edmygedd. Ond maent yn barod iawn i fynegi drwgdybiaeth am ryddfrydiaeth y Gorllewin. Felly, mewn gair, mae’r gôt Anglicanaidd yn fy ffitio’n berffaith – mwy neu lai!

Awn ni ddim ar ôl y ‘mwy neu lai’, ond beth am y newid o’r Eglwys Anglicanaidd yng Nghymru i’r Eglwys Anglicanaidd yn Lloegr? Oedd hynny’n anodd?

Wrth fynd yn hŷn, rwyf wedi dysgu gwers syml. Mae bywyd yn rhy fyr i sefyll yn yr unfan a galaru am y ffaith nad yw pethau fel ag yr oedden nhw. I lawer ohonom, diolch i Dduw nad yw pethau fel ag yr oedden nhw! Ond wrth symud o le i le (neu o eglwys i eglwys ym mhrofiad rhai ohonom) mae dau beth yn digwydd. Yn gyntaf, mae dyn yn tyfu, gobeithio, mewn hunan-adnabyddiaeth. Yn ail, gyda hunan-adnabyddiaeth gadarnach, mae dyn yn fwy hyderus i rannu ei brofiad ei hun ag eraill. Felly, i ateb y cwestiwn, doedd symud o’r Eglwys yng Nghymru i Ewrop ddim yn broblem am y rheswm syml fod y profiad Cristnogol Cymreig yn mynd gyda fi o le i le – yn siwtces yr hunan! Wedi’r cyfan, byd llai ydi’r byd sydd ohoni ac mae cyfleon i sôn am Rowan Williams a William Morgan ar gyfandir Ewrop, heb anghofio George Herbert a Gwyneth Lewis … Yn y gwasanaeth i lansio fy ngweinidogaeth yn Ffrainc, roedd yn braf cynnwys un o garolau William Mathias, yr emyn-donau Bryn Calfaria a Gwalchmai, a gweddi yn Gymraeg gan reithor presennol Bro Padarn. Cyfuniad diwylliannol diddorol!           

Wedi dweud hynny, ar lin fy nhad y clywais gynta am Bonhoeffer, Barth a Bultmann. Mae rheswm yn dweud, felly, y bydd fy niolch i’r traddodiad Anghydffurfiol yn parhau trwy gydol fy oes.

Erbyn hyn, yn ddiwinyddol, rwy’n tueddu at y mudiad Uniongrededd Radical (Radical Orthodoxy).

Mae ‘uniongrededd’ yn ddealladwy, ond beth yw ystyr ‘radical’ yn y cysylltiadau yma? Efallai ei fod yn derm sydd angen ei esbonio i rai darllenwyr.

Rowan Williams

Mae’n siŵr mai Rowan Williams, yn anad neb arall, sy’n ymgorffori’r mudiad cyfoes ‘Uniongrededd Radical’. Fe ddechreuodd y mudiad yn nawdegau’r ganrif ddiwetha yng Nghaer-grawnt fel ymateb i’r duedd i dderbyn moderniaeth yn ddigwestiwn. A derbyn ystyr y gair ‘radical’ yn ei hanfod, sef dychwelyd at y gwraidd, mae Uniongrededd Radical yn credu fod dehongliad traddodiadol o’r ffydd Gristnogol yn ymateb yn fwy radical i’r byd cyfoes na llawer o’r athronyddu a ddeilliodd o gyfnod y Goleuo yn y 18fed/19eg ganrif. Dwi ddim yn un i dderbyn unrhyw fudiad yn ddigwestiwn ond yn bersonol mae’r dehongliad hwn o’r dirwedd ddiwinyddol bresennol yn llefaru’n fwy eglur wrthyf. Pe byddai adain efengylaidd i’r mudiad, byddai enwau pobl fel Stanley Hauerwas, Sam Wells a Walter Bruggemann yn perthyn yn go daclus i’r un math o symudiad diwinyddol, rwy’n credu.       

Pwy ohonom, a bod yn ddiflewyn-ar-dafod, all dderbyn moderniaeth yn ddigwestiwn heddiw? Yn bersonol, a thrwy gydol fy ngweinidogaeth hyd yma, rwy’n derbyn mwy a mwy o ysbrydoliaeth o’r cyfnod Patristig na chan lawer o’r hyn dwi wedi’i dderbyn o’r ddeunawfed a’r bedwaredd ganrif ar bymtheg. Y broblem efallai yw fod cymaint o’r profiad Cristnogol Cymreig yn dal i ymdroelli yn yr union ganrifoedd hynny!

Mae’r pwyslais mawr ecwmenaidd erbyn hyn ar rannu â’n gilydd fel eglwysi bob traddodiad. Sut fasat ti’n ystyried cyfraniad dy etifeddiaeth Anghydffurfiol i’r Eglwys Anglicanaidd ac i’r eglwys fyd-eang?

Ar un ystyr, hoffwn feddwl y byddaf yn anghydffurfiwr (yn yr ystyr seciwlar) am byth! Pan ddywedais yn gynharach fod y gôt Anglicanaidd yn fy ffitio’n berffaith, roedd rhaid i mi ychwanegu’r geiriau ‘mwy neu lai’. Yn naturiol, rwy’n anghyffyrddus gyda rhai agweddau o fywyd Eglwys Loegr, er fod y rheini’n llai amlwg yn Esgobaeth Ewrop.

Er enghraifft?

Dwi’n credu mai’r hyn sydd yn dod â chwys i’r wyneb gan amla ydi’r methiant i ddeall y berthynas rhwng crefydd a diwylliant. Wrth gwrs fod mân bethau eraill pan fo’n rhaid croesi bysedd a chroesi popeth arall hefyd … ond, yn y bôn, mae hi’n ddyddiau cynnar ar Eglwys Loegr lle mae deall natur amrywiaeth yn y cwestiwn. Hefyd, mae’r Eglwys yn araf sylweddoli maint dirywiad crefydd yn ei phlwyfi yn Lloegr, yn enwedig yn y plwyfi dosbarth gweithiol lle mae’r Eglwys wedi troi ei chefn arnynt a chanolbwyntio ar dwf mewn ardaloedd mwy cyffyrddus.

Oedfa penodi’r Archddiacom newydd (ar y chwith)

Mae’r dirywiad wedi bod yn gyflymach yng Nghymru, yn ôl yr ystadegau dwi wedi’u gweld, ac mi fyddai’n braf bod yn rhan o sgwrs ynghylch y rhesymau am hyn. Yng ngorllewin Ewrop, yr un yw’r stori i raddau, fel y mae Grace Davie yn dal i’n hatgoffa ond bod stori gogledd Ewrop a de Ewrop fymryn yn wahanol.

Mae’r byd Uniongred yn yr hen ddwyrain Ewrop yn dal i addasu i’r cyfnod ôl-Gomiwnyddol ond yn canfod llais newydd i lefaru, er enghraifft, ar faterion ecolegol.

Ond mae fframwaith Eglwys Loegr yn rhyfeddol o eang ac mae hynny’n caniatáu ehangder mynegiant, yn enwedig lle mae addoliad yn y cwestiwn. Mewn llawer o’n heglwysi ar dir mawr Ewrop, mae Anghydffurfwyr, Pentecostaliaid, Catholigion ac Uniongred. Mae mudo o gyfandir i gyfandir yn rhannol gyfrifol am hyn wrth gwrs. Ond pan ddaw Cristion o Nigeria i addoli, dyweder, yn Eglwys Anglicanaidd Toulouse ac adrodd hanes ei daith hir i Ewrop, bydd y gymuned honno’n cael ei newid gan dystiolaeth yr un person hwnnw. Mae hyn yn gyffrous, hyd yn oed pan fo amgylchiadau poenus wrth wraidd y sefyllfa.

Felly, mae’r eciwmeniaeth rwy’n ei phrofi ar hyn o bryd yn eciwmeniaeth o rannu cyfoeth ein profiadau Cristnogol. Mae hyn yn mynd â ni ymhellach na thrafod perthynas strwythurol rhwng yr eglwysi. Lle bynnag mae eglwysi’n cynnig profiad gonest o berthyn, yn cynnig gweithredu cymdeithasol, e.e. banciau bwyd a chymorth cyffuriau, ac, efallai yn fwyaf pwysig, yn cynnig addoliad o’r safon uchaf posib (boed yn efengylaidd garismataidd neu mewn eglwys gadeiriol), bydd pobl yn dal i gael eu denu gan yr Eglwys a hithau’n cael ei hadnewyddu’n barhaol.

Fe fydd llawer o sôn eleni am ddechrau’r Diwygiad Protestanaidd – a dweud y gwir mae’r cofio, ar ôl llawer o baratoi, wedi hen ddechrau, e.e. mae yna ‘road show’ ar daith o gwmpas gwledydd Ewrop ac o’r Almaen y daeth yr arweiniad ar gyfer yr Wythnos Weddi am Undod. Rwy’n gweld fod y ddau Archesgob yn Lloegr wedi galw am ‘edifarhau am y Diwygiad yn wyneb y difrod parhaol (i’r eglwys)’. Ym mha ffordd y dylid rhoi sylw cadarnhaol ac ystyrlon i’r Diwygiad?

Mae’r Diwygiad Protestannaidd yn un o’r digwyddiadau hynny a newidiodd gwrs hanes Cristnogaeth. Fel y dywedodd y Pab Ffransis yn ddiweddar, fe adnewyddwyd yr eglwys gyfan gan y Diwygiad Protestanaidd. Nac anghofiwn fod yr Eglwys Gatholig Rufeinig wedi defnyddio’r slogan ‘Semper Reformanda’ yn yr 16eg ganrif. Cofiwn hefyd fod Ail Gyngor y Fatican yn chwedegau’r 20fed ganrif wedi derbyn llawer o’r ‘critique’ Protestannaidd o Gatholigiaeth ganoloesol. Mae pawb ohonom yn dueddol o fod yn ddewisol yn ein darllen o hanes!

Ble fyddai Ewrop heddiw heb Erasmus a Luther? Byddai crefydd, gwleidyddiaeth, gwyddoniaeth, celfyddydau a thechnoleg Ewrop yn gwbl wahanol, heb amheuaeth.

Ond wedi dweud hyn oll, a bod yn hollol onest, rwy’n ofni’r duedd at breifateiddio crefydd sy’n arwain at wthio’r Eglwys i ymylon cymdeithas. Mae dyneiddiaeth seciwlar (nid dyneiddiaeth y 16eg ganrif, sylwer) ar gerdded ac yn mynd o nerth i nerth. Ond tybed nad dyma un o ganlyniadau anuniongyrchiol y Diwygiad Protestannaidd? Tra mae’r Eglwys yn sefyll yn gwrtais i’r naill ochr y dyddiau hyn, fe ddaw dylanwadau eraill i lenwi’r gwagle. Oes ryfedd nad oes neb yn gwrando arnom? Rydym wedi colli’r gallu i sôn am Dduw yn effeithiol a chyda dychymyg. Fe ddaw’r gair ‘ystrydebu’ i’r meddwl!

A fyddi’n rhan o unrhyw ddigwyddiadau yn Ffrainc neu’n trefnu rhai?

Rwyf bellach wedi dod yn aelod o Gomisiwn Reuilly sy’n hyrwyddo’r berthynas rhwng eglwysi Anglicanaidd Prydain ac eglwysi Diwygiedig a Lwtheraidd Ffrainc. Rwy’n cyfri hynny’n fraint. Bydd digwyddiadau lleol yn Ffrainc pan fydd Cristnogion o bob cefndir yn ymuno i ddiolch am 500 mlynedd ers y Diwygiad Protestannaidd. Yn sicr, byddwn yn cefnogi’r Kirchentag fydd eleni yn cael ei rannu rhwng Berlin a Wittenburg. Hefyd, oherwydd ein perthynas glòs ag eglwysi Lwtheraidd Sgandinafia a gwledydd y Baltig, bydd ein heglwysi Anglicanaidd yn ymuno yn y dathliadau yn y lleoedd hyn hefyd.

Ar lefel bersonol, rwyf newydd wneud cyfweliad ar y Diwygiad ar gyfer radio lleol yn Ffrainc, sef Fréquence Protestante. Gyda llaw, rwy’n darganfod gydag amser fod nifer o wahanol ganghennau o eglwysi diwygiedig yn Ffrainc. Fel Cymro, mae hyn yn canu cloch gyfarwydd iawn!  

Rwyt yn ymwybodol o beryglon mawr Brexit, twf yr adain dde, a bygythiadau Trump. Mewn gwirionedd, mae’r ofnau wedi dod yn wir yn Ffrainc. Sut mae eglwys Anglicanaidd Saesneg yn ymateb i’r sefyllfa? A oes modd codi pontydd, er enghraifft, â’r gymuned Fwslemaidd?

Mae Ffrainc a’i phobl wedi cyrraedd croesffordd. Mae’r syniad creiddiol Ffrengig am rannu’r Eglwys oddi wrth y Wladwriaeth, sef  ‘laïcitï’, dan fygythiad. Sut all gwladwriaeth seciwlar anwybyddu’r lle sydd gan grefydd a chrefyddau o fewn ei chymdeithas heddiw? 

François Hollande

Cofiwn eiriau rhyfeddol yr Arlywydd Hollande wedi llofruddiaeth y Tad Jacques Hammel yn nhref St Etienne du Rouvray y llynedd: ‘Mae ymsodiad ar yr Eglwys Gatholig yn ymosodiad ar Ffrainc.’ Rwy’n siŵr fod Jean-Jacques Rousseau yn troi yn ei fedd!

Y perygl yn Ffrainc ar hyn o bryd, fel yn llawer o wledydd Ewrop, yw fod pobl yn mynd i gredu fod y Wladwriaeth yn amherthnasol iddynt. Yn achos Ffrainc, y perygl yw fod trwch y boblogaeth yn credu nad yw gwerthoedd y Weriniaeth Ffrengig yn gweithio o’u plaid. Rwy’n mawr obeithio na fydd etholiadau arlywyddol 2017 yn dyfnhau’r tensiynau hyn, fel sydd wedi digwydd ym Mhrydain ac yn UDA. 

Yn yr eglwysi lle dwi’n gwasanaethu mae ’na gyfle i gyfrannu i’r ddadl gyhoeddus a hynny o berspectif rhywun sydd wedi mewnfudo o ddiwylliant gwahanol. Mae bod yn y lleiafrif yn gyfle i gynnig rhywbeth gwahanol i’r sgwrs genedlaethol, yn union fel y mae llawer o Foslemiaid yn ei wneud ar hyn o bryd.

Ond mewn gwlad mor seciwlar â Ffrainc, onid yw cyfrannu i’r ‘sgwrs genedlaethol’ yn fwy anodd? Onid datganiad gwleidyddol Arlywydd oedd un Hollande ar ôl llofruddiaeth y Tad Hammel? Soniaist ddiwedd Ionawr yn dy bregeth yn St George, Paris, wrth gael dy groesawu a’th sefydlu yn dy swydd, am y cyfraniad a all yr eglwysi Anglicanaidd ei wneud i ddiogelu ‘undod cymunedau Ffrainc’ (‘cohesive’ oedd y gair yn adroddiad y Church Times). Er bod nifer o’r eglwysi yn gynulleidfaoedd ‘rhyngwladol’, gan gredu y gellir cynnig, fel y dywedi, ‘rywbeth gwahanol’ i’r sgwrs genedlaethol, go brin y bydd y bobl yn cymryd fawr o sylw o eglwys Brotestannaidd sydd yn sefydliad Seisnig.

Mae’n sobr o anodd ond yn sialens i’r holl eglwysi yn Ffrainc, nid yn lleia i’r Eglwys Gatholig Rufeinig. Wrth symud o wlad i wlad yn Ewrop, yr hyn sy’n fy nharo i ydi fod gan Anglicaniaeth (er enghraifft yng Ngwlad Belg) gyfleon arbenning i fod mewn deialog â’r Wladwriaeth. Cymerwch, er enghraifft, yr hyn sydd wedi digwydd ym Mrwsel yn ddiweddar. Yn sgil yr ymosodiadau ym Mrwsel ym mis Mawrth 2016, galwodd y llywodraeth arweinwyr y ‘cultes’ i gyd at ei gilydd i drafod sut mae ymateb i dwf radicaliaeth Islamaidd yn y wlad. Erbyn heddiw, mae tri chaplan Anglicanaidd (ynghyd â chaplaniaid o enwadau a chrefyddau eraill) yn gweithio yng ngharchardai Gwlad Belg ac yn cael eu talu gan y Wladwriaeth i wneud hynny.

Eglwys Gadeiriol Anglicanaidd San Siôr, Paris

Wedyn, o feddwl am Brexit, fe wnaeth Esgobaeth Ewrop gynnull ynghyd ryw ugain o bobl yn ddiweddar i gyfarfod gyda’r Arglwydd Bridges o adran Gadael yr Undeb Ewropeaidd yn Llywodraeth Prydain. Yn y bôn, mae Anglicaniaeth yn Ewrop yn canfod drysau agored i ddeialog ym mhobman. Mae hyn yn rhyfeddol o ystyried mai eglwys ‘leiafrifol’ ydi hi. Nid ar chwarae bach y mae Prif Weinidog Ffrainc yn gwahodd Archesgob presennol Caer-gaint i ddeialog o amgylch y bwrdd i drafod lle crefydd yn mywyd Ffrainc, ond ymhell o olwg y cyfryngau wrth gwrs.            

Yn y gymuned wledig lle dwi’n byw yn Limousin, mae disgyblion yr ysgol gynradd leol newydd blannu coeden ar dir yr ysgol: ‘un arbre de laïcité’. Cyn rhuthro i feirniadu, onid dyma symbol o genhedlaeth ifanc yn dyheu am gymuned iachach, lle mae pawb yn medru perthyn a phob cymuned ffydd a di-ffydd yn gydradd? Rwy’n gobeithio y bydd yr eglwysi yn ddigon hyderus (a diymhongar) i ychwanegu eu llais i’r ddadl dyngedfennol bresennol. 

Llawer iawn o ddiolch, Meurig, am roi dy amser i sgwrsio efo darllenwyr Agora ac am dy sylwadau cyfoethog. Roedd llawer ohonom yn teimlo ein bod ‘wedi dy golli o Gymru’ gan wybod fod honno’n golled fawr i’r dystiolaeth Gristnogol yma. Mae canlyniadau Brexit yng Nghymru wedi creu llawer o ofnau ac ansicrwydd yma hefyd a dyna pam rydym yn gobeithio’n fawr y byddi’n dod yn ôl ryw ddydd, er mor hapus wyt yn Ffrainc.

Duw a ŵyr!

YMATEB
Os hoffech chi ymateb i’r erthygl hon, 
cliciwch YMA i adael sylw.

Parhad gyda’r

Astudiaeth o Ddeuddeg Cam yr AA

Wynford Ellis Owen,
Prif Weithredwr Stafell Fyw Caerdydd

Sefydlwyd Alcoholigion Anhysbys yn 1935 gan Bill Wilson a Dr Bob Smith – y ddau yn alcoholigion cronig, un yn gweithio yn y byd ariannol a’r llall yn feddyg teulu. Credent mai salwch ysbrydol oedd alcoholiaeth a hwnnw felly’n mynnu iachâd ysbrydol. Yn 1939 cyhoeddwyd llyfr o’r enw The Big Book sy’n crynhoi sut y bu i’r can aelod cyntaf o frawdoliaeth AA gyrraedd sobrwydd ac adferiad o’u halcoholiaeth.

Crisialwyd hyn yn y 12 Cam – rhaglen sydd, dros y blynyddoedd, wedi achub miliynau drwy’r byd o grafangau dieflig alcoholiaeth a dibyniaethau eraill. Ond mae’n rhaglen y gallwn ni i gyd elwa ohoni.  Yn wir, mae Wynford Ellis Owen, Prif Weithredwr Stafell Fyw Caerdydd, yn grediniol y dylid dysgu’r 12 Cam ym mhob ysgol drwy’r wlad. Yn y gyfres hon o erthyglau, mae Wynford yn disgrifio’r gwahanol gamau.

Y PUMED CAM

Cyfaddefwn ein camweddau

Rydym wedi dysgu llawer drwy weithredu Cam 4 ac wedi gorfod derbyn nifer o wirioneddau anghyfforddus ac annifyr amdanom ni ein hunain yn y broses. Yn awr, wrth weithredu Cam 5, mae gofyn inni gymryd y risg fwyaf un hyd yma.

Mae’r ffrwyth mwyaf, aeddfetaf, fel rheol, ar y brigyn uchaf, anoddaf cyrraedd ato. Mae’n rhaid cymryd risg i’w berchnogi a’i fwynhau. Felly hefyd gydag adferiad. A’r risg fwyaf wrth adfer yw bod yn barod i roi ein hunan mewn sefyllfa i gael ein clwyfo. Vulnerability yw gair y Sais amdano. Mae’n golygu gostwng y masg rydym wedi cuddio y tu ôl iddo drwy’n bywydau; rhoi’r gorau i berfformio – beth rydym yn tybio mae’r person arall eisiau ei weld ynom; beth rydym yn tybio mae’r person arall eisiau ei glywed gennym. Mae’n golygu bod yn authentic; yn ‘true to nature’, ys dwedodd Wil Bryan ers talwm. Mae’n golygu cymryd y risg fwyaf, sef ‘bod yn ni ein hunain’.

Mae Cam 5 yn golygu mwy na dim ond darllen yr hyn sydd yng Ngham 4, felly. Mae i’w wneud â’r cyfaddefiad a wnawn – i Dduw, i ni’n hunain, ac i berson arall – a’r cyfaddefiad hwnnw sy’n gyfrifol am y twf ysbrydol sy’n gysylltiedig â’r cam hwn. Eisoes cawsom beth profiad o wneud cyfaddefiadau. Rydym eisoes wedi cyfaddef bod gennym afiechyd, bod angen help arnom; a bod Pŵer allai ein helpu.

Gall y profiadau hyn fod yn help ac yn ysgogiad wrth inni wynebu Cam 5.

Teimlodd llawer ohonom ryddhad wrth inni gwblhau Cam 4, gan feddwl bod y rhan galetaf drosodd, dim ond i sylweddoli fod Cam 5 yn aros amdanom. Dyma pryd y daeth yr hen, gyfarwydd ‘ofn’ i dra-arglwyddiaethu drosom unwaith eto.

Ofnai llawer ohonom y byddai’r ‘person arall’ yn ein barnu neu’n gwrthod gwneud dim byd â ni yn dilyn ein cyfaddefiadau; oedodd eraill ohonom gan na fedrem ymddiried yn llwyr yn y ‘person arall’ i gadw ein cyfrinachau. Poenodd llawer ohonom beth fyddai’r broses yn ei ddatgelu. Efallai y byddai rhywbeth sy’n guddiedig oddi wrthym ni ein hunain yn dod yn berffaith eglur i’r ‘person arall’ – a hwnnw, efallai, yn rhywbeth drwg. Poenodd llawer ohonom am ailgodi hen grachen gan amau a fyddai unrhyw werth yn hynny; ac i lawer ohonom, gan nad oeddem eto wedi  trafod Cam 4 ar lafar, nid oedd ei gynnwys yn hollol real rywsut; roedd elfen o gyfrinachedd yn parhau o’i gwmpas o hyd ac yn ein rhwystro rhag bod yn berffaith onest.

Mae balchder, hefyd, i ryw raddau, wedi bod yn gydymaith rhy barod inni hyd yma, a gall hwnnw sefyll ochr yn ochr ag ofn a’n rhwystro rhag bod yn gwbl onest ac agored â Duw, â ni ein hunain, ac â pherson arall.

Ond mae rhywbeth amgenach na’r ddau elyn cyfarwydd yna yn ein gyrru ’mlaen. Rydym yn adfer, rywsut, er gwaethaf ni ein hunain. A gwyddom yn reddfol fod yr hyn y mae William Johnston yn ei ddweud yn wir:

William Johnston (1925-2005)

‘Pan mae popeth wedi’i ddweud, does dim sy’n debyg i agor ein henaid i rywun arall – i un sy’n derbyn, sy’n caru, sy’n clywed, nad yw’n barnu, sy’n bwydo ’nôl i mi yr hyn sydd yn fy meddwl a ’nghalon, sy’n fy helpu i adnabod llais yr Ysbryd yn fy mywyd.’ Gwyddom y cawn ein rhyddhau o’n poen drwy ei rannu.

Gwyddom hefyd, o adnabod y bobl sydd wedi cymryd y cam hwn, fod y broses bob amser yn arwain at newid. Fe’n trawyd gan eu diffuantrwydd a’u gallu i wneud cysylltiad ag eraill. Nid oeddynt yn siarad amdanynt eu hunain bob amser. Roeddynt yn holi am eraill ac roedd ganddynt wir ddiddordeb mewn clywed yr atebion. A phan ofynnom iddynt sut y dysgon nhw gymaint am greu perthynas â phobl eraill, fe gafwyd yr ateb fod gweithredu Cam 5 wedi bod o gymorth mawr. Os oeddem am ymdebygu iddynt hwy, felly, roedd rhaid i ni fod yn barod i newid ein ffordd arferol o ymddwyn.

Roedd ambell un ohonom yn amau a oeddem wir eisiau hynny. Ar y llaw arall, roedd llawer ohonom yn gwybod fod yn rhaid inni newid, ond yn ofni na fedrem.

Y ddau beth rydym eu hangen i ddechrau gweithredu Cam 5 yw gwroldeb a ffydd yn y broses o adferiad. Os meddwn y ddau rinwedd yma, byddwn yn gallu herio pob ofn a gwneud y cyfaddefiadau y mae’n rhaid i ni eu gwneud yn y cam hwn.

Wynebu ofn

Ffordd dda o ddelio ag ofn yw ei ddefnyddio fel rheswm dros wneud rhywbeth yn hytrach nag fel esgus i beidio. Os oes arnom ofn cyfaddef popeth, yna ymladdwn hynny ag ofn mwy, sef ofn methu adfer. O osgoi cyflawni Cam 5, efallai na lwyddwn i roi’r gorau i yfed (neu beth bynnag yw’r ddibyniaeth).

Gwyddom am lawer sydd, dro ar ôl tro, wedi ceisio cuddio rhai ffeithiau am eu bywydau. Er mwyn osgoi’r profiad annymunol o herio’u ffug-falchder, maen nhw wedi troi at ddulliau rhwyddach. Heb eithriad, bron, maen nhw’n meddwi eto. Dyna sy’n dueddol o ddigwydd pan na chwblhawn y gwaith o roi trefn ar ein bywydau personol. Mynnwn ddal ein gafael ar rai o’n ffyrdd gwaethaf o ymddwyn. Mae’n hawdd ein twyllo’n hunain ein bod wedi gorchfygu ein hunanoldeb a’n balchder a’n hofnau, ond os na allwn adrodd holl hanes ein bywydau wrth rywun arall, yna rydym mewn perygl o fethu cyrraedd ein prif nod, sef adferiad llawn.

Ond pam cyfaddef i Dduw?

Mae arwyddocâd arbennig i’r weithred pan gyfaddefwn union natur ein camweddau o flaen Duw fel yr ydym yn ei ddeall. Mae llawer ohonom yn barod i gael ffydd mewn damcaniaeth sydd heb ei phrofi ac na ellir ei hamddiffyn yn wyddonol. Ond ychydig sydd â digon o ymddiriedaeth i roi’r ffydd honno ar brawf. Fe gofiwch fod y 12 Cam wedi’u seilio ar y rhagdybiaeth na all un pŵer meidrol ein harbed rhag ein halcoholiaeth (neu beth bynnag yw’r ddibyniaeth). Os ydym i gael byw yn rhydd o grafangau’r aflwydd, mae’n rhaid inni ganfod Pŵer mwy na ni ein hunain all ein galluogi i wneud yr hyn na fedrwn ei wneud drosom ein hunain. Dyna holl bwrpas y 12 Cam – ein harwain at y Pŵer hwnnw.

O ganlyniad down i brofi ffordd o fyw lle mae’r ysbrydol yn cyfarfod y byw-bob-dydd, lle mae’r cyffredin yn cyfarfod yr anghyffredin.

Digwydd hyn pan gydnabyddwn bresenoldeb Duw yn y broses o adfer (Cam 3), ac wrth i ni ddatgelu ‘union natur ein camweddau’ i berson arall (Cam 5).

Mae’n deg nodi yma, sut bynnag, mai camgymeriad yw meddwl fod pob adict yn canfod Duw’r Beibl neu’r Corân wrth weithredu’r 12 Cam. Nid ffordd crefydd yw’r unig ffordd at Dduw. Mae rhai’n canfod ‘y Pŵer sy’n fwy na nhw eu hunain’ drwy fynychu capel neu eglwys neu fosg. Mae eraill yn ei ganfod trwy ddefnyddio’r grwpiau, natur, hip-hop, AA ei hun a.y.b., gan ‘weithio’r camau hyn hyd eithaf eu gallu’. I lawer, taith ysbrydol yn hytrach na chrefyddol yw taith adferiad.

Cyfaddef i ni ein hunain

Gall pobl eraill ddweud wrthym fod gennym broblem ac y dylem chwilio am help – ond bydd hynny fel dŵr ar gefn hwyaden. Fydd y cyngor, er yn ddoeth, yn golygu dim hyd nes inni gyfaddef i ni ein hunain fod angen help arnon ni. Dim ond wedyn, ar ôl cyfaddef i waelodion ein heneidiau union natur ein camweddau (Cam 5), ac yna ildio i’r 12 Cam – dim ond wedyn y gallwn ni obeithio rhoi’r gorau i’r cyffur neu’r ymddygiad niweidiol yn gyfan gwbl a datblygu ffordd amgenach o fyw.

Ac i berson arall

Un o broblemau mwyaf yr adict yw ei anallu i wahaniaethu rhwng beth ddylai fod yn gyfrifoldeb iddo ef neu hi a beth ddylai fod yn gyfrifoldeb i eraill. Beiwn ein hunain am drychinebau nad oedd gennym ddim rheolaeth drostynt. Ar y llaw arall, byddwn yn llawn ymwadiad ynglŷn â sut y gwnaethon ni ein niweidio ni’n hunain ac eraill. Gor-ddramateiddiwn broblemau bychain ac anwybyddu problemau mawr y dylem fod yn delio â hwy.

Ond mae rhannu meddyliau â rhywun arall yn beth da oherwydd gall ein gwrandäwr weld yr hyn na fedrwn ei weld drosom ein hunain, a gall ein helpu i wahaniaethu rhwng yr hyn a ddylai neu na ddylai fod yn gyfrifoldeb i ni.  

Dewis y person arall

Mae’n iawn ac yn naturiol i ni feddwl yn ofalus cyn dewis y person neu’r bobl a fydd yn barod i gydweithio’n glòs ac yn gyfrinachol â ni. Fel rheol byddwn yn gofyn i rywun sydd yn adfer i wrando ar ein cyfaddefiadau. Ond, yn aml, trown at feddyg teulu neu unigolyn o’r gymuned ffydd. Fe welwn yn aml fod person o’r fath yn llawn cydymdeimlad, yn medru cadw cyfrinach ac yn gweld a deall ein problem yn gyflym.     Wrth gwrs, fe fyddwn weithiau’n dod ar draws pobl sydd ddim yn medru deall pobl fel ni sy’n gaeth i sylweddau neu ymddygiad niweidiol. Mae’n well osgoi pobl o’r fath. Gallwn ofyn i aelod o’r teulu, wrth gwrs, ond ni ddylem gyfaddef i’n gwragedd neu’n gwŷr na’n rhieni bethau a fyddai’n eu dolurio a’u gwneud yn drist. Yn fwy na dim, dylai’r ‘person arall’ feddu ar dosturi, didwylledd a mewnwelediad (insight) – a gorau oll os gall uniaethu mewn rhyw ffordd neu’i gilydd â’r dioddefwr.

Dyna pam, yn fy marn i, y dylai gweinidogion, offeiriaid a swyddogion eglwysig fodelu’r hyn mae’n ei olygu i fod yn ddynol – bod yn berffaith amherffaith. Rhydd hynny ganiatâd i eraill ddangos eu breuder a mentro dangos eu hunain fel ag y maent, yn dda a gwachul. I bobl y Stafell Fyw, dyna’n bendifaddau yr allwedd i’w calonnau. Tybiaf hefyd mai dyna mae’r rhan fwyaf allan yna yn y byd mawr yn chwilio amdano – clust anfeirniadol i wrando cŵyn.

Ac wedyn?

Erbyn hyn mae gras ar waith yn ein bywydau – a down yn ymwybodol fod Pŵer Duw o’n mewn. Dyma sut yr ysgrifennais i am y profiad o weithredu Cam 5 yn fy hunangofiant, Raslas bach a mawr!

Bu rhannu gydag enaid hoff cytûn, ac o flaen Duw, yn fendith ac yn llesol y diwrnod hwnnw. Pan ddois i allan ar ddiwedd y dydd, ro’n i’n ddyn gwahanol. Teimlwn fod llwythi’r greadigaeth wedi cael eu tynnu oddi ar fy ysgwyddau.

Am ormod o flynyddoedd, ro’n i wedi cael fy sigo dan bwn euogrwydd a chywilydd. Am fethu bod yn fab gweinidog teilwng i ’nhad; am ymddygiad afreolus, meddw ar fy rhan; am siomi pawb; am fod yn frawd gwael; am ddifetha bywyd Meira a bywydau Bethan a Rwth; am yr affêr a’r niwed achosais i’r ferch arall; am fethu galaru marwolaeth fy mam; am niweidio’n hun. Roedd y rhestr yn ddiddiwedd. Yn sydyn, roedden nhw i gyd wedi diflannu. Wrth gwrs, roedd rhaid i mi wneud iawn i bobol ro’n i wedi’u niweidio – allwn i ddim osgoi hynny; fynnwn i ddim osgoi hynny. Ond o ran teimlo cywilydd ac euogrwydd am f’ymddygiad yn y gorffennol, chollis i ddim winc o gwsg wedi hynny, na chael fy mhigo gan fy nghydwybod un waith wedi i mi edifarhau. A’r fath ryddhad! Hwn oedd y profiad ysbrydol go iawn. Duw yn fy mywyd a minnau’n profi maddeuant am fy holl gamweddau. Daeth emyn David Morris i’m meddwl:

‘… Y maglau wedi eu torri,
A’m traed yn gwbl rydd;
Os gwelir fi fel hynny,
Tragwyddol foli a fydd.’

Yn sicr, roedd moliant yn fy nghalon i’r diwrnod hwnnw. Ac mae’n foliant sydd wedi parhau a dwysáu dros y blynyddoedd wrth i mi brofi’r gwir ryddid o gaethiwed y mae maddeuant Duw yn ei gynnig wrth i’m ffydd droi’n sicrwydd.

        [Owen, W., Raslas bach a mawr! Gwasg Gomer, Llandysul (2004), 228–9]

Diweddglo

Er mwyn cwblhau Cam 5 bu’n rhaid i ni fagu hyder, dewrder, hunan-onestrwydd ac ymroddiad. Ond os craffwn yn ofalus, mwy na thebyg y gallwn adnabod teimlad arall sy’n dechrau crynhoi yng nghysgod poen y gorffennol: gobaith. Down i sylweddoli fod yr hyn sy’n dechrau mewn poen yn diweddu mewn llawenydd a thangnefedd.

Y mis nesaf byddwn yn edrych ar Gamau 6 a 7. ‘Y newyddion da yw fy mod wedi cael fy nheimladau ’n ôl. Y newyddion drwg yw fy mod wedi cael fy nheimladau ’n ôl!’

YMATEB
Os hoffech chi ymateb i’r erthygl hon, 
cliciwch YMA i adael sylw.

Gwaelod Pob Gofyn, Pwy Wyf Fi? (Thomas Merton)

Thomas Merton (1915-1968)

Yng nghanol ein bod mae ’na bwynt diddymdra sy heb ei gyffwrdd gan na pechod na ffugio, pwynt o wirionedd pur, pwynt neu sbarc sy’n gwbl eiddo i Dduw, na allwn ni byth ei ddefnyddio; trwy hwn y mae Duw’n defnyddio’n bywydau; ni ellir ei gyrraedd gan ffantasïau ein meddyliau na chreulonderau ein hewyllys ein hunain. Y pwynt diddymdra hwn o dlodi llwyr yw gogoniant pur Duw ynom ni.

Hwn, fel petai, yw enw Duw ynom ni fel ein tlodi, ein dibyniaeth, ein bodolaeth fel meibion a merched. Mae fel diamwnt pur, yn llosgi â llewyrch anweladwy’r nefoedd.

Mae ym mhawb; pe baem yn gallu ei weld, fe welem y biliynau pigau golau’n dod at ei gilydd ac yn llosgi yn wyneb a llewyrch yr haul ac yn peri i bob tywyllwch a chreulondeb mewn bywyd ddiflannu’n llwyr … Does gen i ddim rhaglen ar gyfer hwn. Rhodd ydyw. Ond y mae porth y nefoedd ym mhob man.  (Conjectures of a Guilty Bystander)

Ychwanegir gan Richard Rohr:

Bydd y rhan fwyaf o bobl yn treulio’u bywydau cyfan yn anelu at ffug hunaniaeth, y delweddau o’r hunan yn y meddwl o bwy maen nhw’n credu ydyn nhw, yn hytrach na byw yn y ‘Fi’ cyntaf, sydd eisoes yn dda yn llygaid Duw. Ond y cwbl y medra i ei ‘dalu ’nôl’ i Dduw neu i eraill neu i fi fy hun yw’r un rydw i mewn gwirionedd. Cwbl eglur, cwbl syml. Efallai nad ydyn ni’n awyddus i fynd ’nôl yno am fod hynny’n rhy syml a bron yn rhy naturiol. Mae’n teimlo’n gwbl foel. Dim byd i’m llongyfarch fy hun amdano. Alla i ddim profi bod ynddo i unrhyw werth, llai fyth unrhyw arbenigrwydd. Dacw fi, yn noeth a thlawd. Ar ôl blynyddoedd o gogio a chymryd arnaf,  fe fydd ar y dechrau’n teimlo fel dim byd o gwbl.

Richard Rohr

Ond pan ydyn ni’n ddim byd, rydyn ni mewn safle da i dderbyn popeth gan Dduw. Fel y dywed Merton, dyma ‘ogoniant pur Duw ynom ni’. Os edrychwn ni ar y traddodiadau crefyddol mawr, fe welwn eu bod i gyd yn defnyddio geiriau tebyg i bwyntio yn yr un cyfeiriad. Gair y Ffransisciaid yw tlodi, gair y Carmeliaid yw nada neu ddiddymdra. Bydd y Bwdwiaid yn sôn am wacter, a’r Iesu’n sôn yn y cyntaf o’r gwynfydau am y tlodion yn yr ysbryd.

Gwell gan y Beibl yn gyffredinol siarad mewn delweddau, a’r ddelwedd sylfaenol yw’r anialwch (gair sy’n britho emynau Cymru).

Yn yr anialwch rydyn ni’n wirfoddol yn mynd lle nad oes dim i’n cyffroi ni – dim canmol na chlapio, dim ymateb, dim data newydd. Dywed Iesu wrthym am fynd i mewn i gwpwrdd neu ‘ystafell fewnol’ (Ystafell Ddirgel y Crynwyr yn nofel Marian Eames). Dyna’r fan lle y byddwn ni’n rhoi’r gorau i fyw yn ôl ymateb pobl eraill i ni. Wedyn gallwn ddweud: ‘Nid fi yw’r person ry’ch chi’n credu ydw i. Ac nid fi yw’r person y mae arnoch chi angen i mi fod. Dydw i ddim hyd yn oed y person y mae arna i fy hun angen bod! Rhaid i mi fod yn “ddim byd” er mwyn bod yn agored i bob realiti a realiti newydd.’ Roedd gan Merton gronfa o  hunaniaeth  a dwys fyfyrdod oedd yn caniatáu iddo weld porth y nefoedd ym mhobman, hyd yn oed ar gornel y stryd.

Byddai Zen-feistr yn galw’r gwir hunan hwn yn ‘wyneb oedd gennym cyn ein geni’. Byddai Paul yn ei alw yn ‘bod yng Nghrist, yn guddiedig yn Nuw’ (Colosiaid 3:3). Ti, cyn i Ti wneud dim, na drwg na da; Ti cyn i Ti ystyried pwy wyt Ti. Y meddwl sy’n creu’r hunan ffug, hunan yr ego, yr hunan ansicr. Mae’r meddwl dwysfyfyriol a roddir gan Dduw, ar y llaw arall, yn adnabod yr Hunan o Dduw, yr Hunan o Grist, y Gwir Hunan sy’n deillio o helaethrwydd a diogelwch mewnol dwfn. Fe ddechreuwn gyda dim ond gweld; down i ben tra’n adnabod.

DRWS TAWELWCH:  Rwyt yn byw ynof fi; rydw i’n byw ynot ti.

YMATEB
Os hoffech chi ymateb i’r erthygl hon, 
cliciwch YMA i adael sylw.

Cofio Pantycelyn

Yn ôl at Theomemphus

Pryderi Llwyd Jones

Er bod nifer wedi bod yn hallt eu beirniadaeth na neilltuwyd 2017 fel Blwyddyn Genedlaethol Pantycelyn ar achlysur trichanmlwyddiant ei eni – fel y bu dathlu canmlwyddiant geni Dylan Thomas – fe fu cryn sylw yn y cyfryngau Cymraeg.

Print o’r Pêr Ganiedydd yn y Llyfrgell Genedlaehol (Casgliad y Werin.)

Neilltuodd Radio Cymru chwe rhaglen ar y Sul olaf o Ionawr; bu dwy raglen Caniadaeth y Cysegr; bu DCDC; bu nifer o erthyglau yn y wasg grefyddol; a bu darlithoedd ac ambell gynhadledd hefyd. Ac fe fydd mwy eto. Mewn gwirionedd, nid yw’n syndod nad oedd y sefydliadau sydd yn awyddus i ‘ddenu pobl i Gymru’ (ac a neilltuodd 2017 fel ‘Blwyddyn Chwedlau’, gyda llaw) wedi ystyried Pantycelyn – mewn gwlad sydd wedi hen golli gafael ar ei hetifeddiaeth Gristnogol, pwy yw Pantycelyn?

 ***********************************************

Yn 1977 cyhoeddodd Dafydd Rowlands nofel, Mae Theomemphus yn hen.  Geiriau Kate Roberts yw’r teitl: ‘Mae Theomemphus yn hen o ran oed ond yn newydd o hyd.’ Mae’r nofel yn brawf o hynny, oherwydd nofel gyfoes am bererindod boenus i adnabod yr hunan ydyw. Hyd yn oed yn 1977 fe fyddai cyfartaledd uchel o Gymry Cymraeg wedi deall arwyddocâd y teitl. Erbyn hyn nid yw hynny’n wir, a phrawf o hynny yw i un newyddiadurwr Cymraeg gredu mai teitl y gerdd 6,000 o linellau gan Pantycelyn oedd ‘Mae Theomemphus yn hen’!

Llawysgrifen Williams

Bywyd a marwolaeth Theomemphus yw teitl cerdd Williams, a gyhoeddwyd yn 1764. ‘Ymofynnwr Duw’ yw ystyr Theomemphus, ac ar ei bererindod mae’n cyfarfod â nifer sydd yn awyddus i’w gynghori a’i arwain at Dduw. Yn eu plith mae Boanerges, Schematicus, Philomela, Philomede a llawer mwy. Ond efallai mai Orthocephalus yw’r mwyaf diddorol a’r mwyaf arwyddocaol ohonynt o safbwynt Theomemphus ddoe a heddiw, hen a newydd. O safbwynt yr awdur, Efangelius  yw’r pwysicaf ohonynt, wrth gwrs, ac ar ôl ei glywed ef y mae Theomemphus yn canu:

na ddelo gair o’m genau
yn ddirgel nac ar goedd,
ond am fod Iesu annwyl
yn wastad wrth fy modd.

 ***********************************************

Orthocephalus

 Mae Orthocephalus yn gwneud dau beth.

1. Mae’n wfftio’r rhai sy’n credu mai eu hathrawiaeth hwy sy’n gywir.
2. Mae’n mynnu mai ei athrawiaeth ef, Orthocephalus, sydd yn gywir.

Dyma enghraifft o 1:

Mae eglwys Rufain, frodyr, ers dyddia maith o’r bla’n
chwi wyddoch, wedi colli’r efengyl oll yn lân;
Mae eglwys Groeg tan d’wyllwch ’r hyd conglau’r Myscofi,
er gwadu Eglwys Rufain, nid llawer gwell yw hi.

Mae amryw Galfinistiaid yn mynd i maes o’u lle,
rhy galed maent yn gwasgu’r pwnc ar yr ochr dde,
y maent yn dala’r ethol a’r gwrthod cas yn un
heb gofio llw’ trugaredd a dyngodd Duw ei hun.

 Ac enghraifft o 2:

Orthocephal’ yn flaenaf, yr hwn ddywedai’n llyn,
‘Rhaid credu pynciau cywir, a chrefydd bur yw hyn;
Mae athrawiaethau’r beibl fel gwryd mawr ynghyd
mae’n rhaid eu credu’n union, mae’n rhai eu credu i gyd.’

Dewch yma gylch o gwmpas, a thyma’r unig fan
y cewch eich adeiladu, ac y cewch Dduw i’ch rhan;
chwi ddewch yn hardd Gristnogion, a hynny cyn bod hir,
cans union-gred athrawiaeth sy’n gwneud y praidd yn bur.

(Nid yw Pantycelyn ar ei orau bob amser! Nid barddoni oedd ei fwriad cyntaf, ond dweud stori Theomemphus – ac aeth hwnnw yn Theomemph’ mewn ambell le!)

Fe ddywedodd Pantycelyn mai ‘caru yw credu’. Wrth graffu ar emynau’r Groes, mae rhai Cristnogion am dynnu sylw at yr Iawn a’r ddyled a dalwyd, ond mae eraill am bwysleisio’r fuddugoliaeth, y Christus Victor, y cariad a orchfygodd ddrygioni / Satan a’r tywyllwch. Ond mae mwy o bwyslais ar ryfeddu a charu yr un a groeshoeliwyd, a hynny yn ysbrydoli’r saint i addoli mewn rhyfeddod a chariad, sef prif fwriad Williams wrth gyfansoddi ei emynau. Cân yn y galon (‘y deyrnas yn y galon’) ydyw, ac os yw’r gân honno’n cael ei llesteirio gan ddadleuon athrawiaethol à la Orthocephalus, mae’r addoli yn oeri a distewi. Nid oedd Pantycelyn am greu rhwyg rhwng ‘tân yn y galon’ a ‘goleuni yn y pen’, wrth gwrs, ond fe wyddai mai â’r galon y mae credu. Bu dylanwad ei dröedigaeth yn ugain oed yn ddylanwad oes arno, ac nid oedd angen Orthocephalus i’w atgoffa o beryglon cywirdeb athrawiaeth ar draul y berthynas o garu a rhyfeddu rhwng y Cristion a’i Waredwr. Gan Pantycelyn mae’r amgyffred eang, cyfan o Deyrnas Dduw, ac Iesu yng nghanol y Deyrnas honno. Golwg ar deyrnas Crist oedd teitl y gerdd epig arall a ysgrifennodd.

*****************

Daniel Rowland (1717-1790 ) a Hywel Harris (1714-1743)

Ni ellir meddwl nad oedd Pantycelyn wedi teimlo tristwch a siom wrth gael ei dynnu i ddwy ddadl athrawiaethol. Un oedd y rhwyg ffôl rhwng Harris a Rowland a ataliodd ddatblygiad y diwygiad am gyfnod o dros flwyddyn. Roedd Orthocephalus ar waith! Yn y bôn, athrawiaeth y Drindod oedd y maen tramgwydd wrth i Harris bwysleisio fod Duw ei hun wedi marw ar y groes. Patripasiaeth yw enw’r heresi honno. Roedd y rhwyg yn gwbwl groes i anian Pantycelyn, ond oherwydd y berthynas rhwng y tri diwygiwr roedd yn rhaid ceisio cadw undod y diwygiad. Er iddo, am gyfnod, ddangos cefnogaeth i Rowland, nid oedd yr anghytuno yn fater o dragwyddol bwys iddo ar y pryd. Hawdd credu y byddai Williams wedi ei siomi gyda’r ddau fel ei gilydd. Gwyddai am natur Harris i ‘fod yn ben’; gwyddai am deimladau cymysg Harris oherwydd bod Williams a Rowland wedi cael eu derbyn i’r Eglwys Anglicanaidd – ac iddo ef gael ei wrthod; gwyddai hefyd mor hawdd y gall defnyddio geiriau a delweddau fel fod ‘Duw wedi marw ar y groes’ gael eu dehongli’n llythrennol. Onid oedd Williams hefyd wedi defnyddio ‘gwaed fy Nuw’ yn ei emynau? Mewn geiriau eraill, roedd Williams yn medru deall a chydymdeimlo â Harris – o’r tri diwygiwr, eiddo Williams oedd y ddynoliaeth fawr – ac mae’n amlwg hefyd fod gan Harris feddwl mawr o Williams. Siom i Bantecelyn oedd i Harris neilltuo i Drefeca – ond llawenydd mawr iddo hefyd oedd i Harris ddod yn ôl at ‘ei frodyr yng Nghrist’.

Bu Williams hefyd yng nghanol yr achos trist a arweiniodd at ddiarddel Peter Williams, y gŵr gweithgar a didwyll hwnnw a wnaeth cymaint o waith fel pregethwr ac awdur ac yn arbennig wrth gyhoeddi’r Beibl cyntaf i’w argraffu yng Nghymru. Roedd yn cynnwys ‘Agoriad’ byr i lyfrau’r Beibl, er mwyn goleuo’r darllenwyr. Un frawddeg mewn nodyn eglurhaol ar ddechrau Efengyl Ioan oedd trosedd Peter Williams – ei hersei Orthocephalistaidd. Sabeliaeth oedd yr heresi honno a’r Drindod y pwnc – agwedd o’r un pwnc ag a achosodd y rhwyg rhwng Rowland a Harris a’r pwnc a gondemniodd Servetus, heretig arall, i’r stanc yng Ngenefa Calfin. Mae hanes yr eglwys yn brawf nad oes air terfynol ar y Drindod gan mai iaith addoli, nid iaith athrawiaeth, ydyw yn y Beibl. Mae’r tu hwnt a’r tu draw i’w hathrawiaethu. Nid oedd gan y Methodistiaid gredo sefydlog yn y cyfnod pan oedd cyfraniad yr arweiwnyr cynnar yn dod i ben. Fe ddiarddelwyd Peter Williams yn Sasiwn Llandeilo yn 1791 – ychydig fisoedd cyn marw Pantycelyn ac ychydig fisoedd ar ôl marw Daniel Rowland. (Roedd Harris wedi marw yn 1773 yn 59 oed.) Roedd i Williams ran yn y diarddel, ac er na wnaeth feirniadu Peter Williams yn gyhoeddus ac er iddo apelio arno i dderbyn llais y Sasiwn, yr oedd Williams erbyn hyn, yn wael ac yn fregus, yn dyheu am weld undod o fewn Methodistiaeth a bod yn rhaid gwarchod sylfaen eu cred er mwyn y dyfodol. Ond er iddo (yn Gloria Scripturaum) feirniadu’r rhai oedd yn bygwth ‘egwyddorion iachusol’ y Gair, nid enwodd Peter Williams.

Go brin fod Pantycelyn wedi cael unrhyw foddhad o’r erlid fu ar Peter Williams. Ni allai fod yn hapus gydag agwedd haerllug ac anoddefgar Nathaniel Rowland (mab Daniel Rowland), y pennaf erlidiwr ar Peter Williams. (Roedd Daniel wedi ceryddu Nathaniel yn gyhoeddus, ‘Nat, Nat, ti a gondemniaist dy well.’) Fe ellid mynd â chrib mân drwy weithiau Williams ei hun a gweld nad oedd yntau chwaith yn Drindodwr perffaith. Pwy sydd? Do, fe bwysleisiodd Williams yn ‘Theomemphus’ ac ar hyd ei oes mai iaith y galon yw iaith credu. Yn Orthocephalus, ei rybudd i Theomemphus oedd nad y rhai sy’n mynnu undod athrawiaeth, ond yn cyhoeddi  cariad Duw yn Iesu, sydd yn cyhoeddi’r Newyddion Da. ‘Gwedd dy wyneb, yw fy mywyd yn y byd.’ Nid yw tröedigaeth na diwygiad o angenrheidrwydd yn arwain at uniongrededd ceidwadol digyfaddawd.

************************************

Wrth gofio a diolch am Williams Pantycelyn, efallai fod mynd yn ôl at Theomemphus, ymofynnydd, yn bwysicach na dim yn 2017. Mae Cymru yn llawn o ymofynwyr, ymholwyr ac amheuwyr, ac mae’n syndod mor gyfoes yw’r rhai sy’n ceisio dylanwadu a denu Theomemphus. Mae’n syndod hefyd sut mae crefyddwyr o bob math yn medru bod yn rhwystr i rhai fel Theo druan. Yn aml maent yn arddel crefydd Duw amodol ac athrawiaethol. Mae hynny’n golygu fod yna delerau ac esboniadau anodd i’w deall. Ac y mae hynny ymhell iawn o ymateb y rhyfeddod diddiwedd, diolch diderfyn a chariad diatal Williamsaidd i gariad Duw yn Iesu: ‘Iesu, Iesu, rwyt ti’n ddigon’. Nid dibrisio diwinyddiaeth yw hyn, ond dyrchafu person. Dyna ben draw ymgnawdoliad.

Derec Llwyd Morgan (Llun BBC Cymru)

‘Tybed,’ gofynnodd Derec Llwyd Morgan, wrth ystyried y gefnogaeth a gafodd Peter Williams gan seiadwyr llawr gwlad y diwygiad, oedd yn flin a siomedig fod yr awdurdodau wedi diarddel Peter, ‘mai gwaith yr Arglwydd yn eu calonnau oedd yn cyfrif, nid unrhyw ddiffiniad o’i natur?’ Efallai ei bod yn fendith fod Pantycelyn wedi marw cyn gweld y Methodistiaid, fel canlyniad pob diwygiad arall, yn rhoi gormod o bwyslais ar gywirdeb iaith ac athrawiaeth gywir y Calfinistiaid (chwedl Williams) a oedd i ddilyn oes Pantycelyn.

Fe gofiwch mai ‘Mae’n rhaid eu credu’n union, mae’n rhaid eu credu i gyd’ oedd y geiriau a roddodd Williams, â’i dafod yn ei foch, i Orthocephalus.

Neges mewn ymateb gan Geraint Lloyd:

Dwedodd C. S. Lewis unwaith fod astudiaethau o Hamlet yn aml yn dweud mwy am y beirniaid nag am arwr Shakespeare, ac efallai y gellid dweud rhywbeth tebyg am ymdriniaeth Pryderi â Theomemphus. Mae trafferthion Pryderi gydag athrawiaethau traddodiadol Cristnogaeth yn hysbys i bawb, ond mae ei ddarllen yn priodoli’r un petruster i ddiwinydd mwyaf to cyntaf y Diwygiad Methodistaidd yng Nghymru yn creu syndod, a dweud y lleiaf. Dyfynna Orthocephalus i wneud ei bwynt. Fodd bynnag, ai dyna’r lle gorau i ddechrau? Beth yrrodd Theomemphus i geisio cysur gan y pregethwr hwn yn y lle cyntaf? Pregethu Boanerges, a  hwnnw’n bregethu athrawiaethol ar natur ysbrydol pechod:

‘Darllenwch eiriau’r Iesu ddaeth i egluro’r gwir,
Cewch weled mai ysbrydol yw’r gyfraith, ac mai pur;
Ysbrydol yw’r llythyren sy’n haeddu parch a braw,
Llythyren hollta’r creigydd yn ddarnau’r dydd a ddaw.

Ar ôl cael ei siomi gan wahanol bregethwyr ac Orthocephalus, caiff Theomemphus ryddhad o’r diwedd o dan bregethu Efangelius, sy’n llawer mwy na galwad emosiynol heb unrhyw gynnwys diwinyddol:

‘Newyddion o lawenydd orchmynnwyd roi ar led,
Cas gwynfyd ar ôl gwynfyd fydd fyth i’r sawl a’u cred;
Newyddion rhad i ddynion, i Dduw newyddion drud,
Myfyrdod gen y Duwdod cyn gosod seilfaen byd.

‘Disgwyliad patriarchiaid o’r diwedd ddaeth i ben,
Y mwyaf bwnc o’r arfaeth dragwyddol uwch y nen;
Fe brynwyd dyn syrthiedig ag anfesurol bris,
Gwaed calon Duw ei hunan, – ‘wasanaethai dim yn is

‘Mae’r addfwyn Oen fu farw ers tro ar Seion fryn
Trwy’r Eglwys fawr Gatholig ‘n awr am egluro hyn,
Fod ynddo fe gyfiawnder, doethineb mawr, a grym
Nas tâl i’r nef nac uffern byth i’w wrthsefyll ddim.

O’r ychydig ddyfyniadau hyn, daw’n amlwg nad diwinyddiaeth yw’r broblem yn Theomemphus ond math o ddiwinyddiaeth, neu yn hytrach math o ddiwinydda nad oedd ond yn porthi balchder y rhai a gymerai ran ynddo, ac nad oedd yn galw ar neb i ddod yn eu hangen at Grist i gael iachâd. Mae’r nodyn hwn i’w glywed yn glir yn nhraethu Orthocephalus:

‘Ni chaiff articlau Lloeger eu credu genny’n lân,
Na rhai wnawd yn Genefa ryw flwyddau maith o’r blân;
Er pured Eglwys Sgotland, nid purdeb yw hi ‘gyd,
Ni phinna’ i ddim o’m crefydd ar lawes neb o’r byd.

Myfi sydd yn pregethu’r athrawiaeth olau ryw
A’ch gwna chi fyth yn hapus, a’ch gwna chi fyth yn fyw;
Does unrhyw gyfeiliornad a gylwad ar y don
Yn ddirgel, neu yn amlwg o fewn terfynau hon.

Hwn oedd y pregethu cecrus, cynhennus a glywodd William Williams yng nghynulleidfa ymneilltuol Cefnarthen lle’i magwyd ef, ac mae’r rhybudd rhag gorddeallusrwydd ac ymchwyddo yn un pwysig i bawb. Yn wir un o wersi annisgwyl y wefan hon i mi yw bod balchder ysbrydol yn broblem sy’n croesi’r ffiniau diwinyddol (nid oes ond angen newid enwau’r awduron a’r athrawiaethau).

I Pryderi, gyda chefnogaeth Derec Llwyd Morgan fe ymddengys, mae achos Peter Williams ac ymlyniad y  bobl wrtho yn dangos nad mudiad athrawiaethol oedd Methodistiaeth gynnar, ond bod y galon yn drech na’r meddwl, a’r galon yn credu heb y meddwl bron. Unwaith eto, rwy’n credu bod y dadansoddiad hwn yn colli rhywbeth pwysig. Nid oedd Methodistiaeth yn fudiad di-athrawiaeth ond roedd pwyslais athrawiaethol y mudiad ar waith yr achub a digonolrwydd Iesu Grist yn Waredwr dwyfol. Yn hyn o beth roedd Peter Williams a’r arweinwyr Methodistaidd eraill yn gytûn. Roedd y pwyslais hwn hefyd yn adleisio un y Diwygiad Protestannaidd. Gwahaniaethent ar athrawiaeth y Drindod ond roedd y pwnc hwn wedi cael llawer mwy o sylw yn y Dwyrain. Rhan o athrylith Calfin oedd cyfuno canfyddiadau Trindodaidd y Dwyrain a ffocws y Gorllewin ar waith yr iachawdwriaeth ond ychydig iawn sydd wedi llwyddo i’w ddilyn mewn gwirionedd.

Diolch am yr ysgogiad i feddwl am y pethau hyn, a gobeithio y bydd yr ymateb hwn o ryw gymorth, er fy mod i’n amau hynny rywsut.

Cofion gorau,

Geraint Lloyd

Ateb Pryderi Llwyd Jones:

Diolch i Geraint Lloyd am ei ymateb i’r erthygl  Yn ôl at Theomemphus, a diolch iddo hefyd  am ymateb i wefan C21 ac anfon sylwadau adeiladol a chwrtais pob amser. Dyna ran o bwrpas y wefan, wrth gwrs, ond mae’n ymddangos mai anwybyddu’r wefan a wna’r mwyafrif gan gredu nad yw’n werth darllen sylwadau y ‘bobl ryddfrydol’ ma sydd wedi gwneud cymaint o ddrwg i’r dystiolaeth Gristnogol’.

Er bod Geraint yn dweud fod ‘athrawiaethau traddodiadol Cristnogaeth’ yn creu trafferthion i mi, nid dyna’r gwir. Pan fo’r athrawiaethau hynny yn dod yn derfynol a’r iaith yn ddigyfnewid sy’n achosi trafferthion i mi, fel y mae wedi achosi trafferthion i’r eglwys ar hyd y canrifoedd. Soniodd y bardd George Mackay Brown am y Gair yn dod yn gnawd, ond bod rhai Cristnogion yn mynnu ei droi yn ôl yn eiriau eto.

Mae’r Drindod yn enghraifft dda o hynny. Nid  yw’n anodd credu nad oedd Pantycelyn yn teimlo tristwch mawr wrth weld y rhwyg rhwng Harris a Rowlands a’r diarddel ar Peter Williams. Roedd Williams, wrth gwrs, yn uniongred – roedd yn uniongred fel eglwyswr – ond roedd yn gwybod hefyd fod llawer mwy nag uniongrededd yn ei dröedigaeth. Fe fyddai Harris a Rowland yn cytuno â hynny. Ac fe fyddai Geraint hefyd. O ail ddarllen Theomemphus yn ddiweddar, onid dyna yw neges fawr y gerdd, sef bod Efangeliws wedi cyhoeddi neges aruthrol fwy nag athrawiaethau? Mae’n  hen neges: nid yw uniongrededd athrawiaeth (a dyfynnu’r gerdd eto)  ‘yn gwneud y praidd yn bur.’

Nid oeddwn yn awgrymu fod ‘y galon yn drech na’r meddwl’, fel y dywed Geraint, chwaith. “Nid oedd am greu rhwyg rhwng ‘tân yn y galon’ a ‘golau yn y pen’” oedd y frawddeg. Roedd y ‘golau yn y pen’ yn ganolog iddo, fel y dengys ei waith mawr Pantheologia a’i bwyslais canolog drwy’r seiadau ar feithrin a hyfforddi. Ond iaith gras a chariad yw dweud, fel Williams, mai â’r galon y mae credu. Unwaith eto, nid dibrisio athrawiaeth yw hyn, ond dyrchafu Iesu a groesodd ffiniau crefyddol a diwinyddol ei ddydd. Roedd yn heretic.

Nid wyf yn siŵr beth i’w wneud o gyfeiriad Geraint  at ‘falchder ysbrydol’ mewn cysylltiad â C21, ond fe wn ei fod braidd yn annheg yn ei gyfeiriad at Derec Llwyd Morgan. Gofyn cwestiwn mae Derec ac, fel hanesydd sydd wedi gwneud astudiaeth fanwl a byw iawn  o’r diwygiad, mae ganddo pob hawl i wneud hynny. Wrth sôn am gefnogaeth seiadwyr lawr gwlad i Peter Williams pan oedd yn cael ei groesholi ac yna ei ddiarddel  am gymal  mewn un frawddeg o’i esboniad byr : ‘Tybed mai gwaith yr Arglwydd yn eu calonnau oedd yn cyfrif, nid unrhyw ddiffiniad o’i natur?’ Fe allaf gofio am un gwerinwr diwylliedig, meddyliwr treiddgar  ac addolwr ffyddlon na fyddai yn medru cadw’r dagrau yn ôl pob amser y byddai sôn am Iesu yn cael ei groeshoelio neu wrth ganu (er nad oedd fawr o ganwr) “O Fab y dyn, eneinioig Duw.”  Ni  fyddai  lle iddo gyda’r uniongred.  Roedd ganddo feddwl mawr o Pantycelyn. Ac mae gen i deimlad y byddai Pantycelyn wedi ei groesawu i’w seiat, ac wrth ei fodd ei fod yn canu ei emynau ym moliant yr Eglwys ar y ddaear.

YMATEB
Os hoffech chi ymateb i’r erthygl hon, 
cliciwch YMA i adael sylw.

Athronyddu am Gymru

Enid R. Morgan yn holi Huw Williams

Bu sefydlu’r Coleg Cymraeg Cenedlaethol yn bwnc dyheu a gobaith, ac yn gynnyrch gwaith caled. Rydyn ni’n dechrau clywed lleisiau ifanc newydd yn siarad gydag awdurdod a rhugledd am bynciau pwysig a diddorol sy’n destun eu hymchwil.

Testun llawenydd i lawer oedd llwyddiant Meredydd Evans yn sicrhau y byddai darlithyddiaeth mewn athroniaeth yn rhan o ddarpariaeth y coleg newydd. Yn ystod yr haf eleni daeth un o ffrwythau’r penodiad i’r amlwg y tu hwnt i’r byd academaidd wrth i Wasg Prifysgol Cymru gyhoeddi Credoau’r Cymru gan Huw L. Williams, y darlithydd cyntaf mewn athroniaeth yn y Coleg Cymraeg Cenedlaethol.

Mae yna droddodiad anrhydeddus iawn o Gymry yn y byd academaidd yn ei gweld yn ddyletswydd i gyfrannu i wybodaeth cylch ehangach na’r brifysgol ac i ddarparu dysg sy’n cyfrannu i’r hyn a alwodd Dr Huw Rees yn ‘gyhoeddfa’ – byd y bywyd cyhoeddus. Mewn gwlad sy’n enbyd o anwybodus o’i hanes ei hun ac o’r tebygrwydd a’r gwahaniaeth rhwng y byd Cymraeg a’r meddwl Seisnig neu Ewropeaidd, y mae hyn yn beth eithriadol o bwysig.

Mae Huw Williams wedi ysgrifennu casgliad o ymddiddanion cwbl ddychmygol i gyfleu ei ddehongliad ef o feddylfryd nifer o Gymry sydd wedi bod yn bwysig yn ein hanes. Dim ond un – Dr Richard Price – y gellid ei alw’n athronydd yn ystyr ffurfiol academaidd y gair (er nad oedd ef yn academydd ei hun, ond yn hytrach yn weinidog Undodaidd yn Llundain), ond yr oedd yn rhan o brif ffrwd meddylfryd radical ei gyfnod.

Huw Williams

Dilynir pob un ymddiddan Socrataidd gan drafodaeth o’r cefndir a’r syniadaeth ehangach. Yn y dull hwn cyflwynir i ni ddarluniau bywiog iawn o arwyr (ac un arwres) allweddol yn ein hanes. O Morgan (Pelagius) i Raymond Williams, o Hywel Dda i Robert Owen, o Owain Glyndŵr i Augusta Hall, Arglwyddes Llanofer, ynghyd â Michael D. Jones, Aneurin Bevan, Henry Richard, J. R. Jones a David Davies, y diwydiannwr.

Yn y diolchiadau ar ddechrau’r gyfrol mae cymaint o enwau’n cael eu crybwyll fel nad oes neb ar ôl i ysgrifennu adolygiad awdurdodol ar y gyfrol! Felly, yn lle adolygiad, dyma gyfle i holi’r awdur.

BETH OEDD ‘CREDOAU’R CYMRY’?

     Holi Huw Williams, Darlithydd mewn Athroniaeth,

  Y Coleg Cymraeg, Prifysgol Caerdydd

O ddiffyg hen brifysgolion yng Nghymru, fel y pedair yn yr Alban, a dwy yn Lloegr, ni fu modd i Gymru fagu athronwyr academaidd tan yr ugeinfed ganrif. Beth felly yw amcan sylfaenol y gyfrol Credoau’r Cymry?

Mae fy ymateb i’r cwestiwn yn dibynnu ar beth sydd ar fy meddwl pan mae’n cael ei ofyn! Ac eto’n sylfaenol, hybu athroniaeth Gymraeg a’i phoblogeiddio oedd wrth wraidd y gyfrol. Nid yw Cymru’n unigryw, yn yr ystyr bod athroniaeth yn gyffredinol yn cael ei hystyried yn bwnc astrus. Mae rhai mathau o athroniaeth (ymhlith yr amryw athroniaethau sy’n bod) wedi rhoi sail i’r rhagdybiaeth ei fod yn bwnc haniaethol, anodd, nad yw’n ymwneud â bywyd bob dydd. Mae’n bosib ei fod yn fwy o her yma yng Nghymru am nad oes gennym draddodiad cryf ein hunain nac athronwyr o Gymry i gyfeirio atynt a’u trafod.

Ond er mwyn osgoi’r rhwystrau hyn, rwy’n pwysleisio bod modd dehongli athroniaeth mewn ffordd sy’n llawer mwy ymarferol na phwnc nad yw’n digwydd ac eithrio o fewn waliau’r brifysgol. Mae syniadau a myfyrdodau athronyddol yn rhan annatod o’r clytwaith o syniadau sydd yn gefndir i’n bywydau bob dydd, yn ogystal â’n bywydau deallusol.

Cerflun Owain Glyndŵr yn Neuadd y Ddinas, Caerdydd

A dechrau o’r safbwynt yma, mae rhywun yn gallu edrych ar ffigyrau adnabyddus ein hanes, fel Glyndŵr, Henry Richard ac Aneurin Bevan, ac ystyried eu syniadau nhw o safbwynt eu cynnwys athronyddol, ochr yn ochr ag athronwyr ‘go iawn’ megis Richard Price a J. R. Jones. Wrth fynd ati i athronyddu yn y modd yma, cawn fodd i fynd ar drywydd amcanion eraill, megis awgrymu’r angen am fwy o drafod ynghylch ein hanes deallusol er mwyn deall ein gwerthoedd fel cenedl, a gofyn y cwestiwn a oes gennym draddodiad deallusol unigryw?

Rydych chi’n nodi bod egni deallusol y Cymry wedi mynd i fyd diwinyddiaeth yn y colegau enwadol. Ond eto, Adran Athroniaeth Prifysgol Cymru sydd wedi llwyddo i sicrhau darlithyddiaeth drwy’r Gymraeg yn y Coleg Cymraeg. Oes eglurhad am hynny?

Rwy’n siŵr fod yna sawl person fyddai’n llawer mwy cymwys na fi i sôn am ddiwinyddiaeth, ond rwy’n credu ei bod yn rhesymol awgrymu bod amlygrwydd diwinyddiaeth yng Nghymru yn adlewyrchu nid yn unig y diffyg prifysgolion (ac felly gwendid pwnc fel athroniaeth) ond yn ogystal rymuster ein hetifeddiaeth Gristnogol. Hynny yw, mewn gwlad a oedd mor grefyddol, mae’n siŵr mai peth naturiol ac iach oedd yr ymwneud deallusol helaeth yna.

Fodd bynnag, mae’r byd yn newid, ac roedd sefydliadau a oedd unwaith yn sefyll ar eu traed eu hunain wedi ei ffeindio hi’n anos i wneud hynny – ac efallai fod y traddodiad hwnnw wedi gadael mwy o fwlch yn ein prifysgolion o safbwynt diwinyddiaeth. Wedi dweud hynny, mae mwy o ddiwinyddion Cymraeg proffesiynol nag sydd o athronwyr! A dylid ystyried llwyddiant Adran Athronyddol Urdd Graddedigion Prifysgol Cymru yn sicrhau swydd yn erbyn cefnlen sydd yn llawer mwy bregus mewn un ystyr: mai dyma oedd yr unig obaith oedd ar ôl o safbwynt cynnal athroniaeth Gymraeg oherwydd y gwendid hanesyddol a’r duedd dros y 30 mlynedd diwethaf o weld adrannau Athroniaeth yn cau a chrebachu yng Nghymru.

Dewi Z Phillips (1934-2006)

Mae datblygiadau diweddar o safbwynt y cwricwlwm astudiaethau crefydd mewn ysgolion yn codi cwestiynau heriol yn y cyswllt yma, am fod elfen athronyddol swmpus yn perthyn iddo bellach – am resymau gwleidyddol (cyfeiliornus, yn fy marn i) nad oes lle imi fynd ar eu hôl yn y fan hon. Mewn gwirionedd, mae cywasgu crefydd ac athroniaeth fel hyn yn un maes astudiaeth mewn ysgolion yn amddifadu’r ddau o statws, ond efallai fod yna ffordd o fanteisio ar y sefyllfa er lles cyffredinol. Wedi’r cwbl, ganrifoedd yn ôl, ni fyddai’r meddylwyr mawr wedi gweld gwahaniaeth amlwg rhwng crefydd ac athroniaeth, ac mae athronwyr Cymreig fel Richard Price, Henry Jones, J. R. Jones, Dewi Z. Phillips a John Heywood Thomas wedi ymdrin â’r ddau gyda’i gilydd.

John Heywood Thomas

Yn wir, mae’n bosib mai’r ffordd orau o gynnal diddordeb yn y ddau faes academaidd yw drwy beidio â mynnu rhyw fath o arwahanrwydd ond yn hytrach magu cyd-ddibyniaeth. Un o’r pethau a ddaeth yn amlwg imi wrth ysgrifennu Credoau’r Cymry (sy’n ymwneud bron cymaint â chrefydd ag athroniaeth) oedd nad oes modd deall nifer o gysyniadau ‘gwleidyddol’ heb ichi gael rhyw fath o afael ar y syniadau diwinyddol sydd y tu ôl iddynt. Er enghraifft, nid oes modd deall y gwahaniaeth yn athroniaethau heddwch Henry Richard a David Davies, yn fy marn i, oni bai eich bod chi’n deall eu safbwyntiau diwinyddol gwahanol.

Ydych chi’n fwriadol yn creu ‘llinyn aur Cymreig’ rhwng Pelagius, Hywel Dda, Owain Glyndŵr, Robert Owen a Michael D. Jones, neu ydych chi’n casglu tystiolaeth i fod yn sail i’r fath ddamcaniaeth?

Dyma gwestiwn dyrys, ac efallai un y byddai’n well gen i ei osgoi! Rydw i’n mynd ati i drafod rhai o’r themâu sy’n codi yn y llyfr mewn modd ‘rhydd’ a ‘dyfaliadol’.

Michael D. Jones (1822-1898)

Roedd y syniad o ryw fath o ‘linyn aur’ wedi amlygu ei hunan wrth imi addysgu’r modiwl yn y brifysgol (y gwaith addysgu yma oedd yn gynsail i’r gyfrol). Yr addysg oedd yn arwain yr ymchwil yn hytrach na’r ymadrodd hoff a glywch drwy’r amser yn y brifysgol, sef ‘research-led teaching’. Wrth ddechrau gyda diwinyddiaeth Pelagius, a’r syniadau y byddem heddiw yn eu hadnabod fel rhai rhyddfrydol, fel ewyllys rydd, hunanbenderfyniad a’r gallu i geisio ymgyrraedd at berffeithrwydd, daeth yn amlwg imi fod pob un o’r ffigyrau dan sylw yn cynnig syniadau a safbwynt uchelgeisiol, delfrydol – yn wir, iwtopaidd yn aml iawn.

Nid wyf am fod mor hy ag awgrymu fy mod yn casglu tystiolaeth sy’n profi bod yna draddodiad deallusol hanesyddol sydd wedi goroesi o un oes i’r llall ymysg y Cymry, sydd wedi sicrhau syniadaeth ddyrchafedig o’r fath. Ac eto, rwy’n credu bod yna werth mewn tynnu sylw at y cysylltiadau yma a ‘chreu’ rhyw fath o linyn cyswllt er mwyn i’r darllenydd ei ystyried, er mwyn sbarduno trafodaeth, ac er mwyn codi’r cwestiwn.

Pennar Davies (1911-1996)

Rwyf yn mentro cynnig damcaniaeth, yn fwy na dim: bod lle i feddwl bod yna draddodiad deallusol Cymreig neilltuol, a’r elfen iwtopaidd yn ei nodweddu. Gellir wfftio hyn, wrth gwrs, ond ar y llaw arall gall sbarduno eraill i gynnig syniadau ac ymateb. Gall gynnig her i wrthbrofi neu ategu’r ddamcaniaeth drwy edrych yn fwy penodol ar ddatblygiadau deallusol Cymru; rwy’n dwyn Pennar Davies i mewn i’r drafodaeth fel rhywun sy’n awgrymu rhywfaint o dystiolaeth, yn ei honiad bod modd adnabod olion Pelagaidd yn ein llenyddiaeth ganoloesol.

Wnewch chi ymhelaethu ar yr awgrym eich bod yn gobeithio cyfoethogi’r broses o feithrin egin wladwriaeth yn y gyhoeddfa (public sphere)?

Un o’r heriau mwyaf sydd yn ein hwynebu ni fel cenedl wleidyddol yw diffyg cyhoeddfa. Yn fras dyma’r sffêr lle mae trafodaeth, dadlau a meddwl cymdeithasol yn digwydd, yn troi o gwmpas ein syniadau a’r heriau gwleidyddol. Yn ddelfrydol, yn y gyhoeddfa hon y dylid creu barn gyhoeddus a llywio’r hyn mae gwleidyddion yn ei wneud. Yn wir, byddai rhai’n honni nad oes dyfodol go iawn i unrhyw gyfundrefn wleidyddol ddemocrataidd heb y gyhoeddfa, oherwydd bod trefn o’r fath yn dibynnu cymaint ar y syniadau a’r gwerthoedd sy’n codi o’r gweithgarwch yma.

Ein diffyg mwyaf, wrth gwrs, yw papurau newydd cenedlaethol (a’r gwefannau sy’n gysylltiedig â nhw y dyddiau hyn). Cyfryngau digon bregus a thenau eu cynnwys sydd gennym ond mae’r rhain yn chwarae rhan allweddol mewn cynnal ymwybod cenedlaethol gwleidyddol. Os ystyriwn bod Cymru yn egin wladwriaeth (nid pawb sydd yn gwneud hynny o bell ffordd, wrth gwrs), rhaid inni roi’r un sylw i’r gyhoeddfa ag i’r sefydliadau gwleidyddol eu hunain.

O’m safbwynt i fel athronydd, yr hyn sydd o ddiddordeb yn bennaf yw’r syniadau, y gwerthoedd, a’r rhinweddau sydd yn nodweddu ac yn creu cynsail i’r gyhoeddfa honno. Mae’n deg imi honni bod yna ryw syniadau digon annelwig gennym o’r Cymry fel cenedl sydd wedi tueddu tuag at wleidyddiaeth radical, heddychiaeth efallai, rhyngwladoldeb (tan fis Mehefin o leiaf) a gwerthfawrogiad o iaith, diwylliant a chymuned. Mater o ymwybyddiaeth yw hwn ond mae’n golygu ystyried ambell ffigwr hanesyddol hefyd. Rwyf i felly’n ystyried y llyfr fel ymgais i geisio datgelu a rhoi cyfrif gweddol systematig a thrwyadl o syniadau’r bobl yma sydd yn llechu yn yr ymwybod cyhoeddus.

Helen Mary Jones

Yn y bôn, os ydym am saernïo cenedl Gymreig ar ffurf ddatganoledig neu annibynnol, mae angen inni gael rhyw syniad o’r gwerthoedd yna sydd bwysicaf inni er mwyn gosod cyfeiriad i ni ein hunain a chynnig gweledigaeth i anelu ati o safbwynt polisïau. Nid siarad gwag yw hyn chwaith; yng nghynhadledd y North American Association for the Study of Welsh Culture and History yr haf diwethaf roeddwn wrth fy modd yn clywed Helen Mary Jones yn trafod sut yr oedd hi a’r sawl oedd wedi gweithio ar ddeddf plant Cymru yn gweld eu hamcanion o fewn y traddodiad ehangach, hanesyddol, Cymreig sy’n mynd yn ôl i gyfraith Hywel. Gresyn nad oes mwy o wleidyddion yn meddwl fel hyn yn y Cynulliad erbyn hyn; mae cael rhyw fath o afael ar y syniadau yma’n talu’r ffordd pan mae cwestiynau mawr, tyngedfennol yn codi – fel refferendwm yr UE, wrth gwrs. I mi, mater o Gymru yn colli ar ei hunan oedd y digwyddiad hwnnw, a’r gyhoeddfa wedi’i boddi mewn syniadau a disgwrs asgell-dde, Seisnig, a’n traddodiadau a’n syniadau ni yn cael eu colli ynghanol yr ynfydrwydd.

Dywedwch eich bod yn anelu at ystyried ‘pynciau cyfarwydd trwy lygaid anghyfarwydd’ a ‘trwytho ein presennol fel rhan o wareiddiad ehangach’. Mae ‘myth’ hanesyddol wedi bod yn bwysig ac mae pleidiau gwleidyddol a diwinyddol yn meithrin eu mythau. Mae haneswyr diweddar wedi datgelu bod angen Harri VIII am arian cyn bwysiced â’i awydd am wraig i eni etifedd, a’r ddau cyn bwysiced, os nad pwysicach, â’r dadleuon diwinyddol. Fe lyncodd Prydain i gyd y propaganda Tuduraidd. Oes lle i haneswyr ac athronwyr gyda’i gilydd ymchwilio i rai o’n hoff fythau fel cenedl? Ydi hi’n ddyletswydd academaidd i adolygu ein dehongliad o’n hanes?

A bod yn gwbl onest, rwy’n credu i’r gwrthwyneb – mai tuedd nifer o academyddion, llawn cymaint ag ymchwilio i fythau, yw eu creu nhw drwy eu dehongliadau, ac yn hynny o beth mae’n ofynnol fod y sawl sy’n darllen a dehongli eu gwaith yn gwneud hynny mewn modd beirniadol, ymchwilgar. Yn wir, mae’n ddyletswydd arnyn nhw i beidio â derbyn yn ddigwestiwn yr hyn maent yn ei ddarllen. Oblegid, os yw academydd yn honni ei fod ef, neu hi, yn chwalu rhyw fyth neu’n dryllio rhyw ddelw, yn aml mae’n cynnig ei syniadau ei hunan yn eu lle.

Gwyddom yng Nghymru, yng nghyswllt yr iaith, pa mor bwerus a dinistriol mae rhai mythau a syniadau’n gallu bod, ac yn hynny o beth mae wastad yn bwysig holi beth yw cymhelliad yr awdur a beth yw ei amcan. Nid bod hynny o reidrwydd yn tanseilio’i gyfraniad – bydd yr academyddion gorau yn gallu dwyn perswâd arnoch chi, mwy na thebyg oherwydd bod y syniadau maent yn eu cynnig yn adlewyrchu dehongliad gwreiddiol, diddorol sydd yn cynnig rhyw fath o wirionedd.

Ceisio cyfrannu dehongliad adeiladol o’n hanes deallusol ydw i, yn y gobaith o hyrwyddo’r syniad bod gennym ein traddodiad ein hunain y gellir ei ddefnyddio ar gyfer llywio ein trafodaethau cyhoeddus a gwleidyddol. Rwy’n agored ynglŷn â hynny, ac efallai nad wyf wedi gwneud gwaith digon da ohono, sy’n ddigon teg. Ond os oes rhai’n ceisio tanseilio’r ymgais yn llwyr, mae yna le i feddwl am eu cymhellion hwythau hefyd!

Mae’r cwestiynau hyn yn codi pwyntiau o’ch pennod agoriadol gyfoethog. Yno dywedwch eich bod am gynnig dadansoddiad athronyddol o syniadau sy’n rhan o’r trafodaethau a’r honiadau cyhoeddus ac i ‘ennyn chwilfrydedd a thrafodaethau ar bynciau hanesion sy’n ganolog i’n diwylliant’.

Nid wyf yn gobeithio am ryw lawer felly! Mae’r gobaith hwnnw’n gysylltiedig â’r hyn rwy’n ei drafod uchod o safbwynt cyfoethogi’r gyhoeddfa, ac un o’r rhesymau pam y mae’r llyfr yn y ffurf y mae (gyda sgyrsiau dychmygol) yw er mwyn ceisio gwneud y drafodaeth a’r cysyniadau mor apelgar a hygyrch â phosib. Fy ngobaith yw y bydd y darllenwyr arferol, yn enwedig y rhai ifanc, myfyrwyr yn y 6ed dosbarth, efallai, yn gallu codi’r llyfr, darllen rhyw ychydig a thrwy hynny sylweddoli nad oes gofyn bod yn athronydd nac yn academydd i ddeall a gwerthfawrogi’r syniadau yna sydd yn gynsail i’n bywyd cyfunol.

Oes yna gyfrol arall ar y gweill – i ba gyfeiriad yr ewch chi nawr?

Rwyf yn ffodus i gael dilyn yn ôl traed Richard Wyn Jones a Simon Brooks, a chyfrannu at y gyfres wych, Syniadau, gan Wasg y Brifysgol, dan olygyddiaeth Daniel Williams. Y bwriad cyffredinol yw datblygu rhai o’r syniadau rwy’n cyffwrdd â hwy yn Credoau’r Cymry ynghylch datblygiad ein traddodiad deallusol, gan ddatblygu’r llinyn aur hwnnw rwy’n damcaniaethu yn ei gylch. Rhaid cyfaddef bod natur amserol y gyfrol yn fy meddwl i fy hun wedi dwysáu ers y refferendwm, oherwydd fel y dywedais, roedd hon yn rhyw fath o weithred o hunanymwadu o safbwynt ein hanes a’n gwerthoedd, boed hynny o safbwynt cenedlaetholgar neu sosialaidd.

J.R.Jones (1911-1970)

Ar un gwastad felly, rwy’n siŵr y bydd y llyfr yn ymgais i fynd i’r afael â symbolaeth y digwyddiad hwnnw, gan ofyn i ba raddau y mae’n datguddio dirywiad yn ein traddodiad deallusol neilltuol, a beth y gallwn ei wneud er mwyn ei adennill a’i ddiogelu at y dyfodol. Ar hyn o bryd rwy’n chwarae â’r syniad o deitl sydd yn dwyn i gof waith gan J. R Jones, fel ‘Yr Argyfwng Prinder Ysbryd’; ond cawn weld ai hwnnw fydd y teitl ar y clawr yn y pen draw!

YMATEB
Os hoffech chi ymateb i’r erthygl hon, 
cliciwch YMA i adael sylw.

Paul Ricœur

Jean Paul Gustave Ricœur (1913-2005)

Rhaid i ni ddeall er mwyn credu, ond rhaid i ni gredu er mwyn deall.

 Paul  Ricœur, The symbolism of evil  (1967, t. 351)

Jean Vanier:

Jean Vanier

Y llynedd gofynnodd un o’r cynorthwywyr ifanc, sy’ heb unrhyw ffydd grefyddol, ac sy’n byw yn L’Arche, ‘Beth yw’r busnes Garawys yma?’

Atebais mai dyma’r amser pan fyddwn ni’n meddwl am yr holl bobl dlawd ac ifanc yn y byd, y ffoaduriaid a’r hen, y carcharorion a’r rhai sy’n gaeth i gyffuriau ac alcohol. Mae’n amser i ymaflyd yn y gwahanfuriau rhyngom ni a’n gilydd. ‘Dyna syniad da’ meddai.

Jean Vanier, sylfaenydd mudiad L’Arche mewn rhagymadrodd i gyfrol Garawys Archesgob Caergaint, Justin Welby Dethroning Mammon (Bloomsbury – £9.99)

YMATEB
Os hoffech chi ymateb i’r erthygl hon, 
cliciwch YMA i adael sylw.

Ysbeilio’r Dyn Cryf

Enid R. Morgan

‘Make America Great Again’ oedd slogan mudiad Donald Trump a’i giwed wrth iddo gelwydda’i ffordd i fod yn Arlywydd. Peth arswydus yw gweld gwlad â chymaint o adnoddau yn byw mewn cwmwl o hiraeth am y tybiwyd a fu. Gwelsom yr un broses ym Mhrydain a’r un meddylfryd yn ymgyrchoedd UKIP. Hiraeth am gyfnod pan oedd rhyw Ni go niwlog ond hunandybus yn meddu cyfoeth, awdurdod, annibyniaeth a grym i reoli dros eraill llai cryf.

Does dim angen mynd ymhell yn ôl i ddod ar draws slogan Americanaidd arall a ddefnyddiwyd i’r un perwyl yn union gan Ronald Reagan wrth iddo ymgyrchu am ail dymor fel arlywydd.

Ronald Reagan

Y fersiwn yr adeg honno oedd, ‘America is back again, and walking tall’.

Ym Mhrydain mae’r un meddylfryd o Brydain yn bocsio ‘mewn dosbarth uwch na’i phwysau’ yn dra chyffredin ac yn mynd yn ôl i gyfnod uchelderau’r ymerodraeth Brydeinig pan oedd Victoria’n rheoli’r India ac yn sicrhau bod parthau helaeth o fap y byd yn binc ac yn eiddo i Ni.

Pam ar y ddaear rydw i’n crybwyll y fath bethau mewn erthygl sydd i wasanaethu fel y ‘darn ysgrythurol’ yn Agora fis Mawrth 2017?  Roeddwn i wedi penderfynu bod yn gydwybodol a gwneud tipyn o waith cartref ar gyfer pregethu yn ystod y flwyddyn sydd, yn ôl y llithiadur, yn rhoi’r flaenoriaeth i Efengyl Marc. Roedd gen i glamp o gyfrol ysgolheigaidd heb erioed ei darllen yn drylwyr ar y silffoedd sy’n dwyn y label ‘Ysgrythurol’. Ysgrifennwyd y dyddiad 2010 y tu mewn i’r clawr, ond yr 17eg argraffiad ydyw (2006) o gyfrol a gyhoeddwyd gyntaf yn America yn 1988. Teitl annisgwyl mewn esboniad Beiblaidd sydd arno, sef Binding the Strong Man, ac mae’n siŵr gen i fy mod wedi prynu’r llyfr ar ôl gweld ei gymell yn rhywle, gan gynnwys cyfrol fach reit ddiweddar gan Rowan Williams ar Efengyl Marc.

Felly nid cyfrol newydd mohoni, ond er ei bod yn amlwg wedi cael llawer o sylw yn y cyfnod pan oeddwn yn meddwl am bethau eraill, roedd hi’n newydd i fi. Mae’r awdur, Ched Myers, yn ŵr a fu’n astudio dan gyfarwyddyd ac ysbrydoliaeth yr ysgolhaig Hebreig Norman Gottwald. Arweiniodd ef fudiad ysgolheigaidd taer i geisio pontio’r bwlch a agorodd rhwng byd academia a’r eglwysi; i geisio rhoi ysfa i gyfathrebu ym moliau’r rhai oedd yn bwyta’r academic dost, a’r gweinidogion a’u dosbarthiadau beiblaidd neu eu hysgolion Sul oedd yn poeni am danseilio ffydd syml eu haelodau a’r rhai a gredai’n ddigon cydwybodol mai ystyr syml, arwynebol hyd yn oed llythrennol, oedd gwir ystyr y testunau beiblaidd. Felly magwyd cenhedlaeth o ysgolheigion beiblaidd yn America y mae eu gwaith yn wirioneddol gyffrous, yn twrio dan yr wyneb ac yn dwyn allan drysorau newydd a hen o’r geiriau sydd wedi bod yn sylfaen ac yn un ffynhonnell ffydd ar hyd y canrifoedd. Dywed y meddyliwr mawr Paul Ricoeur fod angen i’r gwaith o ddehongli’r Beibl gael ei fynegi mewn dwy ffordd: mewn parodrwydd i amau, ac mewn parodrwydd i wrando. ‘Yn ein cyfnod ni,’ meddai, ‘dydyn ni ddim wedi gorffen cael gwared ar eilunod a phrin wedi dechrau ar wrando ar symbolau.’

A’r geiriau hynny sy’n agor pennod gyntaf Binding the Strong Man – A Political Reading of  Mark’s Story of Jesus.

Ched Myers

Mae Ched Myers yn mynd yn syth ymlaen i ddyfynnu slogan Ronald Reagan gan ddisgrifio strategaeth y gŵr llyfn-dafod hwnnw fel ‘to feed the people and the equally credulous press a steady diet of blithe reassurances about America’s divine anointing and world dominance, and contemptuously brush aside all social and political evidence to the contrary’. Am ryw reswm, dydyn ni ddim yn disgwyl i esboniad fod yn gyffrous o berthnasol, ond mae dehongliad Ched Myers o amcan a strwythur a chrebwyll Efengyl Marc mor danbaid o berthnasol ag ydoedd pan gyhoeddwyd ef bron ddeng mlynedd ar hugain yn ôl. Mae’n amheus gen i a yw’r gyfrol ar silffoedd llawer o bregethwr yng Nghymru, ond buasai’n bywiogi’n pregethu’n rhyfeddol pe bai’n dod yn destun astudiaeth yn y Gymru Gymraeg eleni.

Daniel Berrigan

Dylwn fod wedi sylwi flynyddoedd yn ôl fod y rhagair gan Daniel Berrigan. Bydd llawer o ddarllenwyr Agora yn gwybod am Daniel Berrigan a’i frawd, Philip, ac yn eu hedmygu o bell. Dau offeiriad yn Urdd yr Iesuwyr oedden nhw, heddychwyr tanbaid ac arweinwyr yn y mudiad yn erbyn rhyfel Vietnam, a phob ryfel arall. Treuliodd Philip Berrigan 11 mlynedd yng ngharchar am ei brotestiadau yn torri i mewn i sefydliadau milwrol Americanaidd a dywedir mai ef oedd calon y mudiad tra mai Daniel, y bardd, drwy ei gyfraniadau deallusol a diwinyddol oedd ymennydd y mudiad. Tipyn o embaras fuon nhw i’r Urdd a’r esgobion. Dim ond flwyddyn yn ôl y bu farw Daniel Berrigan yn 94 oed ac yn ei henaint rhoddodd ei gefnogaeth i fudiad Occupy Wall Street. Mae’n debyg ei fod yn ystyried brwydr y proffwyd Daniel yn yr Hen Destament yn erbyn pŵer y wladwriaeth yn alegori o’i yrfa ef ei hunan.

Pam roedd Daniel Berrigan yn rhoi ei eirda a’i enw i gyfrol academaidd drom a swmpus fel hon? Mae’r rhagair ei hun yn sain utgorn yn erbyn academia ‘wrthrychol’ ac yn disgrifio sut y bu fersiynau cynnar y deipysgrif yn adnodd ymarferol i ysbrydoli a gwreiddio’r mudiad heddwch yn nhraddodiad yr eglwys fore ac yn arbennig yn nehongliad Marc o ystyr bywyd, gyrfa ac angau Iesu o Nasareth. Fel yr oedd Marc yn ysgrifennu i grŵp penodol o ddisgyblion, felly yr oedd yr awdur Ched Myers yn ysgrifennu ar gyfer grwpiau o gyffelyb fryd o ddisgyblion oedd yn dibynnu ar ei ysgolheictod, ei ymroddiad i Grist, a’i ddealltwriaeth o ystyr neges Crist i’w oes ac i’w ddilynwyr. Dechreuwyd Binding the Strong Man mewn cymuned a enwyd ar ôl y cardotyn dall, Bartimeus, yn Berkeley yng Nghaliffornia. Dywed Myers fod y gwaith ar gyfer  ‘y gwrthwynebwyr di-drais sydd oherwydd  eu tystiolaeth yn erbyn y Goliath ymerodrol ar hyn o bryd yng ngharchar’.

Mae Berrigan yn disgrifio’r protestiadau yn y saithdegau a’r wythdegau pan oedd pebyll yn Lafayette Park gyferbyn â’r Tŷ Gwyn i brotestio o blaid y digartref. Bu eraill yn ymprydio, eraill yn taflu gwaed ar bileri’r Tŷ Gwyn ac wedyn yn penlinio i weddïo gan ddyfynnu’r ysgrythurau a mynnu bod gwaed y diniwed yng Nghanolbarth America, De Affrica a De Corea yn llefain o’r pileri gwyngalchog hynny.

Ymadrodd Myers am ei sefyllfa gyfoes ef oedd ‘Rhyfel y Mythau’ ond y mae’n ystyried yr ymadrodd yn briodol i amcan Marc yr Efengylydd, sef enlistio yn ‘rhyfel mythau’ ei gyfnod drwy adrodd stori Iesu fel brwydr yn erbyn y pwerau treisiol ym Mhalesteina Rufeinig. Heddiw, mae’r ffordd rydyn ni’n dehongli’r Efengyl yn dibynnu ar ein dehongli a’n hymroddiad i’r rhyfel mythau sy’n parhau o’n cwmpas o hyd. Os oedd cyfrol Myers yn berthnasol yn niwedd y saithdegau a’r wythdegau, mae’n ymddangos hyd yn oed yn fwy perthnasol yn y dyddiau presennol. Dydi poeri casineb at Trump ddim yn mynd i’w danseilio ac mae lle i ddiolch bod y gwrthwynebiad cadarnhaol iddo yn dechrau crynhoi. Dadl James Alison yn Y Dioddefus sy’n Maddau a sylfaen cyfraniad cyfoethog Rene Girard i’r meddwl cyfoes fu dangos bod ymuno mewn brwydr benben, Ni yn erbyn Nhw, yn fater o Satan yn trio bwrw allan Satan.

Mae’r stori am yr esboniad, ei gefndir academaidd a gwleidyddol o bosib yn ddychryn i’r rhai sy’n teimlo bod angen amddiffyn y Beibl yn erbyn y fath ddeongliadau hanesyddol a daearol. Mae digon o wleidyddion sy’n rhybuddio Cristnogion yn erbyn ‘ymyrryd’ yn y byd gwleidyddol ac i gadw’u diddordebau yn y maes ‘ysbrydol’.

Erich Auerbach

Ond ymhell cyn Ronald Reagan yr oedd Eric Auerbach yn Memesis wedi mynnu bod ‘efengyl’ yn rhywbeth cwbl unigryw. Dywed fod efengyl yn porteadu rhywbeth nad oedd beirdd na haneswyr yr hen fyd erioed wedi mentro’i ddisgrifio, sef geni mudiad ysbrydol o berfedd digwyddiadau cyffredin beunyddiol eu cyfnod sydd drwy hynny’n ennill arwyddocâd na allasai fyth ei ennill yn yr hen lenyddiaeth.

Roedd yn rhy ddifrifol i gomedi, yn rhy gyffredin i drasiedi, ac rhy wleidyddol ddibwys i hanes. Does dim byd tebyg iddo yn llenyddiaeth yr hen fyd.

Ond wrth gyhoeddi ‘teyrnas’oedd yn llwyr wrthwyneb i safonau byd Iddewig y Sadwceaid a’r ysgrifenyddion ac yn beryglus i systemau pŵer yr ymerodraeth Rufeinig, yr oedd Iesu yn ei bregethu a’i weinidogaeth yn wynebu ofn a llid y systemau treisiol a bydol. Yn rhyfel y mythau ddwy fil o flynyddoedd yn ôl fel y mae Marc yn ei ddisgrifio, mewn gwahanol fudiadau apocalyptaidd hefyd drwy’r canrifoedd y mae chwyldroadau efengyl yr ymgnawdoliad yn herio’n gallu i ddofi a chymedroli tanbeidrwydd neges yr Efengyl.

Yn esboniad Myers mae Iesu’n dod o’r anialwch gyda’r bwriad o herio dulliau treisiol y byd hwn ac mae’n dadansoddi strwythur yr efengyl fel sawl ymgyrch benodol yn erbyn grym y deml a’r ymerodraeth. Gobeithio, yn y misoedd sy’n dod, y ceir enghreifftiau o’r esboniad cyffrous hwn yn Agora. Am y tro fe ddof i ben drwy ddyfynnu geiriau Dorothy Soelle sy’n ein herio i ‘ddiwinydda yn nhŷ Pharo’, hynny yw i fod o blaid yr Hebreaid er yn ddinasyddion yr Aifft.

Binding the Strong Man: A Political Reading of Mark’s Story of Jesus gan Ched Myers (Orbis Books; ISBN 0-88344-621-9)

YMATEB
Os hoffech chi ymateb i’r erthygl hon, 
cliciwch YMA i adael sylw.