Ymaflyd yn y Testunau

Dr Val Webb

Rwy’n siŵr fod gan bob un ohonom ni o leiaf un adnod o’r Beibl y byddai’n well gyda ni petai hi heb ei chynnwys yn y canon. Daeth cynifer o adnodau i lawr drwy’r oesoedd, wedi’u chwyddo trwy gyfieithiadau, golygiadau a gwelliannau, sydd wedi bod yn sail i bob mathau o athrawiaethau. Yr un y byddai’n well gen i petai hi erioed wedi’i chynnwys yw Ioan 14:6: ‘Dywedodd Iesu wrtho, “Myfi yw’r ffordd a’r gwirionedd a’r bywyd. Nid yw neb yn dod at y Tad ond trwof fi”.’

 

Nid yn unig fod popeth yn y frawddeg wedi’i ddefnyddio i brofi bod Iesu’n unigryw fel achubiaeth Gristnogol, ond mae’r is-linell ‘Nid yw neb yn dod at y Tad ond trwof i’ wedi dibrisio pob crefydd arall, gan gynnwys rhai oedd ganrifoedd oed adeg y cyfieithu.

Fodd bynnag, dywed Athro Crefydd Harvard, Diana Eck, fod iaith yr ‘ond’ yn rhan o ieithwedd ffydd, nid iaith ystadegau. 

Er i’r stori hon ddod o bosib o gymuned yr eglwys fore, ac nid o enau’r Iesu, mae angen i ni ystyried sut y byddai’r geiriau wedi’u bwriadu yn y stori. Yn ôl y ddealltwriaeth Iddewig, ystyr y ‘ffordd’ oedd dysgeidiaeth neu ffordd o fyw. Roedd yr Iesu wrth ffarwelio â’i ddilynwyr yn eu hatgoffa eu bod yn gwybod y ffordd – yr hyn a ddysgodd ef iddyn nhw. Oherwydd dyddiad ysgrifennu Efengyl Ioan (ar ddiwedd y ganrif gyntaf) roedd aelodau’r gymuned arbennig hon eisoes wedi’i heithrio o’r synagog, ac angen y sicrwydd eu bod o hyd yn ddiogel o fewn cyfamod Duw.  

Mae Iesu am eu sicrhau. Er bod eu ffordd at Dduw ar un adeg drwy’r deml,  dywed Iesu: ‘Myfi yw’r deml newydd’, sy’n golygu mai ei ddysgeidiaeth ef yw eu cyfeirnod newydd am ffordd o fyw sy’n arwain at wirionedd a bywyd.  

‘Ddaw neb ohonoch chi,’ meddai Iesu, ‘at y Tad ond trwy fy ffordd i.’ Nid honiad tragwyddol oedd hwn, ond sicrwydd i’r dilynwyr ofnus mewn un cornel bach o’r byd eu bod yn dal i feddu ar fynediad at Dduw. Mae hyn yn debyg i fyfyriwr sy’n dymuno darllen hanner dwsin o lyfrau sydd heb fod ar y rhestr ddarllen, ac mae’r Athro prifysgol yn dweud, ‘Ymddirieda ynof fi. Fe roddaf i ti bopeth sydd ei angen arnat i basio dy arholiadau.’

Cynigiodd Iesu deyrnas newydd o gyfiawnder – ymerodraeth Duw yn lle ymerodraeth Cesar. Yn ystod yr ychydig ganrifoedd cyntaf, fodd bynnag, fe esblygodd y cysyniad fod Iesu yn Dduw ar ffurf ddynol, ac fe roddodd hyn sgôp ehangach i’r ddealltwriaeth o’r ymadrodd ‘ond trwof fi’. Yn y bedwaredd ganrif, roedd dadleuon yr eglwys ar y cwestiwn: a oedd Iesu o’r un deunydd â Duw, neu jyst fel Duw?

Datblygodd dysgeidiaeth Paul fod ‘Duw yng Nghrist yn cymodi’r byd ag ef ei hun’ i olygu ‘Iesu yw Duw’, yr unig ymgnawdoliad duwiol ar gyfer pob oes a phob lle. Felly, defnyddiwyd yr adnod hon fel sail i ryfeloedd a glanhau ethnig er gwaetha’r sail denau oedd yn bodoli i symud o un ystyr i’r llall. Os mai un Duw yn unig sydd, ac mai Iesu yw’r Duw hwnnw wedi’i ymgnawdoli, mae’n rhaid amddiffyn a lledaenu’r gwirionedd hwn. Felly, fe seliwyd ieithwedd yr ‘ond trwof fi’ yn gadarn yn ein psyche o’n plentyndod. 

Mae agweddau Cristnogol at grefyddau eraill drwy’r oesoedd wedi’u disgrifio’n fras fel rhai ecsgliwsif (eithrio neu ‘exclusivist’), cynhwysol (‘inclusivist’) neu bliwralaidd (‘pluralist’). Bydd y rhai sy’n eithrio bob amser gyda ni – yn honni bod Ioan 14:6 yn llythrennol wir am byth bythoedd: nid oes mynediad at Dduw ond drwy Iesu Grist a dim achubiaeth y tu allan i Gristnogaeth. 

Mae’r rhai cynhwysol yn derbyn ei bod yn bosib profi’r Duwiol mewn crefyddau eraill, ond daw achubiaeth yn unig drwy Gristnogaeth. Mae’r term ‘Cristion anhysbys’ wedi meddalu hyn o fewn y traddodiad Catholig – fod rhywun sydd wedi byw bywyd da, ond heb glywed am Iesu, yn gallu cael ei achub fel ‘Cristion anhysbys’, ond pan fydd yn clywed am Iesu, fe gaiff ei farnu yn ôl ei ymateb. Mae pliwraliaeth yn rhoi lle i achubiaeth drwy nifer o grefyddau – mae llawer llwybr i’r sanctaidd – a hefyd yn derbyn bod gan grefyddau amrywiol wahanol ystyron i achubiaeth, yn ôl sut y maent yn gweld y ddynoliaeth a’i hanghenion a’r ateb. Yn y gorffennol, gorfododd Cristnogaeth ei ystyr benodol i achubiaeth – pechod, maddeuant, nefoedd neu uffern – ar draddodiadau crefyddol eraill. Fodd bynnag, mae nifer o grefyddau’r Dwyrain yn siarad am ryddhad, gair arall am achubiaeth, fel symudiad o fodolaeth afreal i fodolaeth real. Mae crefyddau Tsieineaidd yn siarad am symud o ‘ddisgord â phopeth’ i harmoni. Mae nifer o Gristnogion Blaengar yn tueddu at y cysyniad o achubiaeth fel rhyddhad, neu gyfannu, yn hytrach na’r esboniad Cristnogol traddodiadol. 

Ysgrifennais ddau lyfr sy’n trafod cwestiynau am Dduw ar draws wahanol grefyddau: Stepping out with the Sacred: Human Attempts to Engage the Divine a Like Catching Water in a Net: human attempts to engage the Divine (Continuum/Bloomsbury). Wrth ymchwilio ar gyfer y llyfrau hyn cefais f’atgoffa o lawer o bethau am grefydd yn gyffredinol. (Defnyddiaf y gair ‘Duw’ mewn modd generig am yr hyn y mae dynion a menywod yn ei ystyried fel y Bod Mawr/y Rhywbeth Mwy.)  

Yn gyntaf, mae’r ymdrech gyffredin, ddynol am ystyr, er ei bod yn cael ei darlunio’n wahanol, gan ddefnyddio symbolau gwahanol mewn cyd-destunau gwahanol, a gweledigaeth wahanol o’r byd, yn dibynnu ar yr ateb i’r cwestiwn – ‘Beth mae bodau dynol yn ei ddymuno/ei angen?’ Er ein bod yn treulio llawer o amser yn trafod athrawiaethau gwahanol, mae crefydd bob amser yn fodd o greu ystyr; mae’n anthropoleg yn gymaint â diwinyddiaeth. Os dechreuwn ein sgyrsiau fel bodau dynol sy’n chwilio am yr hyn a alwn yn Dduw, fe awn yn llawer pellach nag a wnawn os treuliwn ein hamser yn cymharu athrawiaethau. 

Yn ail, atgoffwyd fi fod Cristnogaeth yn ei chael yn anoddach lleoli Duw nag y mae crefyddau eraill. Mae nifer o grefyddau’n gyffyrddus â Dirgelwch neu Ysbryd di-ffurf, neu’n gweld natur fel cartref i’r Sanctaidd. Yn rhyfedd iawn, fe gafodd delweddaeth yr awel rydd, anadl ac ysbryd ei meistroli gan Gristnogaeth a’i throi’n Drindod – Tad, Mab ac Ysbryd Glân – wedi’u gosod o fewn fframweithiau meddwl dan reolaeth yr eglwys, nid fel pethau i’w profi ym myd natur neu gan unigolion. Mae Cristnogaeth Flaengar yn ailfeddiannu’r ddelweddaeth aneglur wrth symud oddi wrth Dduw theistaidd, allanol, i fydysawd wedi’i lenwi â Duw – boed hwnnw’n ysbryd, yn egni, yn fywyd neu’n gariad. 

Yn drydydd, roeddwn yn ymwybodol o’r dymuniad cyffredin dynol i gysylltu’r tu hwnt i ni ein hunain, i’n gweld ein hunain fel rhan o gyfanrwydd mwy. Mae gwyddoniaeth bob amser yn chwilio am gyd-gysylltiadau ar draws y bydysawd, ac mae crefydd wedi gwneud hyn â’i mythau i leddfu galar dynol ac i ddarganfod gwir ystyr. Yn anffodus, mae Cristnogaeth wedi mynnu ‘llythrenoli’ ei mythau, gan honni eu bod yn seilio hyn ar y Beibl. Yn rhyfedd iawn, mae hyn wedi dwyn y Beibl oddi wrthon ni drwy greu cred mewn dilyw llythrennol, arch yn cario holl anifeiliaid y byd, nadroedd yn siarad a genedigaethau gwyrthiol, yn hytrach na gofyn beth mae’r storïau hyn yn ei ddweud am yr ymdrech ddynol am ystyr. 

Yn bedwerydd, rwy’n gynyddol argyhoeddedig mai yn y byd hwn mae canolbwynt bywyd  – nid canolbwyntio ar yr hyn a ddaw ar ôl marw – a rhaid i ni fyw yn llawn yn y byd hwn. Nid labordy i ni arbrofi â’n bywydau cyn y byd nesaf yw hwn, ac felly does dim hawl gyda ni i’w ddifetha cyn symud ymlaen. Mae’r diwinydd Sallie McFague yn disgrifio dwy ffordd o weld y byd: fel tirwedd neu fel drysfa (maze). Gallwn sefyll ar wahân ar fryn yn edrych ar yr olygfa, fel y mae peintiwr yn peintio llun, neu fe allwn weld y byd o ganol y ddrysfa wrth symud o gwmpas, yn ceisio ffordd drwodd, yn cymryd risg i geisio ffeindio ein ffordd allan, yn ddibynnol arni fel ffocws ein bodolaeth; nid ni yw canol y ddrysfa, ac nid ni sy’n ei llunio. Mae cynfrodorion (aborigines) wedi’u gweld eu hunain fel rhai sydd yng nghanol y ddrysfa, nid yn tra-arglwyddiaethu drosti, gan weld y cyfan â’r Sanctaidd yn rhedeg drwyddo. Pentheistiaeth, sef Duw o fewn y byd, yn rhyngweithio’n ddeinamig a rhyng-ddibynnol, ond hefyd uwchlaw iddo, yw hyn. Pan ddown ni ar draws crefyddau eraill, fe sylweddolwn nad yw’r ffordd hon o weld y byd yn newydd a’i bod yn rhan o grefyddau oedd yma cyn Cristnogaeth. Mae Hindŵaeth Upanishad yn siarad am Dduw fel yr Un sydd ‘wedi’i guddio ym mhopeth a phob peth’. 

Erbyn hyn, rwyf wedi cael gafael ar ieithwedd newydd, wedi’i chrisialu drwy’r oesoedd, sydd wedi rhoi metaffor, defodau ac ysbrydoliaeth i’m taith fy hun. Rwyf nawr yn gweld gwerth mewn profiadau sydd wedi’u dibrisio, eu condemnio neu eu diystyru gan fy nhraddodiad fy hun. Er enghraifft, dyw Cristnogaeth, â’i hobsesiwn â rhyw a phechod, ddim wedi dyrchafu profiadau nwydus, ac mae’n ddyrchafol mynd i deml Hindŵaidd sy’n llawn delweddau o rywioldeb dwyfol, a cherfluniau hynafol o ferched yn rhoi genedigaeth neu’n atgenhedlu. 

A dychwelyd at Ioan 14:6, mae nifer o Gristnogion Blaengar wedi herio esblygiad Iesu’r Iddew i statws un ac unig ddisgyniad Duw i’r ddaear, a’r esboniad o’i farwolaeth fel aberth dynol i foddhau Duw a rhoi i ni docyn i’r nefoedd. Os mai Duw yw’r anadl tu ôl i fywyd y bydysawd, roedd Duw eisoes wedi’i ymgnawdoli, a’r ysbryd hwn yn bresennol yn Iesu, fel ym mhopeth arall. Gyda’r ddelweddaeth hon am yr hyn rydym yn ei alw’n Dduw, rydym wedi symud rhwystrau rhyngom ni a chrefyddau eraill. Golyga hyn newid yn ein sgwrs ag Iddewiaeth a chydag Islam, sy’n rhannu’r un dyn, Iesu. Golyga sgwrs wahanol hefyd â Hindŵiaeth a thraddodiadau Indiaidd eraill wrth gydnabod Iesu fel dyn doeth, proffwyd neu ymgnawdoliad ymysg eraill, sydd yn abl i’n dysgu am ddoethineb. Golyga hefyd sgwrs wahanol gydag anffyddwyr agnostig neu atheistiaid sy’n gwrthod yr honiadau traddodiadol am Iesu.   Mae hefyd yn golygu sgwrs wahanol o fewn Cristnogaeth, am ei sylfaenydd a’r hyn a wnaeth. 

Sut olwg fydd felly ar ein stryd grefyddol? Ydi Cristnogaeth yn gymuned tu ôl i glwydi neu’n un tŷ ar y stryd? Nid wyf yn awgrymu bod pob crefydd yn cymysgu mewn lobsgows duwiol, na chreu eglwysi aml-ffydd neu ryng-ffydd, er bod rhai’n gwneud hynny. Datblygodd ein traddodiadau crefyddol o wreiddiau gwahanol, o gymdeithasau ac oesoedd gwahanol, â golwg wahanol ar y byd i geisio datrys ein cyflwr dynol. Maent yn ddiwylliannol yn gymaint ag y maen nhw’n grefyddol, ac o’r herwydd maent i gyd yn unigryw – mynegiannau arbennig sy’n adlewyrchu mwy nag athrawiaethau. Mae ein traddodiad ni wedi ein siapio ni bob un, yn enwedig os yw wedi bod yn bwysig i’n bywydau, hyd yn oed os ydym erbyn hyn wedi ymwrthod ag ef. Mae’r Dalai Lama yn dweud wrth rai sydd am droi at Fwdïaeth i aros yn eu traddodiad eu hunain, a gweithredu tosturi (compassion).

Mae rhyddhau ein hunain o fod yn ecsgliwsif neu o fod ‘yn well’ yn caniatáu i’n hunigrywedd olygu nad ‘yr unig ffordd’ yw hi, ond yn hytrach yn rhoi lle i unigrywedd ymdrech pob unigolyn. Dyma fy nadl yn Testing Tradition and Liberating Theology: finding your own voice. Chwiliwch yn ddyfal, byddwch fyw’n llawn, gwnewch eich diwinyddiaeth eich hun, a dewch o hyd i ffydd sy’n gweddu i chi.    

YMATEB: Os hoffech chi ymateb i’r erthygl hon, cliciwch YMA i adael sylw.